Już w czasach starożytnych zw raca
no uwagę na magię kociej natury. Te zwie
rzęta, z natury tajemnicze, lubiące chadzać własnym i ścieżkami inspirują wielu tw ór
ców do nadawania ich kreacjom znaczeń
sym bolicznych, personifi kowania postaw, ukazywania ich przez pryzmat nauk huma
nistycznych. I choć statystycznie o kotach pisze się rzadziej niż o psach, to i tak w ar
to przyjrzeć się niektórym, ciekawym, bar
dziej lub mniej znanym ich wizerunkom ...
KOCIE MARZENIA
Pisarze wielokrotnie w ykorzystują spe
cyfikę kociej natury - tajemniczej, pełnej zagadek do kreowania świata widzianego oczami personifikowanego zwierzaka. Już w literaturze rom antycznej, lubującej się w zjawiskach paranorm alnych, w m etafi
zyce pojawiają się tego typu zabiegi. Ich prekursorem jest Ernst Theodor A. Hoff
man, który w zbiorze opowieści Kota Mru
czysława poglądy na życie i inne opowia
dania wiąże magiczny, romantyczny pejzaż z odwołaniami do realności. Fantastyczne przygody kota Mruczysława i kapelmistrza Kreislera (pseudonim Hoffmana) m ają na celu dotarcie do istoty bytu, rozpoznanie dziw acznych fenom enów rzeczyw istości (ludzkiej duszy i natury). Bohaterowie nie próbują tych zagadek wyjaśniać, traktują je tak, jakby ich proweniencja była głębo
ko osadzona w balladach romantycznych, ja ko zjaw iska niepojęte, niew yjaśnione.
Przypatrują się osobom dziwnym, nieprzy
stosowanym do świata, postaciom wyjąt
kowym, nieraz złym, które można utożsa
miać z potęgami ciemności czy metafizycz
nym złem. Nie osądzają ich jednak, „kocia natu ra ” b ohaterów objaw ia się poprzez specyficzne patrzenie, odsłaniające inny w ym iar świata, którego impulsy docierają do każdego w sposób migawkowy i zama
zany. K reacja św ia ta p rz e d s ta w io n e g o skłania do zderzenia marzeń i okrutnej nie
raz realności. Proces ten zachodzi w umy
słach kota Mruczysława i kapelmistrza Kre
islera, tw orząc m agiczny filtr, przez który sączą się opowiadania. Ucieczka w obszar nierealności ja w i się nieraz ja ko jedyna m ożliw a fo rm a o calenia także „kociego c zło w ie cze ń stw a ” , a m arzenia s ta ją się a rką dla w iary w sens egzystencji. I tak, magiczne spojrzenia kota stają się roman
tycznym pryzmatem, przez który przenikają tajemnice w s z e c h ś w ia ta .
NEUROTYCZNA OSOBOWOŚĆ
O neurotycznej osobowości romanty
ków napisano w iele dzieł, w spółcześnie zjawisko to odnosi się także do badania zachowań kotów. Stephen Baker w dow
cipnych książkach Jak żyć z neurotycznym kotem i Jak żyć z właścicielem neurotycz
nego kota pokazuje sw ą fascynację kocią naturą, która po części przypom ina syn
drom y zachowania kota Mruczysława. Ro
m antyczny neurotyk i je g o w łaściciel po
latach p ow racają w poradnikach dla ho
dowców, przyjaciół zwierząt. Oto fenomen współczesnej kultury!
Kot-neurotyk dla współczesnych może stać się także mistrzem i przewodnikiem.
Zagubieni i udręczeni pośpiesznym życiem dzięki tem u zw ierzakow i przypom inam y sobie o „bezszelestnej” egzystencji, poszu
kiwaniu tajemnicy. Pisze o tym zjawisku Mardie MacDonald w książce Być z kotem, a Uschi B irr w zb io rze K o ty dodatkow o w ykorzystuje cytaty z mitów i bajek, aby z perspektywy literatury przybliżyć osobo
wość naszych niesamowitych zwierzęcych przyjaciół. Podobają się one szczególnie najm łodszym czytelnikom , którzy lubią, gdy bohaterowie ich czytelniczych peregry
nacji „żyją” także w innych d z ie ła c h . Jed
na z najnowszych zbeletryzowanych ksią
żek o kotach - 365 opowiastek o kotach, autorstw a Frohlicha Francisca i Jansena M aa n a ta k ż e m oże być ro z p a try w a n a z perspektywy neurotycznej osobowości, gdy się przyjrzymy opisywanym scenkom ob ycza jow ym , sw o istym ce re m o n ia ło m zwierzęcym, odruchom i nawykom.
ZWIERZĘTA Z CHARAKTEREM
Tajem nicza natura kocia sprawia, iż stają się one w literaturze i w filmach towa
rzyszami mrocznych, demonicznych posta
ci, przyjaciółmi ludzi samotnych i zagubio
nych. W ładcy ciemności, czarnoksiężnicy, ludzie okrutni zawsze mają swego ulubio
nego kota. Posiadają go zarówno przeciw
nicy Jamesa Bonda z filmów o agencie 007 (a także w jego parodii - Austin Powers), jak i bajkowe czarne charaktery: Gargamel z bajki o Smurfach czy dr Szpon - wróg kre- skówkowego inspektora Gadżeta. Także kot Garfield z jednego z najnowszych film ów dla dzieci ma przewrotną naturę; bywa ko
miczny, ale i złośliwy. Podobne podwójne oblicze posiada domowy kot z komedii Stu
art Malutki, który pragnie uczynić wszyst
ko, aby pozbyć się ze swego domu myszy - nowego lokatora, w czym pomagają mu jego kumple - koty podwórzowe. Kiedy jed
nak Stuart popada w tarapaty, to kot - daw
ny wróg podaje mu pomocną dłoń, ratując go z opresji.
SYMBOLIKA
W opisy kociego charakteru wielokrot
nie wkrada się symbolika. Jednoznaczna, nacechowana pejoratywnie, wywodzi się z czasów średniowiecza, kiedy to wierze
nia gm inne łączyły koty z rytuałami cza
row nic. W s p ó łc z e ś n ie zła K o b ie ta -K o t z Batmana czy z kreskówki D ilbert - kot Calbert - złośliwy kadrowiec noszą „śre
dniowieczne piętno” działania złych mocy.
Z kolei starożytny, egipski, o charak
terze religijnym kult kota, który podniósł to zwierzę niemal do rangi bóstwa, przetrwał w powieściach fantasy. W jednej z nich pt.
Świetlisty kamień Christian Jacq utożsa
mia zw ierzę z sym bolem dobra, zw ycię
stwa, którego znakiem jest słońce. W je d nej ze scen czytamy:
Nagle na nogi wskoczył Panebowi ogromny kot w biało-czarne cętki.
Wyglądał bardziej na rysia niż na zwierzątko domowe. Zwinął się w kłębek i zaczął mruczeć. Źrenice Paneba natychmiast zaczęły się ruszać i Jasnotka odetchnęła z ulgą. Ten kot - symbol słońca zwyciężającego siły ciemności - wyciągnął z ciała olbrzyma ostatnie resztki zabójczych mizmatów, pozostawionych tam przez upiora.
W pow ieści kot ja w i się ja k o istota 0 n a d p rz y ro d z o n e j m ocy, któ ra b ę d ą c uosobieniem potęg dobra potrafi pomagać m ie szka ń co m m iasta P raw dy w czasie walk, ucina głowy wężowi ciemności, je g o sprzym ierzeńcom .
Z postaciam i kotów w iąże się także sym bol sam otności. O puszczeni, nieraz zdesperow ani bohaterow ie, pracoholicy m ają towarzysza - kota, który tak ja k oni je st opuszczony i odizolow any od świata zewnętrznego. Ż y ją w czterech ścianach swej samotności, co pokazują na przykład ponowoczesne amerykańskie filmy policyj
ne z Brucem Willisem, czy powieści: Czte
ry Drogi ku Przeznaczeniu Ursuli K. Le Gu- in, Kapłanka Avalonu Marion Zim mer Bra- dley. Romantyczny syndrom bohatera „in
n e g o ” , o b c e g o p rz e ja w ia s ię w ty c h dziełach jako nieodzowny składnik kreacji św iata w yalienow anych postaci, których nikt nie potrafi zrozum ieć. W ielu z nich w akcie desperacji decyduje się na ten tra
giczny w ybór - bycia „samemu w tłum ie”
1 tylko kot zostaje ich najskrytszym powier
nikiem, a ze względu na sposób bycia - p rze ja skra w io n ym a u to p o rtre te m stanu p s y c h o lo g ic z n e j izo la cji. M e ta fizyczn e j pustki...
KOCIA METAFIZYKA
„K ocia m e ta fizyka ” z a g o ściła także w liryce współczesnej, na przykład w wier
szu W isławy Szymborskiej K ot w pustym m ieszkaniu. R om antyczny stygm at osa
motnienia i zagubienia po śmierci bliskiej osoby staje się punktem rozważań podmio
tu. „K ocia p e rspektyw a” i personifikacja zwierzęcia - lirycznego bohatera przypo
mina stylistykę w spom inanego wcześniej dzieła Mruczysława poglądy na życie i in
ne opowiadania. Refleksje kota, naiwne, nieraz żartobliwe tw orzą poetyckie studium sam otności istoty, która nie wszystko ro
zumie i potrafi pojąć, ale zgodnie ze sw ą ro m a n tyczn ą naturą, p rze ciw sta w ia się takiem u stanowi rzeczy. Nieudane próby przywrócenia dawnego porządku, nadsłu
chiwanie kroków na schodach przybierają wym iar tragiczny. Funeralny ton tekstu i eg
zystencjalny w ym iar cierpienia łączy się m entalną klam rą z Trenami Jana Kocha
nowskiego. Jeśli natomiast przyjrzymy się gradacji nastrojów, dostrzeżem y kolejną p a ra le lę z cyklem utw orów napisanych przez poetę z Czarnolasu. Od skrajnej roz
paczy, przez protest, odczucie pustki do osam otnienia... Oto emocjonalna linia dra
matycznych przeżyć rozgrywająca się we wnętrzach podmiotów - personifikowane- go kota i nieszczęśliwego ojca z Trenów...
POCIECHY
W lite ra tu rze dla dzieci i m łodzieży koty na szczęście ukazywane są często nie z perspektywy metafizyki, psychologii, ale
jako zwierzęta będące pociechami człowie
ka, pogodnymi psotnikami.
Koty mrugające do nas z płotka, cho
re, leżące w łóżeczku i te chodzące własny
mi ścieżkam i, ale w ra ca ją ce do sw ego domu, by się przytulić do swych właścicieli stanowią radość dla pokoleń młodych czy
telników. Przygody kota Filemona. Rok pe
łen psot autorstwa Sławomira Grabowskie
go i Marka Nejmana, w których kompozy
cja fabuły wiąże się z cyklem przyrodniczym stają się skarbnicą w iedzy nie tylko o ko
cich obyczajach, ale o pracy w czasie róż
nych pór roku, o przem ianach przyrody, zgodnie z jej naturalnym cyklem. Przekor
na przyjaźń pom iędzy dorosłym i małym kotkiem, życiow e porady, ja kich udziela maluchowi doświadczony przyjaciel spra
wiają, iż kocie wizerunki nabierają blasku sympatii.
To dobrze, iż - obok tak pogodnych ksią
żek jak ta - pojawiają się na współczesnym rynku wydawniczym także inne pozycje, któ
re dotykają tajemnic naszego obcowania ze
stworzeniami. Cykl rozmów ze znanymi po
staciami: Anną Dymną, Katarzyną Grocholą Markiem Kondratem, Wojciechem Mannem, M oniką Olejnik, Olgą Tokarczuk, Grzego
rzem Turnauem i innymi, zebrany w książ
ce Jana Strzałki O psach, kotach i aniołach stanow i zbiór niepow tarzalnych refleksji o przyjaźni pomiędzy człowiekiem a zwierzę
tami, o mądrości kotów i psów. Socjologicz
ny komentarz Zygmunta Baumana Ze zwie
rzętami - razem czy osobno rozwiewa nie
jedną czytelniczą wątpliwość, roztacza ra
dość, ciepło i humor.
Istotne s ą także te książki, które obok bezgranicznej miłości do zwierzęcych po
ciech pokazują, ja k ludzie potrafią być w o
be c nich o k ru tn i i b e z m y ś ln i. C zyni to na przykład Andrzej Sapkowski w swych opow iadaniach, na przykład Coś się koń
czy, coś zaczyna. Odautorski głos prze
s tro g i w o b e c b e z d u s z n o ś c i lu d z k ie j, k rz y w d z e n ia s ła b y c h i b e z b ro n n y c h (w opow ieści - kotów) uczy nas dobroci serca i pokory w obec w szystkich Istot Bo
żych. Niechaj każdy kotek mruga do nas z radością!