BEHAWIORYSTYCZNA KONCEPCJA PRZEDSIĘBIORSTWA
1.3.2. Menedżerskie koncepcje funkcji celu przedsiębiorstwa
Menedżeryzm, jako druga z bardziej popularnych koncepcji alternatywnych, podobnie do behawiorystów, zakładał inny cel funkcjonowania przedsiębiorstwa od tradycyjnego maksymalizowania wartości zysku. Główni twórcy tzw. menedżerskich teorii przedsiębiorstwa nie wypracowali jednego wspólnego nadrzędnego celu działania podmiotów gospodarczych, ale wszyscy oni byli przekonani, że firmy realizują różnie zdefiniowane cele swoich menedżerów 22. Przeprowadzone w latach 60. XX wieku przez R. J. Larnera badania, oparte na próbie 500 największych firm przemysłowych w USA, wykazały, że tylko 1% z nich znajdował się pod kontrolą jednego właściciela. Z kolei aż 75% spośród poddanych badaniu firm charakteryzowało się tak rozproszoną własnością, że były w praktyce kontrolowane przez swoich menedżerów 23. Zdaniem menedżerystów, to właśnie rozproszenie własności udziałów, rozdzielenie własności od zarządzania, stosunkowo niewielka zależność od zewnętrznych źródeł finansowania oraz wzrost stopnia opanowania rynku przez duże spółki kapitałowe, sprawił, że czołowi menedżerowie uzyskali dalece posuniętą swobodę działania, która umożliwia im urzeczywistnianie swoich własnych celów. Przeprowadzone badania wskazywały, że wśród najistotniejszych celów oraz motywów działania naczelnego kierownictwa firm znajdowały się: wysokie uposażenia, władza, bezpieczeństwo, pozycja społeczna, prestiż oraz doskonałość zawodowa.
Kwestia zysku w hierarchii celów menedżerów nie plasowała się na zbyt wysokim miejscu. W ich mniemaniu wypracowanie zysku było wprawdzie niezbędne, ale nie skupiali się na uzyskaniu maksymalnej jego wartości, lecz dążyli do osiągnięcia pewnego minimum satysfakcjonującego udziałowców, pozwalającego zapewnić im bezpieczeństwo dalszego zatrudnienia 24.
Pośród twórców menedżerskiej teorii przedsiębiorstwa występowały pewne rozbieżności odnośnie do funkcji celu podmiotu gospodarczego. Z tego względu w dalszej części tego rozdziału postaram się przybliżyć najbardziej charakterystyczne i oryginalne modele wypracowane przez menedżerystów.
Zdaniem W. J. Baumola najbardziej prawdopodobnym celem zarządu przedsiębiorstwa jest maksymalizacja przychodów ze sprzedaży. Przemawiają za tym następujące argumenty 25:
Zarobki menedżerów najczęściej uzależnione są od wartości przychodów ze sprzedaży;
22 Postrach K.: Sprzeczności celów w spółkach publicznych. Prace naukowe Katedry Ekonomii i Zarządzania przedsiębiorstwem, tom III, Wydawnictwo PG, Gdańsk 2004, s. 171 – 181.
23 Rogowski W., Pawłowska M., Kopczewski T.:Podstawowe formy i efekty władania korporacyjnego w bankowości. Bank i Kredyt, marzec 2003, s. 4 – 13.
24 Podstawy ekonomii. R Milewski (red.), op. cit., s. 252 – 253.
25 Baumol W. J., Binder A. S.: Economic Principles and Policy, Harcourt, Brace, Jovanovic Inc., San Diego 1985, s. 527.
Zależności między celem nadrzędnym przedsiębiorstwa …
Wysokie przychody ze sprzedaży ułatwiają zwiększanie zatrudnienia;
Wysokie i rosnące przychody zapewniają prestiż kierownictwu firmy;
Wartość przychodów ze sprzedaży stanowi szczególny obiekt zainteresowania instytucji finansowych wspomagających przedsiębiorstwa finansowaniem zewnętrznym;
Wysokie i rosnące przychody umożliwiają stosowanie różnych strategii konkurencyjnych;
Menedżerowie wolą bezpieczne działania zapewniające satysfakcjonujący udziałowców poziom zysku od ryzykownych działań nastawionych na maksymalizację wyniku finansowego.
Opracowany przez W. J. Baumola model zakładał, że celem działania przedsiębiorstwa jest maksymalizacja całkowitych przychodów ze sprzedaży, ograniczona poziomem minimalnego zysku satysfakcjonującego akcjonariuszy oraz instytucje finansowe współpracujące z danym podmiotem gospodarczym.
Ponadto poczynione zostało przez niego założenie, że krzywa kosztów oraz krzywa popytu przedsiębiorstwa ma kształt typowy a podejmowane przez firmę decyzje nie wpływają na decyzje konkurentów 26.
Rys. 1.7 Równowaga przedsiębiorstwa maksymalizującego przychód przy różnych poziomach zysku satysfakcjonującego
Źródło: Baumol W.J.: Economic Theory and Operations Analysis. Prentice – Hall Inc., Englewood Cliffs, New Jersey 1965, s. 302.
Przy takich założeniach modelu wielkość produkcji przedsiębiorstwa w dużej mierze zdeterminowana jest wartością minimalnego zysku satysfakcjonującego udziałowców. W przypadku, gdyby jego wartość została ustalona na poziomie Z1, menedżerowie przedsiębiorstwa mogliby ustalić
26 Kozłowska A. op. cit.
Zysk, przychody, koszty całkowite
Produkcja Q1
ZC
PC KC
Legenda
KC – koszty całkowite PC – przychody
całkowite ZC – zysk całkowity Q– produkcja Z – poziom zysku
satysfakcjonującego
Q5
Z3
Z1
Q2 Q3 Q4
Z2
Zależności między celem nadrzędnym przedsiębiorstwa … wielkość produkcji w przedziale, od Q1 do Q5. Ze względu na chęć osiągnięcia przez nich jak najwyższej wartości całkowitych przychodów ze sprzedaży, dostarczą oni na rynek wielkość produkcji Q4. W sytuacji tej wielkość minimalnego zysku potrzebnego do zaspokojenia aspiracji udziałowców nie ogranicza menedżerów przy podejmowaniu decyzji odnośnie do wielkości produkcji przedsiębiorstwa. W tym przypadku minimalny zysk satysfakcjonujący akcjonariuszy podmiotu gospodarczego określa się mianem
„nieobowiązującego”. Z inną sytuacją będziemy mieli do czynienia, gdy udziałowcy określą wartość satysfakcjonującego ich zysku na poziomie Z2. Wówczas zarząd przedsiębiorstwa nie będzie mógł zmaksymalizować strumienia przychodów ze sprzedaży, ponieważ ograniczenie zyskiem będzie obowiązujące, a przedsiębiorstwo dostarczy na rynek wielkość produkcji Q3, mniejszą od wcześniej omawianej wielkości produkcji Q4. Należy zwrócić ponadto uwagę, iż w każdym z omawianych tutaj przypadków przedsiębiorstwo osiąga wyższy przychód całkowity ze sprzedaży, od tego, który zapewniłby mu maksymalną wielkość zysku Z3. Z powyższego modelu wynika, że menedżerowie nastawieni na maksymalizację całkowitego przychodu ze sprzedaży dostarczą na rynek większą ilość produkcji, od tej, która trafiłaby do konsumentów, gdyby byli oni zorientowani na maksymalizację zysku.
Prowadzenie takiej polityki wymaga ustalenia cen na poziomie niższym, od cen przedsiębiorstw maksymalizujących wartość wyniku finansowego, a wypracowane dla udziałowców zyski są mniejsze.
Inną koncepcję celu funkcjonowania przedsiębiorstwa przedstawił O. E.
Williamson. Jego zdaniem menedżerowie dysponują swobodą w realizacji celu, jakim jest maksymalizacja własnej użyteczności, ograniczoną jedynie warunkiem wypracowania minimalnego zysku satysfakcjonującego udziałowców firmy. Na funkcję użyteczności menedżerów wpływ mają takie czynniki jak:
płace,
władza,
bezpieczeństwo,
prestiż,
doskonałość zawodowa.
Aby nadać tym czynnikom wartości liczbowe Williamson wprowadził do swoich modeli koncepcję preferencji wydatku, rozumianą jako zadowolenie osiągane przez menedżerów z wydatków określonego typu. Jego zdaniem menedżerowie niektóre wydatki ponoszą chętniej od innych. Szczególnie preferowane są przez nich wydatki na wzrost zatrudnienia, dodatki menedżerskie, swobodne inwestycje oraz administrację. Zdaniem Williamsona składową funkcji użyteczności menedżerów jest także tak zwany „dodatkowy zysk”. Dodatkowy zysk to wartość wypracowanego przez przedsiębiorstwo dochodu przekraczająca wielkość minimalnego zysku satysfakcjonującego
Zależności między celem nadrzędnym przedsiębiorstwa … udziałowców. Dążenie przez menedżerów do wypracowania zysku wyższego od minimalnego wymaganego od nich, wynika z faktu, że dzięki niemu zarządzający przedsiębiorstwem osiągają dodatkowy prestiż, satysfakcję oraz większą swobodę działania 27. Z modeli Williamsona płyną następujące wnioski:
Przedsiębiorstwo maksymalizujące funkcję użyteczności menedżerów zatrudnia większą liczbę pracowników od firmy maksymalizującej zysk;
Poziom produkcji przedsiębiorstwa realizującego cele menedżerów jest wyższy, od tego, który zostałby zaproponowany przez kierownictwo firmy działającej zgodnie z wytycznymi neoklasycznej koncepcji funkcji celu;
Przedsiębiorstwa, które za swój cel przyjmują maksymalizację użyteczności swoich menedżerów, ponoszą większe wydatki na obsługę administracyjną, honoraria pozapłacowe menedżerów oraz swobodne inwestycje, od tych firm, które dążą do maksymalizacji zysku.
Zjawisko większego zatrudnienia oraz niższych zysków w firmach usiłujących maksymalizować funkcję użyteczności swoich menedżerów, od tych, które występują w przedsiębiorstwach maksymalizujących wartość zysku, tłumaczy rysunek 1.8.
Rys. 1.8 Równowaga przedsiębiorstwa według O. E. Williamsona
Źródło: Williamson O.E.: The Economics of Discretionary Behaviour: Managerial Objectives in e Theory of the Firm, Prentice – Hall Inc., Englewood Cliffs 1964, s. 43.
Krzywe obojętności (O1, O2) prezentują różne kombinacje wielkości zatrudnienia i zysku zapewniające menedżerom przedsiębiorstwa taką samą użyteczność. Wartość użyteczności rośnie wraz z oddalaniem się krzywych obojętności w prawą stronę od początku układu współrzędnych. Zatem najlepszym rozwiązaniem dla menedżerów dążących do osiągnięcia jak najwyższej użyteczności będzie punkt „A”. W punkcie tym krzywa zysku całkowitego przedsiębiorstwa styka się z krzywą obojętności o najwyższej użyteczności dla menedżerów (O2).
27 Ibidem
Zysk
Zatrudnienie Z1
ZC
Legenda
ZC – zyski całkowite O – krzywa obojętności ZC – zysk całkowity L– poziom zatrudnienia Z – poziom zysku
L2
Z2
O1
L1
O2
A B
Zależności między celem nadrzędnym przedsiębiorstwa … Przedsiębiorstwo, którego kierownictwo starałoby się osiągnąć jak najwyższą wartość zysku, wybrałoby oczywiście punkt B, który jednak leży na krzywej obojętności o niższej użyteczności (O1). Z powyższego wynika, że przedsiębiorstwa zarządzane w celu osiągnięcia jak najwyższej użyteczności dla swoich menedżerów osiągają niższe zyski oraz wykorzystują wyższy nakład czynnika pracy, od tych firm, których celem jest maksymalizowanie wartości zysku. Przeprowadzone przez O. E. Williamsona badania empiryczne potwierdzały główne wnioski płynące z podejścia maksymalizacji użyteczności, ale nie były na tyle jednoznaczne, aby całkowicie podważyć teorię neoklasyczną 28.
Największe uznanie wśród ekonomistów uzyskały jednak te koncepcje menedżerskie, które za cel działania podmiotów gospodarczych przyjmują maksymalizowanie długoterminowego tempa wzrostu rozmiarów przedsiębiorstwa. Według W. J. Baumola oraz J.K. Galbraitha wzrost przedsiębiorstwa powinien być mierzony wartością przychodów całkowitych. Z kolei w koncepcji R. Marrisa menedżerowie są zainteresowani stabilną stopą wzrostu wartości majątku przedsiębiorstwa, ograniczoną warunkami dotyczącymi bezpieczeństwa ich zatrudnienia. Jego zdaniem maksymalizacja wzrostu przedsiębiorstwa jest ryzykowna dla kadry zarządzającej, ponieważ wymaga wzrostu stopy reinwestycji i zadłużenia, co prowadzi do napięć z udziałowcami oraz groźby przejęcia przedsiębiorstwa przez kogoś z zewnątrz.
Z tego względu menedżerowie powinni być zainteresowani relatywnie wysokim stopniem wzrostu wartości aktywów przedsiębiorstwa, przy jednoczesnym zapewnieniu bezpiecznego poziomu stopy zysku 29.
Rys. 1.9 Równowaga przedsiębiorstwa maksymalizującego stopę zrównoważonego wzrostu
Źródło: Marris R.: A Model of the “Managerial” Enterprise. The Quarterly Journal of Economics, Mai 1963, Vol. 77, s. 196.
28 Ibidem
29 Podstawy ekonomii. R Milewski (red.), op. cit., s. 254 – 257.
Zależności między celem nadrzędnym przedsiębiorstwa … Na rysunku 1.9 przedstawione zostały dwa zbiory krzywych. Pierwszy z nich to zbiór krzywych zaopatrzenia finansowego przy pewnej przyjętej wartości współczynnika określającego politykę finansową przedsiębiorstwa. Drugi zbiór reprezentuje z kolei krzywe wzrostu popytu. Przy danym poziomie narzutu zysku można wykreślić po jednej krzywej z każdego z tych dwóch zbiorów. Po wprowadzeniu do modelu warunku zbilansowanego wzrostu, jako rozwiązanie można rozważać tylko punkty przecięcia się obu krzywych, wyznaczonych dla tego samego narzutu zysku. Połączenie wszystkich tych punktów przecięcia obu krzywych pozwala z kolei na wykreślenie krzywej zbilansowanego wzrostu przedsiębiorstwa 30.
Główni twórcy menedżerskich teorii przedsiębiorstwa nie wypracowali jednej wspólnej koncepcji celu funkcjonowania podmiotu gospodarczego. W zależności od autora, za cel działania przedsiębiorstwa przyjmuje się:
maksymalizowanie całkowitych przychodów ze sprzedaży, osiąganie jak najwyższej wartości funkcji użyteczności menedżerskiej, bądź maksymalizacja stopy wzrostu przedsiębiorstwa. W wszystkich tych teoriach pojawiała się również kwestia potrzeby wypracowania przez przedsiębiorstwo pewnej wysokości zysku, ale tylko w takim wymiarze, który usatysfakcjonuje udziałowców, pozwoli zachować menedżerom swoje posady oraz zabezpieczy firmę przed przejęciem jej przez kogoś z zewnątrz. Ważniejsze osiągnięcia oraz kwestie podnoszone przez krytyków menedżerystów zostały zebrane w tabeli 1.4.
Tabela 1.4 Osiągnięcia oraz mankamenty menedżerskich koncepcji przedsiębiorstwa