3.5. Charakterystyka metod i narzędzi badawczych
3.5.1. Metody badań
sposoby uzupełniania standardów kształcenia oraz programów przedmiotowych –
treścią środowiskową;
dobór zakresu wiedzy środowiskowej stosowanie współczesnych aktywnych me-–
tod nauczania.
Zmienną zależną globalną były świadomość środowiskowa określona w kategoriach zainteresowań problemami środowiskowymi, posiadanie podstawowej wiedzy środowisko-wej oraz gotowość do stosowania wiedzy środowiskośrodowisko-wej w praktyce w celu podejmowania proekologicznych działań zawodowych.
Zmienne zależne były wypadkową działania zmiennych niezależnych i pośredniczących. Zmiennymi pośredniczącymi (interwencyjnymi) były:
standardy kształcenia, programy nauczania oraz sylabusy przedmiotowe badanych –
kierunków rolniczych Polski i Ukrainy;
metodyczne oraz merytoryczno-środowiskowe przygotowanie wykładowców –
wyższych uczelni rolniczych Polski i Ukrainy.
Dobór wskaźników oraz ich interpretacja stanowiły integralną część badań. Wskaź-niki te uzależnione były od celów, problemów i hipotez badań. Zgodnie z zaleceniami Ło-bockiego [2009] wyróżniono trzy typy wskaźników – zależnie od charakteru wskazywanej zmiennej i rodzaju związku, jaki łączy się z nią: empiryczne, definicyjne i inferencyjne.
Do wskaźników empirycznych, które łatwo bezpośrednio zaobserwować, zaliczono: aktywny udział w dyskusjach o charakterze środowiskowym;
–
uczestnictwo w przedsięwzięciach prośrodowiskowych (formalnych i nieformal-–
nych);
ukazanie pełnych odpowiedzi na pytania kwestionariusza. –
Do wskaźników definicyjnych, wynikających z badanej zmiennej, należą: poziom zainteresowania problemami środowiskowymi;
–
poziom posiadania podstawowej wiedzy środowiskowej; –
poziom gotowości do stosowania nabytej wiedzy środowiskowej w życiu codzien-–
nym oraz w przyszłej pracy zawodowej.
Do wskaźników inferencyjnych, nieobserwowalnych, odwołujących się do teorii doty-czących zmiennej, włączono:
aktywną postawę wobec środowiska (teoria kształtowania postaw S. Nowaka 1973); –
troskę o życie (teoria A. Szwejcera 1973); –
uświadomienie własnego wpływu na środowisko (teoria W. Wernackiego 1975); –
ukształtowanie światopoglądu środowiskowego (teoria J. Huberta 1997); –
właściwe relacje z przyrodą (teoria I. Kanta 1964). –
3.5. charakterystyka metod i narzędzi badawczych
3.5.1. Metody badań
W celu rozwiązania problemów badawczych oraz weryfikacji hipotez został zastoso-wany szereg metod badawczych i analitycznych, odpowiadających zasadom obiektywności, trafności i rzetelności [Bobrzyńska 2008]. W pracy posłużono się definicją metody
badaw-uzasadnionych zabiegów koncepcyjnych i instrumentalnych obejmujących najogólniej ca-łość postępowania badawczego zmierzającego do rozwiązania określonego problemu.
W doborze metod i procedur badawczych kierowano się zaleceniami m.in. Puncha [1998], Silvermana [2009], Łobockiego [2009].
Najbardziej odpowiednie do celów i problemów badawczych były badania jakościo-we, które:
pozwalają ukazać kontekst badanych zjawisk; –
wyjaśniają intencję osób badanych, rozumienie pojęć przez nich używanych –
i ważnych z naukowego punktu widzenia; analizują treść badanych zjawisk;
–
umożliwiają poznanie szerszego kontekstu interesujących badacza zjawisk i ich –
rozpoznawanie w warunkach naturalnych. Do zastosowanych metod badawczych należą:
obserwacja pedagogiczna; – analiza dokumentów; – sondaż diagnostyczny. –
Obserwacja pedagogiczna była zastosowana w grupach studenckich badanych kie-runków (zootechnika, rolnictwo, technika rolnicza i leśna) wyższych uczelni rolniczych Pol-ski i Ukrainy.
Główne cele obserwacji to:
identyfikacja aktualnego stanu planowania i realizacji procesu edukacyjnego na –
poziomie szkolnictwa wyższego pod kątem nadania mu orientacji środowiskowej (w grupach studentów badanych kierunków wyższych uczelni rolniczych Polski i Ukrainy);
wyodrębnienie metod nauczania stosowanych przez wykładowców przedmiotów –
kierunkowych, pozwalających wzbogacić treść przedmiotową o wiedzę środowi-skową.
Kierując się zaleceniem Zaczyńskiego [1995] mówiącym, że poprawna metodolo-gicznie obserwacja jest obserwacją celową, planową, selektywną, dokładną i obiektywną, wypracowano plan realizacji obserwacji, który włączał takie charakterystyki, jak:
czas trwania obserwacji i poszczególnych jej etapów (podczas różnych form zajęć –
dydaktycznych, w ciągu realizowania określonego tematu itp.);
sposoby zapisu danych obserwacyjnych (w trakcie obserwowania lub bezpośred-–
nio po jego zakończeniu);
warunki i sytuacje, w jakich odbywała się obserwacja (zajęcia dydaktyczne, przed-–
sięwzięcia wychowawcze, imprezy kulturalne itp.);
zasady interpretacji zgromadzonego materiału obserwacyjnego (analiza porów-–
nawcza, opis itp.).
Metoda analizy dokumentów została zastosowana w badaniach jako uzupełniająca w stosunku do materiału badawczego uzyskanego za pomocą innych metod. Posłużyła ona do częściowej weryfikacji hipotez badawczych. Przy użyciu tej metody dokonano oceny stan-dardów kształcenia, programów nauczania, programów przedmiotowych na wybranych kie-runkach wyższych uczelni rolniczych Polski i Ukrainy oraz wyciągnięto wnioski przydatne dla organizacji i doskonalenia procesu edukacyjnego w kierunku orientacji środowiskowej.
Wykorzystując tę metodę, przyjęto zalecenia Maklesa [1997], Zaczyńskiego [1995], Łobockiego [2009].
Sondaż diagnostyczny
Badania ankietowe przeprowadzono wśród studentów 2. i 3. roku studiów pierwszego stopnia kierunków rolniczych (zootechnika, rolnictwo, technika rolnicza i leśna), razem 720 osób – 360 studentów z wyższych uczelni Polski i 360 studentów z wyższych uczelni Ukra-iny, po 40 osób z każdego kierunku studiów objętych badaniami z każdej uczelni. Celem badań ankietowych było zgromadzenie danych pozwalających stwierdzić, jaki jest poziom zainteresowania problemami środowiskowymi, posiadanej wiedzy środowiskowej oraz go-towość do stosowania wiedzy środowiskowej w praktyce, zgromadzenie takich informacji pozwoliło porównać poziomy świadomości środowiskowej oraz gotowości do podejmowa-nia proekologicznych działań zawodowych badanych grup. Wyniki tych badań porównano z wynikami obserwacji pedagogicznej oraz analizy dokumentów. Zgromadzono m.in. infor-macje na temat przyczyn powstałej różnicy w poziomach świadomości środowiskowej mię-dzy studentami badanych kierunków na wyższych uczelniach rolniczych Polski i Ukrainy.
Ankiety prowadzono również wśród pracowników naukowo-dydaktycznych bada-nych kierunków wymieniobada-nych wyższych uczelni Polski i Ukrainy (razem 180 osób – 90 z Polski i 90 z Ukrainy, czyli po 10 osób z każdego badanego kierunku każdej uczelni). W związku z założonym celem badawczym istotne było poznanie punktu widzenia wykła-dowców nt. roli edukacji środowiskowej w systemie kształcenia zawodowego studentów, ponieważ od poglądów tej grupy w znacznym stopniu zależy kształtowanie świadomości środowiskowej studentów oraz ich gotowości do stosowania wiedzy środowiskowej w przy-szłej pracy zawodowej.
Pytania ankiety dotyczyły:
akceptacji konieczności wprowadzenia edukacji środowiskowej dla studentów –
wyższych uczelni rolniczych;
roli procesu edukacyjnego w kształtowaniu świadomości środowiskowej studen-–
tów;
umiejętności analizowania treści przedmiotowych pod kątem nadania im orienta-–
cji środowiskowej;
odczuwania potrzeby pogłębiania wiedzy z zakresu zarządzania ochroną środo-–
wiska oraz podnoszenia swoich kwalifikacji i nabycia większego doświadczenia w zakresie edukacji środowiskowej.
Badania te należały do kategorii badań diagnostycznych zbiorowości, opisujących zastany stan rzeczy i poszukujących zależności przyczynowo-skutkowych w danej grupie społecznej [Pilch, Bauman 2001].
W wykorzystaniu metody sondażu diagnostycznego kierowano się sugestiami zawar-tymi w pracach: Wejland [1992], Mummendey [1987], Zaczyńskiego [1995], Łobockiego [2009], Sztumskiego [1999], Pilcha i Baumana [2001].
Do opracowania wyników badań posługiwano się metodą Makojewa [2004], według której każda z badanych kategorii ustalonych na podstawie wskaźników definicyjnych (za-interesowanie problemami środowiskowymi – Z, posiadanie podstawowej wiedzy środowi-skowej – W, gotowość podejmowania prośrodowiskowych działań zawodowych – G) może mieć różną wartość (1 – podwyższoną, 2 – średnią, 3 – słabą) i być rozpatrywana na trzech poziomach (I – wysoki, II – średni, III – niski), różniących się zaangażowaniem studentów w problematykę środowiskową (por. tab. 6).
Tabela 6 Table 6 Możliwe połączenia badanych kategorii o różnej wartości oraz ich poziomy
Various combinations of examined categories of different values and their levels Możliwe połączenia badanych kategorii Various combinations of examined categories Poziomy Levels І ІІ ІІІ 1 2 3 z– 1, w – 1, g –1 z – 1, w – 1, g –2 z – 1, w – 1, g –3 z – 2, w – 1, g – 1 z – 2, w – 1, g – 2 z – 2, w – 1, g – 3 z – 3, w – 1, g – 1 z – 3, w– 1, g – 2 z – 3, w– 1, g – 3 4 5 6 z – 1, w – 2, g –1 z – 1, w – 2, g – 2 z – 1, w – 2, g – 3 z – 2, w– 2, g –1 z – 2, w– 2, g –2 z – 2, w– 2, g –3 z – 3, w– 2, g – 1 z – 3, w– 2, g – 2 z – 3, w– 2, g – 3 7 8 9 z – 1, w – 3, g – 1 z – 1, w – 3, g – 2 z – 1, w – 3, g – 3 z – 2, w – 3, g– 1 z – 2, w – 3, g –2 z – 2, w – 3, g –3 z – 3, w– 3, g –1 z – 3, w– 3, g –2 z – 3, w– 3, g –3 Objaśnienia: Legend:
z, w, g – badane kategorie – examined categories Z – zainteresowanie środowiskowymi problemami
interest in environmental issues
W – rozumienie potrzeby posiadania wiedzy środowiskowej recognizing the need of environmental knowledge
G – gotowość stosowania wiedzy do podejmowania prośrodowiskowych działań zawodowych readiness and willingness to engage in environmental activities
z–1 – podwyższona wartość zainteresowania środowiskowymi problemami increased value of interest in environmental problems
z–2 – średnia wartość zainteresowania środowiskowymi problemami average value of interest in environmental problems
z–3 – niska wartość zainteresowania środowiskowymi problemami low value of interest in environmental issues
w–1 – podwyższona wartość rozumienia potrzeby posiadania wiedzy środowiskowej increased value of recognizing the need of environmental knowledge w–2 – średnia wartość rozumienia potrzeby posiadania wiedzy środowiskowej
average value of understanding the need to have environmental knowledge w–3 – niska wartość rozumienia potrzeby posiadania wiedzy środowiskowej
low value of recognizing the need of environmental knowledge g–1 – podwyższona wartość gotowości stosowania wiedzy
increased value of readiness and willingness to engage in environmental activities g–2 – średnia wartość gotowości stosowania wiedzy
average value of readiness and willingness to engage in environmental activities g–3 – niska wartość gotowości stosowania wiedzy
low value of readiness and willingness to engage in environmental activities 1–9 – możliwe połączenia badanych kategorii (Z, W, G) – zależnie od posiadanej wartości
various combination of the examined categories (Z, W, G) – depending on their value I – wysoki poziom badanych kategorii – high level of the examined categories
II – średni poziom badanych kategorii – average level of the examined categories III – niski poziom badanych kategorii – low level of the examined category Źródło: Opracowanie autora na podstawie [Makojew 2004]
Zgodnie z główną hipotezą badań podstawowymi wartościami dla przyszłych specja-listów studiujących na kierunkach rolniczych są: posiadanie wiedzy środowiskowej (W) oraz gotowość podejmowania prośrodowiskowych działań zawodowych (G).
W celu wypracowania modelu teoretycznego, według którego można analizować otrzymane wyniki badań dotyczących świadomości środowiskowej (za kategoriami – zain-teresowanie problemami środowiskowymi i posiadanie podstawowej wiedzy środowisko-wej) oraz gotowości do stosowania zdobytej wiedzy do podejmowania prośrodowiskowych działań zawodowych, kierując się założeniami Makojewa [2004], studentów podzielono na cztery grupy – w zalezności od poziomów badanych kategorii: A – najwyższy poziom; B – wysoki poziom; C – średni poziom; D – niski poziom (tab. 7). Studentów wchodzących w skład wydzielonych grup oznaczono symbolami (np. I/1), które zostały wyprowadzone z oznaczeń zastosowanych w tabeli 6, gdzie pierwsza cyfra (I, II, III) odpowiada kolumnie „Poziom”, a druga (1, 2..., 9) – rzędowi określonemu jako „Możliwe połączenia”.
Tabela 7 Table 7 Model teoretyczny poziomów ukształtowania badanych kategorii
Theoretical model of the levels of the examined categories Możliwe połączenia badanych
kategorii zależnie od wartości i poziomu Various combinations of the examined categories, depending on their value and level
Grupy studentów według posiadanych poziomów badanych kategorii
Groups of students according to the levels of the examined categories
A B C D I/1 II/1 III/1 I/4 I/2 II/2 III/2 II/4 III/4 I/5 II/5 I/7 II/7 III/5 I/3 II/3 I/6 II/6 III/3 III/7 I/8 III/8 I/9 II/8 II/9 III/6 III/9
Udział procentowy danej grupy studentów w badanej
populacji [%] Percentage of a given group
of students in the stu-died population [%]
14,8 37,0 26,0 22,2
Objaśnienia: Legend:
A – najwyższy poziom posiadania badanych kategorii – the highest category level B – wysoki poziom posiadania badanych kategorii – high category level C – średni poziom posiadania badanych kategorii – average category level D – niski poziom posiadania badanych kategorii – low category level Źródło: Opracowanie autora
Dane z modelu teoretycznego (tab. 7) stanowiły materiał porównawczy i zostały wy-korzystane podczas analizy wyników badań ankietowych.