Małe obrazki religijne (określane także jako: święte, dewocyjne, popularne1) w życiu Kościoła katolickiego są obecne od kilku wieków. Służą celom propagandowym, informa-cyjnym, dydaktycznym i katechetycznym. Przeznaczone są do szybkiego rozpowszechnia-nia, mają niewielką objętość, zazwyczaj w formie małego kartonika lub złożonej karteczki.
Towarzyszą nam niemal od narodzin. Są tradycyjnym elementem wizyt duszpasterskich, upamiętniają ważne wydarzenia z życia religijnego, jak przyjmowanie świętych sakramen-tów, świąt, uroczystych koronacji obrazów, wstępowania do grona ministransakramen-tów, święceń kapłańskich, odbytych rekolekcji, misji, pielgrzymek. Niejednokrotnie są też pamiątkami po bliskich nam osobach2. Dawniej w domach można było je znaleźć naklejone na nadproża drzwi lub wewnątrz szaf, wszywano je w ubiory, noszono w kapsułkach na szyi,wklejano w skrzynie i kufry, a także na różne transportowane towary3. Dzisiaj gdzieniegdzie (może jak dawniej) bywają włożone za ramy obrazów lub schowane w szufladach, czasem służą jako zakładki w modlitewnikach, a nawet w czytanych książkach; nosimy je w portfelach i torebkach, umieszczamy je w samochodach, towarzyszą nam często w podróży i w pracy.
Obecność ich w naszym życiu jest tak oczywista, że aż niezauważalna.
Krótka historia małego obrazka religijnego
Istnieje legenda, która opowiada w jaki sposób powstały małe obrazki święte. W XIV w., kiedy to żył świątobliwy franciszkanin Bernardyn ze Sieny, przemierzał on Italię, gło-sząc kazania, w których nawoływał ludzi do skromnego i pobożnego życia. Był on wielkim przeciwnikiem zbytku, szczególną nienawiść żywił do hazardu, a najbardziej do gry w karty i kości. W pewnym mieście wygłosił tak żarliwe kazanie, że wierni porwani jego słowami zebrali wszystkie przedmioty zbytku i je spalili. Wkrótce po tym zdarzeniu do zakonnika zgłosił się rozżalony miejscowy wytwórca kart do gry4, który stracił klientów. Bernardyn
1 H. Kuś, Obrazek popularny w polskiej kulturze religijnej. Biała Podlaska 1984, s. 3-4.
2 P. Gach, Krzyż, medal, obrazek – znak religijności. „Niedziela” 13 (443) 2002.
3 D. Stursberg, Zu den Anfängen und Funktionen des Kleinen Andachtsbildes, [W:] Das Kleine Andachtsbild:
Graphik vom 16. bis zum 20 Jahrhundert, hrsg. von M. Beer u. U. Rehm. Hildesheim 2004, s. 10; T. Seweryn, Staropolska grafika ludowa. Warszawa 1956, s. 178.
4 Do Europy karty trafiły około XIV w. i zostały spopularyzowane po rozpowszechnieniu się druku. Już w 1329 roku, za papieża Jana XXII, synod w Würzburgu wydał zakaz uprawiania hazardu, w tym gry w karty, w kości, szachy i w kule, zob. J. W. Suliga, Biblia szatana. Łódź 1991, s. 12.
wziął do ręki kartę, narysował na niej koło i nakreślił w nim symbol Jezusa Chrystusa. Na-stępnie nakazał rzemieślnikowi produkować takie karty. Jak głosi legenda ów rzemieślnik bardzo się wzbogacił5.
Początek obrazka religijnego sięga czasów średniowiecza, jednak nie można przy-pisać go konkretnemu miejscu ani osobie. Przyjmuje się, że były to luźne karty miniatur z rękopisów lub druków dewocyjnych. Najprawdopodobniej pojawiły się pod koniec XIV w. wraz z rozwojem drzeworytnictwa na terenie Włoch, Niemiec, Flandrii i Francji6. Wy-twarzane były w klasztorach, w warsztatach przy sanktuariach i ośrodkach pątniczych, a wzorowane na miniaturach ze średniowiecznych manuskryptów. Najwięcej warsztatów zajmujących się produkcją matryc drzeworytniczych powstało w XV w. na terenie Niemiec.
Jednakże już w pierwszej połowie XV w. rozwija się nowa technika druku – miedzioryt, dzięki której produkcja obrazków zwiększa się zdecydowanie7. Odbijano je na dużych ar-kuszach, które cięto na pojedyncze karteczki. Drukowanym obrazkom nadawano różną formę odpowiadając na życzenia i zapotrzebowanie odbiorców8. W XVI i XVII w. waż-nymi ośrodkami produkującymi obrazki na wysokim poziome były niemiecki Augsburg9, francuskie Epinal10 i czeska Praga11. Pod koniec XVIII w. popularne, szczególnie na tere-nach dzisiejszych Włoch i Francji, stały się obrazki koronkowe, najpierw wycinane ręcz-nie w pergamiręcz-nie i papierze, a późręcz-niej tłoczone w prasie. Już na przełomie XVIII i XIX w.
korzystano z różnych technik graficznych np. wklejano kolorowy obrazek drukowany lub ręcznie malowany w środkowe pole koronkowej ramki. Czasami środkowe pole wyklejone było atłasem lub satyną i dopiero na to przyklejony był rysunek z figurą świętego12. Do cie-kawych przykładów należą obrazki z przyklejanymi zasuszonymi roślinami pochodzącymi z Ziemi Świętej oraz fragmentami relikwii jak np. kawałkami drewna z krzyża świętego13. Na ziemiach polskich przez XVI i XVII w. większość rozprowadzanych obrazków była w ję-zyku niemieckim i włoskim. W XVIII w. na tereny Śląska trafiały obrazki z ośrodka wydaw-niczego w Pradze, a potem z pogranicza morawsko-czeskiego w Ołomuńcu i Kralikach Morawskich. Niezależnie od producentów zagranicznych, powstawały krajowe wytwórnie przy najważniejszych ośrodkach pątniczych takich jak: Jasna Góra, czy Kalwaria Zebrzy-dowska. Jednak prekursorami masowej produkcji w Polsce były warszawskie, krakowskie i częstochowskie drukarnie. Jednakże obok tych druków masowych, w obiegu pojawiały
5 A. Spamer, Das Kleine Andachtsbild: von XIV. bis zum XX. Jahrhundert. München 1980, s. 7.
6 Lexikon für Theologie und Kirche, hrsg. von W. Kasper. Bd.1, Freiburg 2006, szp. 616.
7 A. Spamer, Das Kleine Andachtsbild..., s. 8.
8 A. Manicka, Święte obrazki. „Znak” R.LIII, nr 9 (556), 2001, s. 105-106.
9 Zob. Andachtsbild, [online]. Dostęp [7.11.2013]: http://www.stadtlexikon-augsburg.de/index.php?id=114&tx_
ttnews[swords]=Andachtsbild&tx_ttnews[tt_news]=3091&tx_ttnews[backPid]=115&cHash=4ab698eba1 10 Epinal – miasto w Wogezach na wschodzie Francji. W 1796 r. Jean-Charles Pellerin założył l’Imagerie (obrazkarnia),
fabryczkę produkującą seryjnie obrazki. Drukowane obrazki o różnorodnej tematyce religijnej, historycznej, dziecięcej cieszyły się wielką popularnością. Do dzisiaj funkcjonuje określenie obrazek z Epinal, zob. Grand Larousse Encyclopédique, eds. J. Hollier-Larousse, É. Gillon.T.4, Paris 1961, s. 616; zob. też A. Mencwel,
„Obrazkarnia” w Epinal, [online]. Dostęp [7.11.2013]: http://andrzejmencwel.pl/wp-content/uploads/2009/04/
epinal.pdf.
11 R. Reinfuss, Dewocyjna grafika jarmarczna jako źródło inspiracji dla malarstwa, [W:] Granice sztuki. Warszawa 1972, s. 203-204; zob. też: Svaté obrázky, [online]. Dostęp [7.11.2013]: http://www.zihobce.eu/archiv-vystav-2012 12 M. T. Engels, Das kleine Andachtsbild. Recklinghausen 1983, s. 10.
13 M. Falzone del Barbarò, Santi di pizzo. Torino 1983, s. 9-19.
się odbitki drzeworytnicze świętych wizerunków wykonywanych przez ludowych twórców.
Znaczącym ośrodkiem drzeworytnictwa ludowego w XIX w. był Płazów14. Obok produkcji rodzimej importowano obrazki z Norymbergii, na których drukowano już napisy w języku polskim15. W XIX w. instytucje kościelne także zaczęły zajmować się produkcją obrazków na dużą skalę. Przyjęto podstawowe normy dla obrazka dewocyjnego, w związku z tym powstawały towarzystwa, które kontrolowały rynek obrazków16. Na przełomie XIX i XX w., oprócz wytwórni niemieckich, znaczącym centrum produkcji obrazków stał się ośrodek pątniczy w Einsiedeln (Szwajcaria)17. Masowej produkcji obrazków w tym czasie sprzyjał rozwój nowej techniki druku wielobarwnego, fotografii i nowych materiałów takich jak szkło czy tworzywa sztuczne. Początkowo obrazki wytwarzane były z wielką starannością i do złudzenia naśladowały rękodzieło, były to jednak produkcje seryjne, które zatraciły swój pierwotny, indywidualny charakter.
Twórcy nowożytnych obrazków starali się dotrzymać kroku trendom i modom; np. w la-tach 60. XX w. we Włoszech rozprowadzano obrazki laminowane, naklejone na magnez oraz winylowe z efektami dwu- i trójwymiarowymi. Ostatnio (pocz. XXI w.) tamże wprowa-dzono nową propozycję obrazka religijnego (sms) dla posiadaczy telefonów komórkowych18.
Tematyka
Od początku na obrazkach spotykamy bogactwo przedstawień ikonograficznych; są to przede wszystkim sceny z Pisma Świętego (Boże Narodzenie, Wniebowstąpienie, Wnie-bowzięcie) i hagiograficzne (męczeństwa, otrzymania stygmatów, medalika, różańca, szkaplerza), wizerunki świętych, tajemnice pańskie i symbole religijne. Najczęściej są to wizerunki Najświętszej Marii Panny, Jezusa, patronów, widoki kościołów i sanktuariów, sceny z życia męczenników, świętych i błogosławionych, wyznawców i dziewic.
Od XV w. rozpowszechniano obrazki z wizerunkami świętych patronów chroniących od wszelkiego rodzaju niebezpieczeństw np.: św. Krzysztof – patron i stróż podróżnych (miał on chronić od nagłej śmierci tzn. od śmierci bez otrzymania sakramentu namasz-czenia), czy św. Roch – patron, który strzeże ludzi i bydło od zarazy. Oprócz opisanych obrazków pątniczych z postaciami patronów i świętych, wytwarzano w dużych ilościach obrazki przedstawiające kopie dzieł wielkich malarzy, cudownych obrazów z sanktuariów i miejsc pątniczych19. W XVIII w. popularne stają się przedstawienia symboliczne, sceny
14 S. Krzysztofowicz, O sztuce ludowej w Polsce. Warszawa 1972, s. 82-83.
15 R. Sękowski, O talizmanach i obrazkach. „Spotkania z Zabytkami” nr 5(45) R.XIII, 1989, s. 53-54.
16 M. Jagiełło, Od świętości do codzienności. „Konteksty” nr 1-2, 2002, s. 143.
17 B. Calamari, S. DiPasqua, Holy cards. New York 2004, s. 11-13.
18 R. Salemi, Dal portafoglio al cellulare: anche le immaginette si aggiornano. „La Stampa” 4.12.2007: „Quante volte vi siete (ci siamo) lamentati per la mancanza di un santo protettore? Bene, il problema è risolto. Da domani è possibile scaricarlo sul cellulare, tenerlo come sfondo, mandarlo agli amici, scambiarlo o tenerselo buono con una preghierina. ... Con tre euro la settimana si riceve la newsletter che propone tre santi, a ciascuno il suo. Ovviamente ci sono la Madonna e Gesù e, come eccezioni, Papa Wojtyla (santo subito), Papa Ratzinger (par condicio) e l’Angelo Custode. Le possibilità sono infinite: si potrà prenotare il proprio nome, a meno di non chiamarsi Chanel, quello del santo patrono, quello che dovrebbe aiutarti a viaggiare (San Cristoforo), a superare un esame (Santa Caterina) o a trovare marito (San Pasquale)”.
19 V. Pranzini, Storia breve del santino. Ravenna 1997, s. 4-5.
religijne i dydaktyczne20. Często obrazkowi towarzyszył tekst modlitwy umieszczony pod ryciną lub na odwrocie, a także obrazki zawierające jedynie tekst modlitwy. Na awersach drukowano także cytaty z Pisma Świętego, teksty pieśni kościelnych, kolęd, informacje reklamujące miejsca święte, „zaświadczenia” o przyjętych sakramentach, uczestnictwie w Mszach św., nabożeństwach i uroczystościach religijnych, składanych ofiarach, proś-bach o przekazywanie informacji o doznanych łaskach. Drukowano tajemnice różańca czy główne prawdy wiary, często w ozdobnych bordiurach.
Funkcja małego obrazka w życiu społecznym
Przez wieki, kiedy ludzie pielgrzymowali do miejsc kultu, obrazek jawił się jako swego rodzaju nośnik informacji. Znajdowały się na nich widoki zabudowań klasztornych, kościo-łów, sanktuariów, reprodukcje cudownych wizerunków i relikwiarzy, dzięki którym identyfi-kowano odwiedzane miejsce. Religijne obrazki służyły pielgrzymom, jako dowód odbytej peregrynacji, a także źródło informacji o architekturze, cudownej figurze lub obrazie. Istniał zwyczaj dotykania obrazkami relikwii, dzięki czemu wierzono, że przenosiła się na nie cu-downa moc. Kult świętego związany był z wiarą w cudotwórczą moc relikwii oraz świętego wizerunku. Dawniej można było spotkać obrazki dołączone do relikwii świętych, obecnie są dla nich tylko oprawą. Czasami na obrazkach widniał napis „ad arcta” co oznaczyło, że danym obrazkiem dotykano relikwię w miejscu pątniczym21.
Zdarza się, że obrazki pozostają jedynym świadectwem ikonograficznym obiektów ar-chitektonicznych, rzeźby czy malarstwa, które uległy zniszczeniu lub przez wieki zmieniły swój wygląd. Znajdujemy na nich reprodukcje dzieł wielkich artystów, dzięki czemu stały się one powszechnie dostępne nawet dla prostych ludzi, którzy inaczej nigdy by się z nimi nie zetknęli. Niejednokrotnie pozostają jedynym dokumentem wydarzeń religijnych, piel-grzymek, roku świętego, odpustów, świąt patronalnych, wydarzeń parafialnych.
Nieraz, dzięki lokalnej produkcji, możemy poznać mniej znaną twórczość malarską czy rzeźbiarską z wiejskich kapliczek i kościołów. Produkcja tych małych form miała zadanie informacyjne, edukacyjne, propagandowe22, co wskazuje, że należały nie tylko do sfery życia religijnego, ale stanowiły świadectwo funkcjonowania jednostki lub różnych grup re-ligijnych w przestrzeni życia społecznego. Wydawano je w celu popularyzowania miejsc świętych i czczonych tam świętych wizerunków, miały za zadanie oddziaływać mocno na wyobraźnię, były swego rodzaju środkiem reklamy i zachęty do odwiedzania miejsc kultu lub praktyk religijnych np. odmawiania różańca czy odprawiania Drogi Krzyżowej. Sta-nowiły też inspirację do naśladowania życia Jezusa, Marii czy świętych. Niejednokrotnie służyły jako środek terapeutyczny w leczeniu chorób czy epidemii, zdarzało się, że poły-kano obrazek ze św. patronem jako swoiste panaceum.
20 D. Stursberg, Zu den Anfängen und Funktionen..., s. 8.
21 Ibidem, s. 11.
22 Propaganda – słowo wprowadzone do języka polityczno-prawnego przez papieża Grzegorza XV w 1622 r. wraz z powołaniem przez niego Kongregacji Propagandy Wiary (Congregatio de Propaganda Fide), zob. Propaganda, [online]. Dostęp [7.11.2013]: http://pl.wikipedia.org/wiki/Propaganda.
Dzięki sprzedaży jarmarcznej, odpustowej czy za pośrednictwem wędrownych han-dlarzy docierały one na prowincję, gdzie odgrywały w kulturze ludowej ważną rolę; rozpo-wszechniały kult świętych, miejsc odpustowych, ale przede wszystkim szerzyły i utrwalały wśród ludu określone wzory ikonograficzne oraz kształtowały artystyczne upodobania23. W okresie rozbiorów Polski, na obrazkach religijnych znalazły się także akcenty patriotyczne - np. Matka Boska Częstochowska na tle Orła Białego z napisem „Kró-lowa Polski”, wizerunki M.B.Cz. z popisami patriotycznymi np. „O, Maryjo, módl się za Polskę i za dziecko swoje” albo na tle panoplii. Przedstawienia te wyrażały szacunek, miłość i tęsknotę za wolną ojczyzną, ponadto wyrażały poczucie więzi emocjonalnej, społecznej, kulturowej, religijnej z narodem, jego historią i tradycją i z jego wartościami i aspiracjami.
Współcześnie najpowszechniejszą formą otrzymywania obrazków są doroczne wizyty duszpasterskie, chociaż można je też nabyć w księgarniach katolickich. Obecnie obrazki dewocyjne funkcjonują jako różne kategorie przedmiotów i pojęć, należą do świata reli-gii, świata sztuki, świata przedmiotów codziennego użytku24. Dotychczas nie znalazły się w kręgu zainteresowań historyków i badaczy życia społecznego, a przecież powstając przez stulecia dokumentowały ważne przejawy życia społecznego i religijnego. Produ-kowane masowo może nie mają zbyt dużej wartości artystycznej, ale bez wątpienia są i takie, których wartość jako materiału źródłowego dla badaczy życia społecznego jest inspirująca. Mogą być systematyzowane i analizowane z różnych punktów widzenia, nie tylko jako zjawisko pobożności, lecz również jako przekaz legend, mody, obyczajów, zwy-czajów czy obrzędów.
Zawarte na nich informacje są często ulotne, wyjątkowe i niedostępne w innych ma-teriałach.
Obrazek religijny jako element społecznego krajobrazu znalazł także swoje miejsce w literaturze. W powieści Władysława Reymonta pt. Chłopi ksiądz Jaś „[...] nakupiwszy w kramie obraziczków, zaczął je rozdawać dzieciuchom i kto chciał. […] Naści Jaguś swoją patronkę – wyrzekł, wtykając jej obrazik”25. Także w powieści Lalka Bolesława Prusa jest mowa o obrazkach religijnych „Czasami do stolika zbliżały się dzieci po obrazki; panna Izabela niektórym podawała je sama [...]”26. W twórczości Gabrieli Zapolskiej w powie-ści Córka Tuśki również znaleźć można fragment o obrazku świętym, kiedy to bohaterkę
„obrazek, ujrzany na straganie w dzień odpustowy przed Wizytkami, gdzie w płomieniach piekielnych gorzała, wykrzywiając się boleśnie, ogromnie wydekoltowana dama z perłami wielkości kartofli na szyi i w silnie trawiastozielonej sukni. Nad damą tą znęcał się z zapa-łem czarny diabeł z purpurowym ozorem i kłuł widłami obfite wdzięki...”, tak przestraszył, że aż się jej śnił27.
23 R. Reinfuss, Dewocyjna grafika jarmarczna jako źródło inspiracji dla malarstwa ludowego, [W:] Granice sztuki.
Warszawa 1972, s. 204-205.
24 A. Bereza, Sposób funkcjonowania współczesnego obrazka dewocyjnego. „Konteksty” nr 1-2, 2002, s. 135.
25 W. Reymont, Chłopi. Kraków 2009, s. 489.
26 B. Prus, Lalka. Kraków 2009, s. 82.
27 G. Zapolska, Córka Tuśki. Kraków 1957, s. 52.
Dzisiaj, chociaż przekaz obrazka religijnego jest mniej nośny (pomimo stosowania nowoczesnych materiałów i technik) i o wiele bardziej ograniczony niż inne współczesne środki przekazu i komunikacji, to jednak dalej pełni swoją funkcję, opierając się ulotności i krótkotrwałości, pozostaje mimo wszystko ważnym nośnikiem informacji ze względu na swój wyjątkowy charakter. Główną rolą obrazka jest nadal rozpowszechnianie i utrwa-lanie fundamentalnych założeń wiary, jak również indywidualnych wydarzeń religijnych.
Obrazki znajdują nowe przestrzenie funkcjonowania – spotykamy je na kartach różań-cowych, ślubnych, znaczkach pocztowych, zakładkach książkowych i różnego rodzaju gadżetach przypinanych na agrafki, rzepy czy magnesy. Obrazek religijny przeniknął do współczesnego społeczeństwa także dzięki nowoczesnym mediom takim jak Internet czy telefon komórkowy. Mimo nowoczesnego przekazu i form, dalej pozostaje w sferze zain-teresowań kolekcjonerów. Jego historia i ewolucja z pewnością będzie interesować także historyków i badaczy społecznych.
Iwona Kasiura
Biblioteka Uniwersytecka Katolickiego Uniwersytetu Lubelskiego