Zbiory Kartograficzne Biblioteki UMK stanowią obecnie jedną z sześciu sekcji Działu Zbiorów Specjalnych. Gromadzony od roku 1945 zbiór map i atlasów stał się wyjściową bazą dla samodzielnej sekcji, funkcjonującej w strukturze organizacyjnej biblioteki od 1952 r. Pierwszym organizatorem sekcji był autor m.in. Katalogu Atlasów Biblioteki Uni-wersyteckiej w Wilnie, kustosz Mikołaj Dzikowski (1883-1957), który w toruńskiej bibliotece uniwersyteckiej pracował od lipca 1947 r. Początkowo zajmował się segregacją materia-łów zabezpieczonych po II wojnie światowej oraz organizowaniem katalogu rzeczowego całej biblioteki, dążąc jednocześnie do zorganizowania Gabinetu Atlasów i Map. To mię-dzy innymi jego zasługą było wprowadzenie podziału zbiorów kartograficznych na mapy i atlasy, który to podział do dnia dzisiejszego znajduje odzwierciedlenie w inwentarzach, katalogach oraz oznaczaniu formatów.
Po śmierci Mikołaja Dzikowskiego w sekcji przez szesnaście lat, w niepełnym wymia-rze godzin, pracowała Maria Mołodcówna. Dopiero w 1974 r., na pełnym etacie została zatrudniona Lucyna Popławska, która kierowała sekcją przez okres trzydziestu dwóch lat.
Po jej odejściu na emeryturę (2006), w sekcji zaczął się niekorzystny okres niestabilności personalnej, gdyż w ciągu kolejnych pięciu lat pracowało w zbiorach aż pięć osób. Autorka niniejszego tekstu przejęła opiekę nad Sekcją Zbiorów Kartograficznych w styczniu 2012 r.
Na temat zbiorów kartograficznych biblioteki UMK, w znaczeniu ogólnym, jak i ich po-szczególnych obiektów, nie ukazało się, niestety, dotychczas zbyt wiele publikacji. Naj-wcześniejsza, autorstwa Elwiry Wróblewskiej1, pochodzi z roku 1966. Omówiono w niej zawartość spuścizn, w tym między innymi zbiór Mikołaja Dzikowskiego. Kolejna praca, autorstwa Wiesława Mincera i Krystyny Podlaszewskiej, tylko wspomina o genezie zbio-rów kartograficznych, przy omawianiu roli i perspektyw zbiozbio-rów specjalnych w bibliotekach naukowych2. Na początku lat siedemdziesiątych powstała praca magisterska Mieczysława Stelmacha3, w której po raz pierwszy przedstawiono pełne spektrum zagadnień
dotyczą-1 E. Wróblewska, Spuścizny rękopiśmienne w Bibliotece Uniwersyteckiej w Toruniu. Materiały kustosza Dzikowskiego (1883-1957). „Zeszyty Naukowe UMK. Nauka o książce” 1966, z. 4, s. 77-81.
2 W. Mincer, K. Podlaszewska, Zbiory specjalne jako warsztat pracy naukowe. „Zeszyty Naukowe. Nauka o książce”
1968, z. 5, s. 3-23.
3 M. Stelmach , Zbiór kartograficzny Biblioteki Głównej Uniwersytetu Mikołaja Kopernika, 1971, Archiwum UMK, sygn. 19817.
cych toruńskich zbiorów kartograficznych. Krótkie omówienie zbiorów zostało zamiesz-czone w wydanym w 1972 r. informatorze o biblioteceoraz jego późniejszych edycjach4. Najobszerniejszą pracą, omawiającą wszystkie zagadnienia dotyczące zbiorów kartogra-ficznych Biblioteki UMK, jest wydana w 1986 r. publikacja Lucyny Popławskiej i Haliny Robótki5. W roku 1982 powstał artykuł Janusza Tondela6, którego przedmiotem jest atlas Ptolemeusza, w opracowaniu Marco Beneventano, poddany w 1998 r. kompleksowej konserwacji. Należy tu także wspomnieć o pracy magisterskiej Magdaleny Chudzińskiej z roku 2008, napisanej w Zakładzie Konserwacji Papieru i Skóry Instytutu Zabytkoznaw-stwa i KonserwatorZabytkoznaw-stwa UMK, która dotyczyła oceny stanu zachowania zbiorów kartogra-ficznych7. W 2011 r. ukazał się artykuł zmarłego rok później Jarosława Łuczyńskiego, na temat toruńskiego egzemplarza atlasu Gerarda Mercatora z 1595 r.8
W początkowym okresie istnienia sekcji jej zasób, na który składają się: mapy, plany, atlasy, tablice przeglądowe i dwa globusy, powstawał na bazie zbiorów zabezpieczonych.
W przypadku biblioteki toruńskiej, zbiory pochodziły z bibliotek poniemieckich, podwor-skich, miejpodwor-skich, szkolnych oraz bibliotek innych instytucji funkcjonujących na terenie Polski północnej przed II wojną światową. Były to m.in. Biblioteki: Miejska w Szczecinie i Elblągu, Uniwersytecka w Greifswaldzie, w Królewcu, Wyższej Szkoły w Elblągu, Gim-nazjum w Sławnie, Słupsku, Chojnicach, Chełmnie, Wystruciu (miasto w obwodzie kali-ningradzkim), Bismarcka w Warcinie (woj. lubuskie), Muzeum Miejskiego w Koszalinie, Archiwum Miejskiego w Elblągu, Kościoła w Janinie (powiat starogardzki), Banku Pruskiego w Berlinie, podworskie z rejonu Sambii, pomorskiej rodziny szlacheckiej Puttkamerów w Pęzinie (powiat stargardzki)9.
Równolegle do gromadzonych zbiorów zabezpieczonych do biblioteki napływały dary i depozyty. Wśród ofiarodawców znaleźli się: Biblioteka Uniwersytetu w Łodzi (niemieckie mapy lotnicze M-167-200), Biblioteka Uniwersytecka w Warszawie (atlas historii starożyt-nej Lelewela A-294-IV), Główny Urząd Pomiaru Kraju w Warszawie (mapy administracyjne i komunikacyjne powiatów i województw Polski płn. M-2331-2347), Państwowy Instytut Geologiczny, ambasada USA w Warszawie, a także liczne osoby prywatne10. W 1989 r.
Instytut Geografii UMK przekazał do zbiorów biblioteki uniwersyteckiej kolekcję map mor-skich, a w 2004 r. Staastsbibliothek zu Berlin – Preussischer Kulturbesitz przesłała w
da-4 Zob. Zbiory kartograficzne, [W:] Informator Biblioteki Głównej UMK w Toruniu, Toruń 1972, s. 29-32; kolejne wydanie: Zbiory kartograficzne, [W:] Biblioteka Uniwersytet Mikołaja Kopernika, Toruń 2001, s. [24-27].
5 L. Popławska , H. Robótka, Zbiory kartograficzne Biblioteki Uniwersytetu Mikołaja Kopernika w Toruniu, [W:]
Studia o działalności i zbiorach Biblioteki Uniwersytetu Mikołaja Kopernika . Cz. 3, Toruń 1986, s. 111-159.
6 J. Tondel, Atlas Beneventana w zbiorach Biblioteki Uniwersyteckiej w Toruniu, [W:] Studia o działalności i zbiorach Biblioteki Uniwersytetu Mikołaja Kopernika. Cz. 2, Toruń 1982, s. 75-100.
7 M. Chudzińska (Zblewska), Ocena stanu zachowania zespołu map i atlasów w Gabinecie Zbiorów Kartograficznych w Bibliotece Głównej UMK w Toruniu, 2008, Archiwum UMK, sygn. 77877.
8 J. Łuczyński, Toruński egzemplarz atlasu Gerarda Mercatora z 1595 rok, [W:] Od atlasu do kolekcji: w 440.
rocznicę wydania atlasu Abrahama Orteliusa, pod red. Jerzego Ostrowskiego i Radosława Skryckiego. (Z Dziejów Kartografii, t.16), Szczecin 2011, s. 109-118.
9 Sprawozdanie księgozbiorów poniemieckich, 1947, s. 2; Archiwum Biblioteki UMK, sygn. 1/180.
10 L. Popławska, H. Robótka, Zbiory kartograficzne Biblioteki..., s. 113.
rze 139 arkuszy reprintów planów miast polskich, wydanych od XVIII do XIX w.11 Ostatni z pozyskanych, cennych darów, to dzieło Ptolemeusza Geographia universalis vetus et nova […] z 1540 r., pochodzący z Biblioteki Wydziału Biologii i Nauk o Ziemi UMK. Do dzisiaj przechowywany jest cenny depozyt (ponad 100 obiektów kartograficznych), prze-kazany przez rodzinę Sczanieckich z Nawry. Do 2001 r. przechowywano i udostępniano obiekty kartograficzne z depozytu elbląskiego dawnej biblioteki gimnazjalnej i miejskiej w Elblągu. Były to 24 mapy i 52 atlasy, w tym 15 starodrucznych.
Kolejną formą powiększania zbiorów są zakupy. Najwcześniej realizowane były one od osób prywatnych. Tą drogą nabyto dwa bardzo cenne egzemplarze dzieła Ptolemeusza:
inkunabuł z 1486 r. i atlas z 1508 r. oraz Atlas historyczny Rzeczypospolitej Polskiej Alek-sandra Jabłonowskiego (polskiego historyka, etnografa i podróżnika), wydany w latach 1899-1904. W latach 1991-1995 zakupiono dużą liczbę arkuszy map topograficznych w skali 1:100 000. Były to: Karte des Westlichen Russland, Mapa topograficzna Polski z okresu międzywojennego oraz austriacka mapa Europy środkowej. Ostatni duży zakup (lata 2004-2005), to 582 arkusze rosyjskiej mapy topograficznej w skali 1:200 000, wy-danej przez General’nyj Štab w latach 1960-1990. Przez cały czas nabywane są obiekty dostępne w handlu, z aukcji antykwarycznych, a nawet wprost od wydawców. Dzięki za-kupom istnieje możliwość uzupełniania luk pośród map wieloarkuszowych i brakujących nowości, które nie napłynęły do biblioteki z egzemplarza obowiązkowego, a także w pełni realizować główne założenia w zakresie gromadzenia obiektów dotyczących Polski pół-nocnej, rejonu morza Bałtyckiego oraz obszarów dawnej Polski.
Wymiana krajowa i zagraniczna to kolejna forma pozyskiwania zbiorów. Jest to naj-mniej istotna forma nabytków jeżeli chodzi o ich liczbę (kilka jednostek rocznie). Docenia się ją jednak jako środek uzyskania cennych obiektów. Dla przykładu, w 1965 r. uzy-skano tą drogą XIX-wieczną mapę Prus i Księstwa Warszawskiego (M-1770), wydaną w Austrii w 1808 r.12 W 1991 r. w ramach wymiany sekcja otrzymała kilkadziesiąt arkuszy Topograficznej Mapy Polski w skali 1:100 000, z okresu międzywojnia oraz kilkadziesiąt Grossblatów i niemieckich map topograficznych w skali 1:25 000, obejmujących obszar Wielkopolski. Ostatni, bardzo cenny obiekt pozyskany na drodze wymiany, to Bohemia Regnum : iuxta XII Circulos divisum, cum Comitatu Glacensi [...] accuratissime delineatum per Matthaeum Seutter […] wyd. w latach 1730-1770 (M-7037)13.
Obecnie najnowsze i najliczniejsze materiały kartograficzne pochodzą z egzempla-rza obowiązkowego, który Biblioteka otrzymuje od 1946 r. Są to mapy turystyczne, plany miast, mapy krajoznawczo-samochodowe, przeglądowe mapy fizyczne, polityczne, mapy ścienne, mapy sekcyjne, przede wszystkim topograficzne, ale także glebowe, geologiczne, hydrograficzne, sozologiczne oraz różne mapy tematyczne związane z naukami geogra-ficznymi, historycznymi, biologicznymi etc. Gromadzone atlasy (szkolne, specjalistyczne),
11 Sprawozdanie Sekcji Zbiorów Kartograficznych za rok 2004, dokument wewnętrzny Oddziału Zbiorów Specjalnych BUMK.
12 L. Popławska, H. Robótka, Zbiory kartograficzne Biblioteki..., s. 117.
13 Sprawozdania Sekcji Zbiorów Kartograficznych z lat 1990-2007, dokument wewnętrzny Oddziału Zbiorów Specjalnych BUMK.
obejmują podobną problematykę. W związku z pojawieniem się nowych technologii (GIS), otrzymujemy również wydawnictwa kartograficzne wydawane na płytach CD, które są wpisywane do osobnego inwentarza, tj. inwentarza dokumentów elektronicznych i później przekazywane do zbiorów kartograficznych.
Na podstawie tabel zamieszczonych w publikacji L. Popławskiej i H. Robótki14, można stwierdzić, że do połowy lat pięćdziesiątych XX w. przeważały obiekty pochodzące ze zbiorów zabezpieczonych. Były to druki z XIX i XX w., głównie w języku niemieckim. Od początku lat 60-tych, w związku z powiększającą się krajową produkcją kartograficzną, decydujące znaczenie (pod względem liczby nabytków) miały obiekty otrzymywane z eg-zemplarza obowiązkowego, a więc XX-wieczne i polskie. W wyniku przeprowadzonej analizy inwentarzy z lat 1984-2012, sporządzono obraz procentowego udziału poszczegól-nych rodzajów akcesji, który przedstawia się następująco: mapy to w ok. 58% egzemplarz obowiązkowy (EO), ok. 22% – kupno, 16,5% – dary, 3,6% – wymiana. W grupie atlasów:
ok. 75,5% to EO, 10% – kupno, 10% – dary, 4,5% – wymiana.
Na dzień 31.12.2013 stan liczbowy zbioru wynoszącego 11.726 pozycji inwentarza, przedstawia się następująco: atlasy to 1733 pozycje inwentarzowe i 1925 jednostek; mapy – 9173 pozycje inwentarzowe,13.345 jednostek; mapy sekcyjne – 820 pozycje inwenta-rzowe. Liczby te nie oddają w pełni stanu posiadania sekcji, gdyż wiele arkuszy map sek-cyjnych (ok. 5 tys. ark.), nie jest jeszcze wpisanych do inwentarza, a są one zaznaczone tylko na skorowidzach tablicowych.
Na księgozbiór podręczny składają się: książki, czasopisma polskie i zagraniczne, naj-bardziej popularne atlasy geograficzne Polski, Europy i świata, atlasy historyczne ogólne i miast, zbiór map topograficznych Polski w skalach 1:200 000, 1:100 000, 1:50 000 i 1:10 000. Książki i czasopisma dotyczą historii i teorii kartografii. Są to m.in.: słowniki geogra-ficzne, spisy miejscowości, bibliografie geograficzne i kartogrageogra-ficzne, katalogi map, atlasów i czasopism kartograficznych. Obecnie księgozbiór podręczny zawiera 1117 vol. książek, 72 tytuły czasopism polskich i zagranicznych, 199 tytułów atlasów i ok. 4 tys. map sekcyjnych.
Zbiory Sekcji Kartograficznej wpisywane są do trzech inwentarzy: inwentarza atlasów, inwentarza map i inwentarza map sekcyjnych (założonego w 2003 r.) oraz do indeksu to-pograficznego, osobnego dla map i atlasów. W przypadku map sekcyjnych prowadzone są (i na bieżąco uzupełniane) skorowidze tablicowe.
Wprowadzony przez Mikołaja Dzikowskiego podział atlasów i map ściennych na for-maty obowiązuje do chwili obecnej i jest stosowany przy ich sygnowaniu oraz przecho-wywaniu. W przypadku atlasów, wydzieleń jest sześć (oznaczanych cyframi rzymskimi), natomiast dla map ściennych obowiązują cztery formaty.
Podział na atlasy i mapy dotyczy również katalogów kartkowych, które zamknięto w sierpniu 2008 r. Zostały one zeskanowane i udostępnione na stronie internetowej bi-blioteki (http://www.bu.umk.pl/katalogi).
Opracowanie komputerowe zbiorów rozpoczęto w 1997 r., początkowo w oparciu o system CDS/ISIS, lecz dotyczyło ono tylko publikacji wydanych po II wojnie światowej
14 L. Popławska, H. Robótka, Zbiory kartograficzne Biblioteki..., s. 115-116.
(głównie z EO). Od sierpnia 2008 r. zbiory opracowywane są w systemie Horizon, na podstawie formatu MARC 21 rekordu bibliograficznego dla dokumentu kartograficznego.
Na koniec 2012 r. opracowanych komputerowo było 2491 obiektów, co stanowi zaledwie 16,4% zbiorów. Istnieje obawa, że wobec dużego napływu do zbiorów obiektów z EO i powstałych zaległości z lat poprzednich, opracowanie całości zbioru przy jednoosobowej obsadzie sekcji potrwa zapewne jeszcze kilka lat. Najcenniejsze obiekty po opracowaniu i zdigitalizowaniu umieszczane są w zasobach Kujawsko-Pomorskiej Biblioteki Cyfrowej (www.kpbc.umk.pl - KPBC).
Materiały kartograficzne, ze względu na swoje specyficzne cechy zewnętrzne, wyma-gają specjalnego sposobu przechowywania. Mapy składane przechowywane są w szafach na półkach –(podobnie jak książki), arkuszowe mapy sekcyjne – w szafach z szufladami (w tzw. „szufladowcach”), natomiast mapy ścienne, które posiadają oprawy – na stojąco w specjalnych boksach. Atlasy w większości umieszcza się w szafach, w pozycji stojącej.
Te, które mają nietypowy format, a przy tym są dość duże, przechowywane są w pozycji leżącej. W szafach z szufladami do przechowywania map luźnych, już od wielu lat bra-kuje miejsca, wobec tego mapy są przechowywane w pudłach kartonowych na regałach.
Sprawia to wiele trudności podczas ich udostępniania ze względu na duży ciężar i format tych pudeł. W 2008 r. stare druki kartograficzne zostały przeniesione do magazynu sta-rych druków (SD).
Zbiory kartograficzne udostępniane są: na miejscu w czytelni wspólnej dla całego Działu Zbiorów Specjalnych, poprzez wystawy oraz kwerendy.
Na konkretne potrzeby czytelników, odpłatnie, wykonywane są przez Dział Digitalizacji cyfrowe kopie obiektów. Informacje o zbiorach i pracy w sekcji przekazywane są grupom osób zwiedzających bibliotekę oraz studentom studiów magisterskich bibliotekoznawstwa w ramach zajęć dydaktycznych z zakresu zbiorów specjalnych w bibliotekach.
Najcenniejszą część zbiorów stanowią stare druki kartograficzne, w tym 74 atlasy i 147 map. Najstarszymi drukami kartograficznymi w zbiorach są, wspomniane wyżej, ptoleme-uszowskie wydania Geografii. Inkunabuł wydany w 1486 r. w Ulm (Inc. IV.21 inwentarz SD) Geographiae libri octo [...] to drugie wydanie tego atlasu, zawierające 32 mapy drze-worytowe, w tym 5 nowo opracowanych oraz tekst poszerzony do 115 kart. Atlas z 1508 r.
(A-136-IV), In hoc opere haec continentur [...] Geographiae Cl. Ptolemaei […] Schemata, to wydanie rzymskie, w opracowaniu Marco Beneventano. Obiekt jest jednym z dwóch występujących w zbiorach polskich (drugi znajduje się w Bibliotece Uniwersytetu Wro-cławskiego). Atlas ten ma duże znaczenie dla polskiej historii kartografii, gdyż zawiera najstarszą mapę Polski Mikołaja z Kuzy, w przeróbce Bernarda Wapowskiego15, a także po raz pierwszy zamieszczoną mapę świata wykonaną przez Johannesa Ruyscha. Inny atlas Ptolemeusza (Geographia universalis vetus et nova […], sygn. A-1623-III) to obiekt z 1540 r., przekazany do zbiorów przez bibliotekę Wydziału Biologii i Nauk o Ziemi UMK.
Został on poddany konserwacji w 2011 r., jest zeskanowany i udostępniony w KPBC.
Rów-15 K. Buczek, Dzieje kartografii polskiej od XV-XVIII wieku : zarys analityczno-syntetyczny. Warszawa 1963, s. 22-23.
nie cenne jest wydanie weneckie La Geografia di Claudio Ptolemeo z 1548 r. (A-447-I), którego tłumaczenie na język włoski wykonał Pietro Andrea Mattiola.
Innymi, cennymi atlasami są dwa wydania kosmografii Münstera, m.in. z 1554 r. Co-smographiae universalis libri VI (A-103-III i z 1572 r. A-102-III), rękopiśmienny żeglarski atlas wybitnego kartografa weneckiego, Agnese Battisty z XVI w. (A-132-II), należący do nielicznych zachowanych na świecie. Atlas ten zawiera 15 map namalowanych akwa-relą na pergaminie, uzupełnionych iluminacjami. Drugi egzemplarz tego atlasu posiada Biblioteka Jagiellońska. W 2010 r., w wydawnictwie Młotkowski powstało jego faksymile.
W zbiorach znajdują się również atlasy Gerarda Mercatora, m.in. najwcześniejszy z jego atlasów Atlas sive cosmographica [...] (A-123-III). Jest to nietypowy egzemplarz wydany w Duisburgu w 1595 r. już po śmierci autora, przez jego syna Rumolda. Kompletne wy-danie tego atlasu jest obecnie dużą rzadkością. Egzemplarz toruński, dla którego w roku 2011, w wydawnictwie Młotkowski wykonane zostało faksymile, zawiera 55 map i obecnie obiekt ten jest dostępny w KPBC.
Niezwykle cenne są dla zbiorów również atlasy Jodocusa Hondiusa, Willema Janszo-ona Blaeu’a, Matthäusa Meriana i Johanna Baptisty Homanna.
Z atlasów rodzimych, najstarszymi w zasobach są egzemplarze autorstwa Joachima Lelewela, m.in. wydany w 1829 r. Atlas do dziejów polskich z dwunastu krajobrazów zło-żony (A-778-II; dostępny w KPBC), kilka wydań Atlasu do dziejów Polski Eligiusza Niewia-domskiego, np. z 1899 r. (A-586-III), Atlas geologiczny Galicji wydany w latach 1887-1912 (A-369-V), Atlas historyczny Rzeczpospolitej Polskiej w opracowaniu Aleksandra Jabło-nowskiego wydawany w latach 1893-1904 (A-218-VI) oraz Wieki atlas geograficzny z 1904 r. opracowany przez Wacława Nałkowskiego i Andrzeja Świętochowskiego (A-426-V).
Z początku XX w. pochodzą atlasy autorstwa Eugeniusza Romera, a wśród nich Geo-graficzno-statystyczny atlas Polski (A-217-IV) z 1916 r.. Atlas ten odegrał znaczącą rolę w ustalaniu granic naszego, odradzającego się państwa po I wojnie światowej, a E. Romer był członkiem delegacji polskiej na paryskiej konferencji pokojowej w 1919 r. (traktat wersalski).
Równie cenne jak atlasy są mapy, i to zarówno samoistne, jak i pochodzące z atlasów.
Najstarsze to mapy z dwóch wydań atlasu Abrahama Orteliusa Theatrum orbis terrarum – mapa Polski Wacława Grodeckiego z 1598 r. (M-538) oraz mapa Księstwa Oświęcim-sko-Zatorskiego opracowana przez Stanisława Porębskiego z 1571 r. (M-539). Inny cenny obiekt kartograficzny to mapa Pomorza Zachodniego Eilharda Lubinusa z 1618 r. (M-143), która ze względu na niezwykłą dokładność rysunku oraz walory estetyczne, uznawana jest za jedno ze szczytowych osiągnięć kartograficznych XVII w. Mapa ta w roku 1978 została poddana konserwacji, a w 1995 r. wykonano specjalną gablotę do jej stałej ekspo-zycji. Z pierwszej połowy XVIII w. pochodzi rzadki i jednocześnie bardzo efektowny plan Warszawy autorstwa Pierra Ricauda de Tirregaille (M-142), którego ramkę tego tworzą widoki ważniejszych budowli architektonicznych. Do cennych map należy również Carte de la Pologne w skali 1:692 000, w opracowaniu Rizzi Zannoniego z 1772 r. (M-3300), tj. pierwsza szczegółowa mapa Polski przedrozbiorowej, która powstała z inicjatywy pol-skiego magnata Józefa Aleksandra Jabłonowpol-skiego.
Z nowszych obiektów wymienić należy: polską mapę geologiczną (M-3252), opraco-waną przez Stanisława Staszica w 1806 r., która występuje również jako załącznik do póź-niejszego dzieła Staszica pt. O ziemiorództwie Karpatów i innych gór oraz równin Polski;
paryską edycję mapy Wojciecha Chrzanowskiego pt. Karta dawnej Polski z przyległymi okolicami krajów sąsiednich (M-2446), opracowaną w latach 1838-1859, która obejmuje teren Polski w granicach z 1772 r., a także Kartę Topograficzną Królestwa Polskiego (M-2632), z lat 1822-43, zwaną Mapą Kwatermistrzostwa, która uważana jest za najlepszą z tego okresu mapę terenów Królestwa Polskiego.
W zbiorach posiadamy także pierwsze widoki Torunia. Drzeworyt zamieszczony w parcy Bartosza Paprockiego Ogród królewski z 1599 r.16 oraz miedzioryt autorstwa Erika Dahl-bergha (M-3892), który pochodzi z dzieła Samuela Pufendorfa De rebus a Carolo Gustavo gestis z 1696 r.17 Szczegółowe opisy wielu innych obiektów są przedstawione w publikacji L. Popławskiej i H. Robótki z 1986 r.18
Cenne obiekty kartograficzne są poddawane zabiegom konserwatorskim, realizo-wanym przez pracowników i studentów Zakładu Konserwacji Papieru i Skóry Instytutu Zabytkoznawstwa i Konserwatorstwa UMK oraz w Oddziale Konserwacji i Zabezpie-czenia Zbiorów naszej biblioteki. Obecnie odkażone są wszystkie atlasy starodruczne i część map. Kompleksowej konserwacji, poza wcześniej wspomnianymi, zostały poddane: mapa terenu Saksonii – Circuli Supe[rioris] Saxoniae [...] wydana przez sukcesorów Homanna w 1743 r. (M-744), plan Warszawy – Plan de la ville Varsovi P.
R. de Tirregaille z 1762 r. (M-142), mapa Polski – Poland corrected from the observa-tions Johna Senexa z 1790 r. (M-5409), grafika Kalwarii w Wejherowie – Calvaria et via dolorosa [...] z poł. XVII w. (M-749), panorama Torunia z książki Jeremiasa Wolffa Celebriorum Europae Urbium [...] z 1724 r. (M-4268), Carte de la Pologne Rizzi Zan-noniego (M-3300).
Szczegółowa ocena stanu zachowania najcenniejszych obiektów kartograficznych została przestawiona w pracy magisterskiej Magdaleny Chudzińskiej19 z 2008 r., w której badaniu poddano 200 atlasów i 310 map, w tym wszystkie stare druki, co stanowiło jedynie 4% całej kolekcji. Wspomniana tu rozprawa i opisane w niej procedury badawcze wykazały, że jedynie 7% badanego zbioru nie posiada żadnych uszkodzeń, natomiast większość odnotowanych zniszczeń ma charakter mechaniczny i fizykochemiczny. Stwierdzono po-nadto niewielki udział czynników biologicznych w procesie niszczenia zbioru oraz fakt, że w najgorszej „kondycji” znajdują się zbiory pochodzące z XIX i pierwszej połowy XX w. Dla poprawienia ich stanu zachowania, od 2007 r. rozpoczęto wymianę obwolut map luźnych z papieru szarego na papier bezkwasowy. Takie oprawy posiadają już wszystkie atlasy starodruczne i większość dziewiętnastowiecznych.
Warto wspomnieć także o warunkach lokalowych, tj. pomieszczeniach, w których zgro-madzone są obecnie mapy i atlasy oraz o czytelni. Otóż, po przeprowadzonym w latach
16 Oddział Starych Druków, sygn. Pol. 6. III. 165.
17 Oddział Starych Druków, sygn. Pol. 7. III. 889.
18 L. Popławska, H. Robótka, Zbiory kartograficzne Biblioteki..., s. 135-156.
19 M. Chudzińska (Zblewska), por. przypis 7.
2009-11 remoncie (kiedy to między innymi zainstalowano klimatyzację), warunki przecho-wywania zbiorów kartograficznych znacznie się poprawiły.
Powojenne zawirowania oraz liczne zmiany osób sprawujących opiekę nad zbio-rami kartograficznymi Biblioteki Uniwersyteckiej UMK w Toruniu, nie były szczególnie charakterystyczne i typowe jedynie dla ośrodka toruńskiego, gdyż podobne perypetie można było spotkać także w innych ośrodkach naukowych naszego kraju. W przypadku Torunia szczególnie niekorzystnym okresem, zwłaszcza z punktu widzenia katalogowa-nia zasobów, były lata 2006-2012, tj. okres, w którym pojawiły się wyjątkowo duże za-ległości i opóźnienia. Nie powinien zatem budzić zastrzeżeń wzmożony nakład pracy, który ukierunkowany został tylko i wyłącznie na elektroniczne katalogowanie zbiorów oraz stosowne uzupełnianie spisu inwentarza. Nadrabianie wspomnianych tu zaległości potrwa zapewne jeszcze kilka lat, a w związku z tym, na obecnym etapie personalnej obsługi, trudno jest podejmować dodatkowe czynności, efektem których byłyby opra-cowania stricte naukowe.
Jakkolwiek zbiory kartograficzne Biblioteki Uniwersyteckiej UMK są zbiorami stosunkowo młodymi, powstałymi (tak jak cały Uniwersytet) po drugiej wojnie światowej, to jednak nie ulega wątpliwości, że stanowiły one i nadal stanowią liczącą się kolekcję w skali ogólno-polskiej. Potwierdzeniem tego może być wiele cennych obiektów, a zgromadzony nieomal pełen zestaw atlasów, ilustruje historyczny rozwój wydawniczych oficyn kartograficznych, począwszy od końca XV w. Ten niezwykle cenny zbiór kartografików toruńskich może być przedmiotem szczegółowych analiz i studiów, a także uzupełnieniem różnorodnych badań naukowych z zakresu historii kartografii. Należy w związku z tym wyrazić przekonanie, że szczegółowe analizy na temat przynajmniej niektórych, tych najciekawszych i najwar-tościowszych, obiektów kartograficznych pojawią się już wkrótce. Obecnie prace takie można realizować w ramach naukowych rozpraw licencjackich, magisterskich, a nawet doktorskich, w porozumieniu z Wydziałem Nauk Historycznych oraz Katedrą Geomatyki i Kartografii Wydziału Nauk o Ziemi UMK w Toruniu.
Iwona Imańska
Uniwersytet Mikołaja Kopernika w Toruniu