W końcu XVIII w. na terytorium Rzeczypospolitej działało 1 109 klasztorów, należących do dwudziestu dziewięciu zakonów męskich oraz 154 konwenty żeńskie, z siedemnastu zakonów1. głównie na terenie Małopolski, Wielkopolski, Mazowsza i Rusi Czerwonej, zwłaszcza w dużych miastach, jak Kraków, Wilno, Lwów, Warszawa, Poznań, Lublin.
Klasztory te, wpisane w ówczesny porządek religijny i stanowy, połączone ze społeczeń-stwem więzami obyczajowymi i ekonomicznymi, pełniły wiele funkcji: od religijnych i spo-łecznych, po ogólnokulturowe i edukacyjne. W ich realizacji pomocą służyły księgozbiory, liczące zwykle od kilkudziesięciu do kilku-, kilkunastu tysięcy woluminów, gromadzonych i opracowywanych zgodnie z zakonnym ustawodawstwem, w myśl łacińskiej sentencji:
Monasterium sine armario est quasi castrum sine armamentario.
Na dzieje klasztornych bibliotek wpływało nie tylko funkcjonowanie konkretnych wspól-not, ale - podobnie jak w przypadku innych kolekcji historycznych - klęski elementarne, szczególnie pożary i powodzie, oraz sytuacja historyczna, zwłaszcza wojny i ich konse-kwencje. W ich następstwie często dochodziło do uszkodzenia, przemieszczenia, a na-wet znacznego zniszczenia zbiorów, jednak dopiero wiek XIX przyniósł rozbicie struktur zakonnych i w efekcie na wcześniej nie spotykaną skalę całościowe, planowe, systema-tyczne rozpraszanie i dewastację księgozbiorów klasztornych.
Było to wynikiem prowadzonej w poszczególnych zaborach − od II poł. XVIII w. przez ponad 100 lat − polityki rządów zaborczych w sprawach wyznaniowych2. Do lat dwudzie-stych XIX w. procesy kasacyjne w Rzeczypospolitej miały charakter ideologiczno-eko-nomiczny, związany z ideałami oświeceniowymi, później dominował aspekt polityczny, ekonomiczny, antykościelny i wreszcie antypolski3. Ich przebieg diametralnie wpływał na sytuację i losy zakonnych księgozbiorów, a obecnie stanowi podstawę określenia sytuacji,
1 Dane wg S. Litak: Atlas Kościoła łacińskiego w Rzeczypospolitej Obojga Narodów w XVIII wieku. Lublin 2006, s. 32 (tam też bibliografia).
2 Z wyjątkiem papieskiego breve dotyczącego jezuitów oraz supresji w Królestwie Polskim w 1819 r. Zakon w Rosji przetrwał do 1820 r., gdy zlikwidowano 21 domów jezuitów. W 1820 r. doszło do osiedlenia się Towarzystwa Jezusowego na terenie Galicji: pozwolono im na otworzenie nowicjatu oraz prowadzenie szkół i pracę duszpasterską w formie misji (w archidiecezji lwowskiej utworzono wówczas 6 stacji misyjnych) – jednak w 1848 r. cesarz Ferdynand wyraził zgodę na ich kasatę (przywrócono zakon w 1852 r.).
3 P. P. Gach, Mienie polskich zakonów i jego losy w XIX wieku. Rzym 1979, s. 5-11. P.P. Gach, Kasaty zakonów w Europie pod koniec XVIII wieku, [W:] Z badań nad dziejami zakonów i stosunków wyznaniowych na ziemiach polskich, red. E. Wiśniowski. Lublin 1984, s. 139-168, 206.
w jakiej znajdują się osoby opracowujące zbiory specjalne, do których trafiały fragmenty zakonnych kolekcji.
Praktycznym wyrazem stosunku cesarstwa austriackiego do życia konsekrowanego była zasada, iż „zakon, który jest nieużyteczny dla bliźnich, nie może być miłym Bogu”4, przy czym tę użyteczność rozumiano w sensie praktycznym, dążąc do podporządkowania Kościoła państwu5. Na terenie Galicji postanowiono zachować klasztory, które zajmowały się działalnością edukacyjną, charytatywną i opieką nad chorymi6, dla pozostałych opraco-wano plan kasaty, zaaprobowany przez Marię Teresę w czerwcu 1778 r.7, a następnie przez Józefa II 30 grudnia 1781 r. Pierwszy etap kasat objął lata 1782-1786, a drugi okres 1787-1795. Wówczas we Lwowie skasowano 9 żeńskich klasztorów kontemplacyjnych z 224 sio-strami8 oraz 19 klasztorów męskich, a w drugim etapie − 26 z planowanych 67 klasztorów9.
Dla dziejów księgozbiorów klasztornych miał znaczenie przebieg supresji: kasaty po-przedzały spisy mienia, a postępowanie komisji szczegółowo określały instrukcje i prze-pisy wykonawcze (z 1782 i 1789 r.)10. Dekret abolicyjny podpisano 12 I 1782 r.11, a trzy dni później Kancelaria Nadworna w Wiedniu poleciła sporządzanie katalogów klasztor-nych archiwów i bibliotek oraz zabezpieczanie istniejących spisów. Na tej podstawie naj-cenniejsze zbiory były przekazywane do Hofbibliothek w Wiedniu, a pozostałe (zgodnie z rozporządzeniem z 23 IX 1782 r.) ofiarowywano szkołom oraz powstałej w 1785 r. Bi-bliotece Uniwersytetu Lwowskiego. Resztki zbiorów były sprzedawane na licytacjach12. Budynki poklasztorne, w tym pomieszczenia biblioteczne, z wyposażeniem niejednokrot-nie realizującym określony program ikonograficzny, były przeznaczane główniejednokrot-nie na cele świeckie (na potrzeby administracji państwowej, szkolnictwa, a także więziennictwa czy na przytułki) oraz wojskowe (koszary, lazarety), sprzedawano je osobom prywatnym lub niszczały nie zagospodarowane13.
W diecezji krakowskiej prymas Michał Jerzy Poniatowski w 1786 r. powołał komisję, zajmującą się spisem majątków klasztorów krakowskich, a następnie zniósł pięć klasztorów
4 Zob. P. P. Gach, Geografia strat zakonów polskich w końcu XVIII i w XIX wieku. Rzym 1980, s. 172-186.
5 Por. S. Grodziski, Historia ustroju społeczno-politycznego Galicji 1772-1848. Wrocław-Kraków 1971, s. 119.
J. Krętosz, Archidiecezja lwowska obrządku łacińskiego w okresie józefinizmu (1772 – 1815). Katowice 1996, s. 13, tam także literatura przedmiotu dotycząca józefinizmu w różnych jego aspektach.
6 Na ten temat zob. J. Krętosz, Archidiecezja lwowska…, s. 277-296; W. Chotkowski, Historia polityczna dawnych klasztorów panieńskich w Galicji 1773 – 1848. Kraków 1905, cz. 4; J. Gwioździk, Losy lwowskich klasztorów żeńskich w okresie józefinizmu, [W:] Klasztor w państwie średniowiecznym i nowożytnym, red. M. Derwich, A. Pobóg-Lenartowicz. Wrocław- Opole-Warszawa 2005, s. 289-312.
7 W. Chotkowski, Historia polityczna Kościoła w Galicji za rządów Marii Teresy. T. 2. Kraków 1909, s. 343-347.
Projekty supresji zachowywano w tajemnicy, zob. S. Schnür-Pepłowski, Z przeszłości Galicji 1772-1862. Wyd.
2. Lwów 1895, s. 52.
8 P.P. Gach, Kasaty zakonów na ziemiach dawnej Rzeczypospolitej i Śląska 1773-1914. Lublin 1984, s. 29 podaje liczbę 15 klasztorów żeńskich, skasowanych we Lwowie w 1782 r., J. Krętosz, Archidiecezja lwowska..., s. 295 ustala kasaty w tym roku na 9 klasztorów na terenie archidiecezji lwowskiej, z czego 6 miało siedziby w samym Lwowie.
9 Dokładny spis zob. P.P. Gach, Kasaty zakonów…, s. 31-32.
10 Idem, Geografia strat zakonów…, s. 13.
11 Ibidem, s. 12; idem, Kasaty zakonów..., s. 29; W. Chotkowski, Historia polityczna klasztorów..., s. 24.
12 P. P. Gach, Geografia strat zakonów…, s. 14-15.
13 P.P. Gach, Geografia strat zakonów…, s. 13-14; W. Chotkowski, Dzieje klasztorów i monasterów galicyjskich w czasach rozbiorowych. Cz. 1, Zakony doszczętnie zniesione. „Sprawozdania z Czynności i Posiedzeń Polskiej Akademii Umiejętności” 1916, t. 21, nr 6, s. 26-40.
(siedem w diecezji)14. Po Kongresie Wiedeńskim sytuacja zakonów pogorszyła się, doszło do kasaty lub wymierania dalszych konwentów. Pozostali ich mieszkańcy byli przenoszeni do innych placówek w ramach tego samego zakonu bądź do tzw. centralnych domów, co wpływało dodatkowo na przemieszczanie historycznych księgozbiorów.
W zaborze pruskim również chodziło o podporządkowanie życia zakonnego państwu.
Pierwszy etap tych działań obejmował lata 1772-1794 (głównie polegał na kontroli życia zakonnego), drugi zaś okres to lata 1795-1806 (etap obostrzeń i kasaty)15. Od 1772 r. spo-rządzano precyzyjną dokumentację stanu posiadania klasztorów16. W 1776 r. na Śląsku ogłoszono breve kasacyjne jezuitów (w Prusach 4 lata później), a ich majątek wcielono do tzw. funduszu szkolnego. Po trzecim rozbiorze wszystkie dobra zakonne przejął skarb królewski (deklaracja o upaństwowieniu z 28 VII 1796 r.)17. W latach 1800-1801 sekulary-zację rozpoczęto od konwentu dominikanów w Łęczycy. Ogółem skasowano w tym okresie 17 domów, a do roku 1806 zlikwidowano dwa następne. Edykt Fryderyka Wilhelma II z 30 X 1810 r. kasował pozostałe klasztory śląskie (ogółem zamknięto 69 domów, w tym 13 żeńskich18). Państwo przejęło wszelką ich własność19. Komisja sekularyzacyjna dla Śląska rozporządzała mieniem poklasztornym, wystawiając je na licytację lub przekazując dla osób zasłużonych. Od 1810 r. do 1815 r.20 na jej polecenie Johann G. Büsching inwenta-ryzował zakonne biblioteki: najbardziej wartościowe zbiory przeznaczał dla Biblioteki Kró-lewskiej w Berlinie, a także dla bibliotek w Królewcu i Bonn. Część zbiorów przesłano do uzupełnienia bibliotek szkolnych, np. gimnazjalnych w Nysie, Raciborzu, Poznaniu oraz instytucjonalnych (jak PTPN w Poznaniu) i seminaryjnych. Pozostałe zbiory przewożono do Śląskiej Biblioteki Centralnej21 we Wrocławiu, w 1812 r. połączonej z biblioteką uniwer-sytecką. Zbiory sprzedawano także osobom prywatnym lub na makulaturę22. Rząd pruski supremował również klasztory w Wielkim Księstwie Poznańskim, na Warmii i Pomorzu (w latach 1815-1830 skasowano 26 domów, a w okresie 1833-1841 – 36 konwentów)23. Ostatni etap, likwidujący życie zakonne na tych terenach, to lata 1872-1879, gdy zamknięto 49 klasztorów, zmuszając zakonników do opuszczenia klasztorów24 i przeniesienia się do klasztorów zbiorczych lub do domów zakonu w innej prowincji, np. toruńskie benedyktynki wysłano do konwentu mniszek w Żarnowcu25.
14 Ibidem, s. 20-21; W. Chotkowski, Ks. Prymasa Poniatowskiego spustoszenia kościelne w Krakowie. Kraków 1918.
15 Od 1872 r. na terenie Prus zniesiono 296 klasztorów z 1181 zakonnikami i 2 776 zakonnicami. P.P.Gach, Mienie polskich zakonów i jego losy w XIX w. Rzym 1979, s. 79.
16 Co posłużyło do ustalenia wysokości kontrybucji (dochodzącej nawet do 50% dochodów). Idem, Geografia strat…, s. 26.
17 Deklaracja o upaństwowieniu z 28 VII 1796 r.; ibidem, s. 28.
18 Ich wykaz zob. idem, Kasaty zakonów…, s. 75.
19 Idem, Geografia strat…, s. 36.
20 Idem, Kasata zakonów na Śląsku Pruskim w latach 1810–1811. „Roczniki Humanistyczne”, 1978, 2, s. 244-247.
21 Podaje się150 tys. woluminów, z czego do Wrocławia trafiło 70 tys.; ibidem, s. 40.
22 B. Kocowski, Historyczne podstawy organizacji zbioru starych druków w Bibliotece Uniwersyteckiej we Wrocławiu.
Wrocław 1955, s. 7.
23 P.P.Gach, Kasaty zakonów…, s. 144.
24 Idem, Mienie polskich…, s. 10. Wykaz klasztorów zob. idem, Kasaty zakonów…, s. 198.
25 Acta der personal der benediktiner Nonnen Kloster zu Zarnowitz betreffend 1800-1837. Archiwum Benedyktynek w Żarnowcu, [sprawy personalne].
W Księstwie Warszawskim najpierw wydalono redemptorystów (1808 r.). Podjęto na-stępnie spisywanie katalogów bibliotek zakonnych, a także rewizję i pieczętowanie księgo-zbiorów tzw. nieuporządkowanych26. Samuel Bogumił Linde, dyrektor Biblioteki Publicznej27, i Tadeusz Czacki28 przejmowali z nich najcenniejsze książki. Biblioteki zakonne nie tylko były narażone na kradzieże, często prowadzone za przyzwoleniem władz, ale także na zniszczenia i grabieże wojenne, a zakonnicy w sytuacji zagrożenia oraz pogarszającej się sytuacji ekonomicznej niejednokrotnie wysprzedawali księgozbiory. Polityka antyzakonna była kontynuowana w Królestwie Polskim, gdzie w 1819 r. Komisja Rządowa Wyznań Re-ligijnych i Oświecenia Publicznego opracowała dekret faktycznie kasujący 35 klasztorów, których dobra przejęto na rzecz skarbu państwa29. W latach 1864-1866 zlikwidowano 128 klasztorów30. Ich budynki bezpłatnie rekwirowano na cele wojskowe (koszary, składy, magazyny, lazarety) i świeckie (nawet na browar i gorzelnię)31. Zapieczętowane zbiory biblioteczne, wraz z zachowanymi katalogami, przekazywano instytucjom, jak Bibliotece Towarzystwa Przyjaciół Nauk w Warszawie32, seminariom diecezjalnym33, szkołom oraz Bibliotece Publicznej w Warszawie (skąd ostatecznie trafiły do Cesarskiej Publicznej Bi-blioteki w Petersburgu, stając się tam podstawą jej zbiorów).
W Cesarstwie Rosyjskim zasadnicze zmiany w sytuacji zakonów nastąpiły po 1820 r. (wydalenie jezuitów, reaktywowanych bullą z 1814 r.), a szczególnie po roku 1830. Do tej pory zlikwidowano stare diecezje, radykalnie dążono do zerwania kontaktów z kon-wentami poza granicami państwa i utrudniano możliwość migracji zakonników. Egzekucja ukazu carskiego „o zniesieniu niektórych klasztorów rzymskokatolickich” z 17 VII 1832 r.
doprowadziła do skasowania 196 konwentów z 325 działających (z 19 zakonów). Zgod-nie z ukazem z 1834 r. część księgozbiorów była przeznaczona na potrzeby mających powstać gubernialnych bibliotek publicznych. Dalsze kasaty przeprowadzono w latach 1836-1843 (likwidacja 18 domów34) oraz w okresie 1864-1867, gdy supresji uległo 129 klasztorów męskich i żeńskich35. W zachodnich guberniach Rosji w latach 1864-1876 przestały funkcjonować 24 klasztory męskie i 23 żeńskie36. Cały majątek ruchomy i
nie-26 K. Kaczmarczyk, Rewizja bibliotek klasztorów krakowskich w roku 1810. „Przegląd Biblioteczny” 2, 1910, 1-2, s. 182–190.
27 O działalności Lindego zob. O. Błażejewicz, Samuel Bogumił Linde – bibliotekarz i bibliograf. Wrocław 1975.
28 J. A. Kosiński, Doskonały książkołap. Wizyta Tadeusza Czackiego w bibliotece dominikanów krakowskich.
„Roczniki Biblioteczne” 1960, t. 4, s. 223-229.
29 P.P. Gach, Kasaty zakonów…, s. 109, tam też wykaz.
30 Idem, Mienie polskich…, s.10.
31 Idem, Geografia strat…, s. 46.
32 Wykaz przejętych zbiorów zob. P. P. Gach, Mienie polskich…, s. 13.
33 Przykładowo zachował się bogaty zbiór archiwaliów m.in. po benedyktynkach z Sandomierza i Radomia. Zob.
W. Wójcik, Tak zwana reforma klasztorów w 1864 roku na terenie diecezji sandomierskiej. „Archiwa, Biblioteki i Muzea Kościelne” T. 23 (1971), s. 357-359. W Wojewódzkiej Bibliotece Publicznej im. Hieronima Łopacińskiego w Lublinie również znajdują się liczne stare druki proweniencji zakonnej. Por. L. Zalewski, Bibljoteka Seminarjum Duchownego w Lublinie i bibljoteki klasztorne w diecezji lubelskiej i podlaskiej. Warszawa 1926.
34 Wykaz domów skasowanych w latach 1836-1863 zob. P. P. Gach, Kasaty zakonów…, s. 169.
35 Ibidem, s. 186; idem, Mienie polskich…, s. 31.
36 Wykaz zob. idem, Kasaty zakonów…, s. 193. Cystersi z 8 domów w 1830 r. zachowali 2 w 1863 r., kanonicy regularni odpowiednio: augustianie (6 i 1 placówkę), kanonicy lateraneńscy (3 i 1), trynitarze (16 i 1), mendykanci starsi: dominikanie (90 i 10), franciszkanie (40 i 3), karmelici trzewiczkowi (37 i 3), bernardyni (42 i 11) oraz młodsi: karmelici bosi (14 i 2), reformaci (3 i 1), a także klerycy regularni: marianie (2 i 1), pijarzy (13 i kasata), misjonarze (12 i kasata). Por. L. Zasztowt, Kresy 1832-1864. Szkolnictwo na ziemiach litewskich i ruskich dawnej
ruchomy ulegał konfiskacie37. Budynki wykorzystywano na przytułki, w tym dla księży, lub traktowano jako materiał budowlany, z przeznaczeniem do rozbiórki. Zdarzało się, że klasztory ulegały dewastacji, spaleniu lub likwidacji, np. norbertanek w Busku czy bernardynek w Warszawie. Podobny los dzieliły niektóre księgozbiory, jak dominikanów w Ziembinie, Połonce, Buchowiczach38. Postulowano także niszczenie określonych typów literatury, np. dotyczącej historii Polski. „Urzędnicy zajęci byli grabieżą przedmiotów wię-cej praktycznych jak powozów, koni, futer, zegarów, nawet klasztorne bramy i drzwi były wywożone”39, handlowano także książkami, m.in. księgarze odkupywali – szczególnie duplikaty40 – od nowych właścicieli budynków poklasztornych41. Książki zakonne zasi-lały biblioteki różnych instytucji (np. Wileńskiej Biblioteki Publicznej42) i zbiory prywatne, a ostatecznie trafiały także do składów makulaturowych (na wagę). Najwięcej najcen-niejszych książek, rękopisów i dokumentów przekazano jednak do Cesarskiej Biblioteki Publicznej w Petersburgu.
Ogółem od pierwszego rozbioru do końca wieku życie zakonne zostało praktycznie całkowicie zlikwidowane w zaborze pruskim (120 skasowanych klasztorów męskich, 66 żeńskich), w zaborze rosyjskim zniesiono 423 domy męskie (98,8%) oraz 76 żeńskich (93.6%), w Królestwie Polskim supremowano 186 domów męskich (98%) i 17 żeńskich (23,6%), na Śląsku pruskim – 68 klasztorów męskich (97,1%) i 13 żeńskich (76,5%), a w zaborze austriackim w sumie 64% (165 domów męskich) i 13,6% żeńskich43. W latach 1864-1914 ubyło 120 klasztorów44: wszystkie zamknięto w Warszawie, Wilnie, Lublinie, Poznaniu i Mińsku. Życie pozostałych zakonów koncentrowało się w Krakowie, Lwowie i pruskim Wrocławiu, mimo likwidacji tam wielu konwentów45.
Skutki kasat dotyczyły sfery gospodarczo-kulturalnej, w tym zmian prawno-organiza-cyjnych i w zakresie prowadzonej przez zakony działalności, szczególnie wyraźnie kon-sekwencje kasat są jednak widoczne w kondycji bibliotek klasztornych, nieprzypadkowo określanych jako „zaginiony świat książki”46. Dalszą tego implikacją była zmieniająca się kondycja europejskiego bibliotekarstwa: napływ ogromnej liczby woluminów wpłynął na znaczące powiększenie zbiorów książnic istniejących, a zarazem umożliwił powstawanie
Rzeczypospolitej. Warszawa 1997, s. 234.
37 L. Żytkowicz, Rządy Repnina na Litwie w latach 1794-7. Wilno 1938.
38 B. Ussas, Z dziejów grabieży i niszczenia polskiego mienia kościelnego przez Rosjan w świetle świadectw rosyjskich (1655 – 1925). Cz. 1 –2. „Przegląd Powszechny” R. 53 (1936), t. 210, nr 4-5, s. 60, por. M. Pidłypczak-Majerowicz, Biblioteki zakonne w ziemi grodzieńskiej XVII–XVIII w., [W:] Supraskie spotkania z Naturą i Sztuką Uroczysko 1996 [katalog wystawy]. Białystok [1996], s.67.
39 B. Ussas, Z dziejów grabieży…, nr 5, s. 185, por. D. Matelski, Grabież kościelnych dóbr kultury na pograniczu polsko-litewsko-białoruskim, [W:] Kościoły a państwo na pograniczu polsko-litewsko-białoruskim. Źródła i stan badań. Białystok 2005, s. 84-112.
40 Zob. P. P. Gach, Geografia strat..., s. 12–13, 68–69.
41 A. Grabowski, Wspomnienia. Kraków 1909, t. 2, s. 95.
42 A. Pacevičius, Vienuolynų bibliotekos Lietuvoje 1795-1864 metais: dingę knygos pasaulis. Vilnius 2005.
43 P.P. Gach, Kasaty zakonów na ziemiach dawnej Rzeczypospolitej i Śląska 1773-1914. Lublin 1984.
44 Królestwo 151 domów, zabór rosyjski – 35, pruski 8, Śląsk pruski – 6. Ibidem, s. 199.
45 Ibidem, s. 203.
46 Taki podtytuł nadał rozprawie o bibliotekach zakonnych na Litwie w latach 1795-1864 A. Pacevičius, Vienuolynų bibliotekos ...; por. I. Pietrzkiewicz, Kasaty a rozpraszanie księgozbiorów klasztorów żeńskich w Rzeczypospolitej (XVIII-XIX wiek), [W:] „Sanctimoniales”. Zakony żeńskie w Polsce i Europie Środkowej (do przełomu XVIII i XIX wieku), red. D. Karczewski, Z. Zyglewski, A. Radzimiński. Bydgoszcz 2008, s. 500-514.
nowych bibliotek, głównie publicznych, w których zasadniczy trzon kolekcji pochodził ze zbiorów poklasztornych.
W tej sytuacji o specyfice zbiorów specjalnych proweniencji zakonnej świadczy kilka czynników, związanych m.in. z kształtowaniem, funkcjonowaniem i dziejami klasztornych kolekcji. Należą do nich zwłaszcza:
• Charakter księgozbiorów, zależny od pełnionych przez zakony funkcji (zbiory mi-syjne, szkolne itp.).
• Stan posiadania: właścicielami księgozbiorów są klasztory oraz – w przypadku zbiorów poklasztornych – różne instytucje i osoby świeckie.
• Rozproszenie zbiorów zakonnych oraz dokumentacji bibliotecznej, szczególnie w wyniku procesów kasacyjnych, czego wynikiem jest obecność na ogromną skalę książek pochodzących z klasztorów w bibliotekach, innych instytucjach oraz księ-gozbiorach prywatnych.
• Gromadzenie fragmentów dawnych kolekcji (zarówno rękopisów, jak i druków) przez biblioteki i archiwa zagraniczne, zwłaszcza ukraińskie, białoruskie, rosyjskie, nie-mieckie i austriackie. Przykładowo zbiory poklasztorne z ziem wschodnich dawnej Rzeczypospolitej znajdują się m.in. w Sankt Petersburgu, Lwowie, Wilnie, Mińsku i Kijowie.
• Stan zachowania książek i innych dokumentów klasztornych (zwłaszcza rozdziela-nie historycznych kolekcji, sprzedaż dubletów, niszczerozdziela-nie znaków własnościowych i historycznych opraw).
• Różnorodność potrzeb i oczekiwań badaczy kolekcji klasztornych (historycy książki, zakonów, duchowości, muzyki, mentalności, kultury umysłowej itp.).
Te uwarunkowania oddziałują przede wszystkim na dostępność do gromadzonych dokumentów oraz sposób i fachowość ich opracowania. Brakuje zwłaszcza całościowej identyfikacji i rejestracji kolekcji klasztornych, kompleksowego opracowania i możliwości interaktywnego dostępu do zachowanych fragmentów kolekcji oraz pełnej dokumenta-cji i syntetycznego opracowania losów bibliotek klasztornych. Pewnym rozwiązaniem tych problemów byłoby opracowanie elektronicznej platformy, jako miejsca współpracy wszystkich podmiotów, zainteresowanych zbiorami specjalnymi zakonnej proweniencji.
Taki e-monasticon miałby na celu:
• Centralne opracowanie zespołów zabytków kultury materialnej, w tym kultury książki w środowisku zakonnym (normalizacja opisu, współpraca, koordynacja prac, unika-nie ich dublowania itp.).
• Rejestrację i dokumentację dziedzictwa klasztorów dawnej Rzeczypospolitej, zwłasz-cza cyfrową rekonstrukcję księgozbiorów klasztornych, stanowiące podstawę badań historycznych w sferze „komunikacji pamięci kultury zakonnej”.
• Udostępnienie i wieloaspektową analizę źródeł, często dotąd nie uwzględnianych w badaniach naukowych, co jest istotne w sytuacji braku całościowej rejestracji zbio-rów poklasztornych, braku spójnych zasad opracowania i możliwości interaktywnego
dostępu do informacji oraz braku w polskim i europejskim piśmiennictwie naukowym syntetycznego opracowania losów bibliotek kasowanych klasztorów.
• Łączenie informacji o historycznych kolekcjach, ich cyfrową prezentację, a także in-terdyscyplinarne opracowanie, prowadzone w obrębie jednego zakonu lub klasztorów danej reguły czy całej kultury zakonnej danego terenu (miasta, regionu, państwa, zgodnie z jego historycznymi dziejami), ich wyszukiwanie według różnych strategii oraz wykorzystanie potencjału serwisów społecznościowych.
• Przygotowanie podstawy do opracowywania publikacji naukowych, baz danych, plat-formy badawczej oraz podejmowanych projektów badawczych (konferencji, wystaw, serii wydawniczych), koordynację prac instytucji gromadzących ten rodzaj zbiorów Rys. 1. Projekt e-monasticonu
Źródło: opracowanie własne
specjalnych, a także ich udostępnianie i promocję w obrębie konkretnej placówki (m.in. dane w bazach CERLu i KVK)
Zarys takiej współpracy obrazuje rys. 1.
Podstawą wszelkich badań i analiz naukowych powinna być jak najpełniejsza reje-stracja książki (i informacji o książce) proweniencji zakonnej. Do zasadniczych źródeł i materiałów w tym zakresie należą rękopiśmienne katalogi i spisy inwentarzowe, inne dokumenty archiwalne, zachowane rękopisy i stare druki, katalogi zasobów archiwalnych i bibliotecznych oraz zbiory zdigitalizowane (biblioteki cyfrowe, repozytoria, projekty).
Wykorzystanie rękopiśmiennych katalogów i spisów inwentarzowych wymaga kwerendy archiwalnej i bibliotecznej (w archiwach państwowych, kościelnych, zakonnych, zbiorach specjalnych w bibliotekach), z uwzględnieniem akt wizytacyjnych, sądowych, zespołów rodowych, inwentarzy majątków, historiografii, spisów prozopograficznych itp. Katalogi, spisy biblioteczne i inwentarze47 (np. darów i depozytów, rachunkowe, testamentowe) czy korespondencja i pisma urzędowe (akta spisywane po wizytacjach przełożonych zakonnych i władz diecezjalnych czy w wyniku kasat) pozwalają na orientację w zasobach dawnych bibliotek zakonnych, choć stosowany tam opis jest niejednokrotnie bardzo uproszczony, utrudniający identyfikację pozycji. Istotne byłoby zatem publikowanie nie tylko informacji o tych spisach (często przechowywanych w różnych instytucjach, nawet na terenach kilku państw48), ale także ich pełnej, elektronicznej wersji.
Ważnym źródłem są także dokumenty archiwalne, m.in. klasztorna historiografia oraz spisy, jak menologia, zawierające informacje o funkcjonowaniu i sposobie użytkowania zbiorów. Podobnie pomieszczenia i szafy biblioteczne wskazują na postulowaną zawartość księgozbiorów i zainteresowania czytelnicze zakonników. Bezpośrednio informują o tym zachowane rękopisy i stare druki: oprawy, marginalia, noty proweniencyjne i inne ślady lektury informują o obiegu książki w zakonnym środowisku. Ważnym problemem badaw-czym są również rękopisy proweniencji klasztornej, które wymagają przede wszystkim ich centralnej rejestracji, a następnie podjęcia (od lat postulowanej49) typologii. Podstawą możliwych w tym zakresie badań byłoby zatem wykorzystanie odpowiednio opracowanych tradycyjnych i elektronicznych źródeł, zwłaszcza bibliografii, katalogów zasobów archi-walnych i bibliotecznych oraz zbiorów elektronicznych, jak projekty, biblioteki cyfrowe i re-pozytoria wiedzy, katalogi online bibliotek europejskich, bazy danych rękopisów i dawnej książki (jak Heritage of the Printed Book).
47 A. Bator, Nowożytne biblioteki karmelitów bosych w Polsce w świetle zachowanych inwentarzy - założenia badawcze. „Z Badań nad Polskimi księgozbiorami Historycznymi”. T. 19 (1999), s. 209-217.
48 Por. prace U. Paszkiewicz, Rękopiśmienne inwentarze i katalogi bibliotek z ziem wschodnich Rzeczypospolitej (spis za lata 1553-1939). Warszawa1996; eadem, Inwentarze i katalogi bibliotek z ziem wschodnich Rzeczypospolitej (spis za lata 1553-1939). Warszawa 1998; eadem, Inwentarze i katalogi bibliotek z ziem wschodnich Rzeczypospolitej do 1939 roku. Suplement 1. Warszawa 2000; eadem, Inwentarze i katalogi bibliotek z ziem wschodnich Rzeczypospolitej do 1939 roku. Suplement 2. Poznań 2006. Ostatnio zob. M. Miławicki, Inwentarze i spisy bibliotek klasztorów dominikańskich skasowanych w guberniach zachodnich Cesarstwa Rosyjskiego w XIX w. Stan źródeł i miejsca ich przechowywania. „Hereditas Monasteriorum” 2012, vol. 1, s. 141-172.
49 K. Górski, Uwagi o rozmyślaniach staropolskich, [W:] Przełom wieków XVI i XVII w literaturze i kulturze polskiej, red. B. Otwinowska, J. Pelc. Wrocław 1984.
Należałoby także uwzględnić dokumentację prowadzoną w bibliotekach naukowych, muzeach książki, archiwach oraz podjąć rejestrację spisów bibliotek zakonnych, a także zanalizować katalogi i kartoteki proweniencyjne pod kątem zapisów „zakonnych”. Pod-stawą tych prac mogłyby być istniejące bibliografie (głównie EBBE50) oraz katalogi (druko-wane51, kartkowe52, zmikrofilmowane53 i zdigitalizowane54) poszczególnych bibliotek (np.
UKSW55, Biblioteki Kórnickiej PAN56, XX Misjonarzy57), a także centralne i zespołowe (np.
HPB, opracowana przez CERL58, NUKAT59, KaRo60). Coraz ważniejszym źródłem są bazy danych61 (bibliograficzne i pełnotekstowe, w tym prowadzone przez Bibliotekę Narodową), zasoby bibliotek cyfrowych i repozytoriów62 czy inne narzędzia agregujące informację, jak wyszukiwarki i multiwyszukiwarki (np. BASE63, KVK64) i projekty (np. BONR65).
Wykorzystując te zasoby, można by opracować sukcesywnie uzupełniany centralny, elektroniczny katalog książki zakonnej. By miał jak największą wartość informacyjną i mógł być podstawą analiz naukowych oraz wymiany danych (z uwzględnieniem relacji między ich elementami), powinien być tak zaprojektowany, aby umożliwić obieg informa-cji w środowisku sieciowym. Należałoby rozważyć model danych dla standardu katalo-gowania (ISBD czy specyfikację w RDF66), a także opracowanie odpowiedniej kartoteki haseł wzorcowych, bazy zapisów proweniencyjnych i opraw67, sukcesywnie uzupełnia-nych o materiały, gromadzone bez względu na miejsce ich obecnego przechowywania czy właścicieli. Celem byłoby wyszukiwanie zintegrowane, obejmujące oprócz opisów bibliograficznych źródła, zawierające noty i znaki proweniencyjne czy opisy opraw. Do
50 Elektroniczna Baza Bibliografii Estreichera (EBBE) [online]. Dostęp [06.12.2014]: http://www.estreicher.uj.edu.pl/
50 Elektroniczna Baza Bibliografii Estreichera (EBBE) [online]. Dostęp [06.12.2014]: http://www.estreicher.uj.edu.pl/