Postawy prośrodowiskowe jako wynik edukacji środowiskowej

kon-kretna postawa. Zasadniczą kwestię dla jej określenia stanowią: indywidualne i subiektywne przekonania oraz poglądy dotyczące wyboru konkretnych wartości; refleksja o konfliktach i dylematach, a także wynikające stąd działania – styl życia. Postawa to przede wszystkim struktura predysponująca człowieka do pewnego typu myślenia, odczuwania oraz zachowania się. Postawą człowieka wobec pewnego przedmiotu jest ogół względnie trwałych dyspozycji do oceniania tego przedmiotu i emocjonalnego reagowania na niego. Jest to również zbiór względnie trwałych przekonań o naturze i własnościach danego przedmiotu oraz względnie trwałych skłonności do zachowania się wobec tego przedmiotu [Nowak 1973].

Problematyka postaw wobec środowiska pojawiła się w momencie, w którym czło-wiek osiągnął pierwszy poziom samoświadomości – zarówno jako jednostka, jak i jako ga-tunek. Konfrontacja ludzi z otoczeniem w okresie prehistorycznym czy wczesnohistorycz-nym miała charakter naturalnego konfliktu, którego stawką było przeżycie grupy. Ocena środowiska była wtedy oczywiście wypadkową oceny warunków, jakie stwarzało ono dla przetrwania. Wspaniałe pozostałości tego okresu zgromadzone są w południowej Francji, w Okręgu Périgord (słynne malowidła w jaskini). Upowszechnienie postawy prośrodowisko-wej jest obecnie aprobowane, przynajmniej na poziomie deklaratywnym. Można tu wyróż-nić podejście prowadzące do pełnego przekształcenia sposobu myślenia o relacji człowieka z otoczeniem (w kierunku rezygnacji człowieka z panowania nad przyrodą) lub o „podejściu płytkim”, w którym chodzi o poprawę ochrony środowiska poprzez wprowadzanie nowych technologii, bardziej rozsądne gospodarowanie energią. W tym ujęciu trzeba zwrócić uwagę na siedem następujących, szczegółowych kwestii: ochrona przyrody, degradacja środowiska, gospodarowanie odpadami, zużycie energii i zasobów naturalnych, transport masowy i mo-toryzacja, płaszczyzny kontaktów z przyrodą, ekocentryzm czy antropocentryzm [Marody 1976].

Termin „postawa” wprowadzony został do nauki przez W.J. Thomasa i F. Znanieckie-go we wstępie do „Polish Peasant in Europe and America”, dla oznaczenia procesów indy-widualnej świadomości, determinujących zarówno aktualne, jak i potencjalne reakcje każdej osoby wobec społecznego świata. W ich ujęciu postawa jest zawsze postawą wobec jakiejś wartości, przy czym za wartość uznają jakikolwiek fakt mający empiryczną treść, dostępną dla członków określonej grupy społecznej i znaczenie, zgodnie, z którym jest lub może być obiektem działania [Thomas, Znaniecki 1920].

Wraz z rozwojem metod pomiaru postaw następowało coraz większe zróżnicowanie samego pojęcia postawy. W polskiej literaturze stanowisko strukturalne reprezentują Mą-drzycki [1970], Mika [1966] i Nowak [1973]. Ten ostatni rozumie pojęcie postawy następu-jąco: „Postawą pewnego człowieka wobec pewnego przedmiotu jest ogół względnie trwałych dyspozycji do oceniania tego przedmiotu i emocjonalnego nań reagowania oraz ewentualnie

towarzyszących tym emocjonalno-oceniającym dyspozycjom względnie trwałych przekonań o naturze i własnościach tego przedmiotu i względnie trwałych dyspozycji do zachowania się wobec przedmiotu” [Nowak 1973, s. 23]. Przede wszystkim tak rozumiana postawa jest zawsze postawą wobec czegoś. Przedmiotem postawy może być jednostkowy obiekt mate-rialny lub konkretny człowiek, klasa przedmiotów albo określony zbiór ludzki. Przedmiotem postawy mogą być pewne zdarzenia lub pewne sytuacje, jak również klasy tych zdarzeń czy sytuacji. Mogą to być również sytuacje lub obiekty nieistniejące, jak na przykład: „termonu-klearna zagłada świata”, „podróże w czasie” itp. Drugą ważną cechą tej definicji jest fakt, iż postawa jest zawsze czyjąś postawą, tzn. jest zjawiskiem istniejącym w psychice ludzkiej, np. błędne staje się wnioskowanie z ogólnej postawy wobec np. pozycji społecznej o po-stawie badanego wobec poszczególnych elementów tej pozycji, jeśli postawy wobec tych elementów nie funkcjonują w jego psychice. Trzecią ważną cechą cytowanej wyżej defini-cji jest znaczenie przypisywane poszczególnym komponentom postawy. Wymieniając jako składniki postawy komponenty emocjonalno-oceniający, poznawczy i behawioralny, Nowak przypisuje jednocześnie komponentowi emocjonalno-oceniającemu rolę istotniejszą niż po-zostałym. Jest on czynnikiem konstytuującym (w sensie definicyjnym) postawę. Pozostałe komponenty mogą, ale nie muszą istnieć w danej postawie.

Kozłowski [1993] zaś stwierdza, że postawa składa się z trzech komponentów: po-znawczego, emocjonalnego i behawioralnego, których łączna konfiguracja daje założone efekty (skutki). W skład komponentu poznawczego postawy wchodzą odpowiednie wiado-mości dotyczące postawy, przekonania, przypuszczenia. Z kolei komponent uczuciowy po-stawy to przede wszystkim uczucia wyższe, moralne, intelektualne, religijne, a także radość, czułość, szacunek, współczucie, niechęć itp. Komponent behawioralny to zarówno reakcje mimiczne, wokalne, werbalne, jak też działania człowieka [Buchcic 2004].

„Większość ludzi ma po prostu postawę wobec danego przedmiotu, to jest określony system predyspozycji do różnorodnego nań reagowania i to często zarówno poznawczego, jak emocjonalno-oceniającego, jak też i behawioralnego, przy czym różne elementy do-świadczane są łącznie w sensie wspólnoty ich przedmiotowego odniesienia” [Nowak 1973, s. 25].

Za najbardziej właściwą przyjmuje się definicję postawy jako: zespołu przekonań, stanów emocjonalnych i programów postępowania, którego wynikiem jest sprzyjanie har-monijnemu rozwojowi dobrostanu środowiska i człowieka. Problemem jest niestety to, że deklarowane wartości proekologiczne nie ujawniają się w rzeczywistych zachowaniach ludzi [Nęcki, Ryżak 2000].

Z badań empirycznych [Ryżak 1992] wynika, że postawy uwarunkowane są w znacz-nym stopniu zmienznacz-nymi demograficzno-społeczznacz-nymi. I tak – najbardziej pozytywne, ekolo-giczne postawy przejawiają: osoby w wieku do 20 lat, inteligencja, osoby z wykształceniem średnim i wyższym (kobiety bardziej niż mężczyźni), osoby z wykształceniem humanistycz-nym (bardziej niż techniczhumanistycz-nym), ludzie zaangażowani w prace w organizacjach społecz-nych.

Przez postawy ekologiczne rozumieć należy trwałą strukturę procesów poznawczych, emocjonalnych i zachowań odnoszących się do środowiska przyrodniczego lub dyspozycje do pojawienia się tych struktur [Paśko 2003].

Postawy prośrodowiskowe są związane z procesem formowania się postaw wobec otoczenia. Trzeba pamiętać o tym, że zachowanie ludzkie jest w określonym środowisku stabilne i przewidywalne. To ono w znacznym stopniu definiuje sposoby jego użytkowania.

Wzory postaw w reakcji na konkretne układy i cechy środowiska utrzymują się bez względu na indywidualne cechy jednostek ludzkich. Zmiana zachowań związana jest ze zmianą prze-strzennych układów, w których się ludzie realizują.

Proces poznawania środowiska i formowania się postaw przebiega według pewnego schematu – składają się na niego: stymulacja poznawcza, orientacja, kategoryzacja, systema-tyzacja, weryfikacja behawioralna i kodyfikacja symboliczna.

Pobudzenie (stymulacja poznawcza) jest najbardziej oczywistym stanem w nowej sytuacji, która łączy się najczęściej z pewnym stopniem zagrożenia, utraty poczucia bezpie-czeństwa. Jako stan pozytywny pojawia się w otoczeniu sprzyjającym uczuciom dodatnim, najczęściej w warunkach sprzyjających estetyce, walorom wyższych wartości czy jedno-znacznych granic bezpieczeństwa. Pobudzenie jest fazą energetycznie kosztowną, ale bywa pożądane u tych, którzy poszukują nowych bodźców, szukają stymulacji.

Orientacja to proces poznawczy dążący do jak najszybszego zarysowania nowego układu przestrzennego. Występuje niemal równocześnie z pobudzeniem afektywnym. Jego celem jest uformowanie wstępnej wizji, zarysu mapy mentalnej danego otoczenia. Etap ten bywa ułatwiony, gdy człowiek ma doświadczenie z podobnymi przestrzeniami, a jest krań-cowo trudny, gdy nie ma żadnych punktów odniesienia.

Kategoryzacja to wydawanie sądów po analizie środowiska. Prowadzona z wielu róż-nych punktów widzenia prowadzi do segregacji poznawczej elementów – w zależności od kryterium może to być użycie kategorii „bezpieczne-niebezpieczne” albo „przyjemne-nie-przyjemne” (kryteria emocjonalne). Można też dzielić otoczenie z punktu widzenia kryte-riów racjonalnych „przydatne-nieprzydatne”, „użyteczne-nieużyteczne” itd.

Systematyzacja to dalej posunięta, specyficzna kategoryzacja. Polega ona na dzia-łaniach poznawczych porządkujących wcześniej zebrane dane i usytuowanie wzajemne wszystkich elementów w złożoną, znaczącą i uporządkowaną strukturę. W jej końcowym etapie pojawia się poczucie sensu, porządku i przywrócenie ładu. Pojawia się też przekona-nie o możliwości podejmowania działań i realizacji celów, poczucie kontroli poznawczej nad otoczeniem.

Kontrola behawioralna to możliwość oddziaływania na środowisko, skutecznego funkcjonowania w realnym świecie, manipulowanie elementami otoczenia, kształtowanie swojego działania i planów postępowania, dostosowanie zamiarów do warunków fizycznych panujących w otoczeniu. Samo środowisko może potężnie blokować możliwości działania (np. wysokie góry) lub je ułatwiać (np. skrót przez las).W wielu wypadkach człowiek stara się tak zmieniać środowisko, by mu służyło we wszystkich zamiarach. Oczywiście, czasem dalsze skutki takich radykalnych działań są tragiczne, dlatego to człowiek musi się dosto-sować do otoczenia i nie jest w stanie go zmienić, może jednak, uwzględniając sytuację, doskonale dopasować do niego swoje działania.

Kodyfikacja społeczna to przede wszystkim nadawanie nazw, a więc naznaczenie. W ten sposób tradycja wprowadza dane środowisko w świat symboli, kultury i wiedzy. Po-jawia się możliwość dokonywania operacji myślowych, werbalnych w odniesieniu do tych przestrzeni. Dla elementów nowych wprowadza się nowe określenia, dla starszych można dokonać modyfikacji nazwy. Nazwy jednostkowe mają cele utylitarne, społeczne, emocjo-nalne i ideologiczne. Zmiana nazw ulic, miast, wsi, województw, budynków to zmiana ich kulturowej tożsamości.

Wszystkie te etapy kończy więc wprowadzenie danego otoczenia do przestrzeni fizycznie niedostępnej, strefy kulturowego operowania środowiskiem zarówno w trakcie spo-łecznego dyskursu, jak i w świecie własnej, wewnętrznej przestrzeni psychicznej jednostki.

Postawy i ich formowanie, podobnie jak w odniesieniu do innych obiektów, mają oczywiście standardowe konteksty w działaniach perswazyjnych, w których jedni przekazują drugim dowolne teksty z intencją wywołania pożądanego skutku – nakłonienia lub prze-strogi. Te zagadnienia ujęte są w znaną formułę: kto – co – jak – komu – z jakim skutkiem? Najprawdopodobniej, postawy są czynnikiem motywującym zachowania ludzkie, natomiast na pewno ukierunkowują one ludzkie działanie.

Wśród postaw prośrodowiskowych Gołaszewski [1987] wyróżnia:

a) postawę uspokajającą – gdy wychowawca stara się oddziaływać na wychowan-ków tak, aby nie stwarzać napięć, obaw, by łagodzić niepokoje;

b) postawę katastroficzną – polegającą na akcentowaniu skrajnych przypadków de-gradacji środowiska;

c) postawę wyspecjalizowaną – występującą wtedy, gdy sprawy ochrony środowiska traktuje się jednostronnie, profesjonalnie;

d) postawę integrującą wiedzę, sztukę, wyobraźnię, technikę i potrzeby osobowo-ściowe.

Cichy [1990]twierdzi, że edukacja środowiskowa nie może stać się pedagogiką ka-tastrofizmu, nie powinna koncentrować się tylko na zagrożeniach, jakie obecnie istnieją. Szczególnie dużo uwagi należy poświęcić poznaniu naturalnego środowiska, zależności w nim występujących, obcowaniu z przyrodą i ukazaniu jej ścisłego związku z człowie-kiem.

Konkludując, edukacja środowiskowa na wyższych uczelniach typu rolniczego po-winna być realizowana tak, aby kształtować osobowość studentów jako przyszłych specjali-stów z nastawieniem wszystkich sfer (poznawczej, emocjonalnej, behawioralnej) na sprawy ochrony środowiska, w wyniku czego można będzie oczekiwać prawidłowych postaw pro-środowiskowych.