Polska i Ukraina to dwa państwa, które w swoim historycznym rozwoju walczyły z podobnymi problemami ekonomicznymi. Sposoby rozwiązywania tych problemów nie zawsze były jednakowe. W zakresie realizacji polityki prowadzonej przez rządy Polski i Ukrainy na przełomie XX–XXI w. oba państwa osiągnęły różne rezultaty. Polska w tym czasie stała się członkiem UE i innych organizacji światowych. Ukraina na razie przeżywa etap przygotowania i wchodzenia do Wspólnoty Europejskiej, stara się rozszerzać i pogłę-biać partnerskie stosunki z państwami-członkami UE. Najbliższe zadania to wprowadzenie reform przystosowujących gospodarkę Ukrainy do standardów krajów UE, wdrażanie rzą-dów prawa i rozbudowa gospodarki rynkowej.
Dysponując podobnymi warunkami przyrodniczymi, Polska i Ukraina stoją przed wspólnym problemem – efektywne wykorzystanie użytków rolnych w celu zmniejszenia negatywnego wpływu rolnictwa na środowisko przyrodnicze. W tym sensie bardzo cieka-we jest doświadczenie Polski w rozwoju rolnictwa ekologicznego, będące skutkiem prowa-dzenia odpowiedniej polityki państwowej w celu rozwoju systemu edukacji środowiskowej na wyższych uczelniach.
Najistotniejszymi celami w procesie edukacyjnym niezmiennie pozostają: poszano-wanie godności człowieka, życia i jego różnorodności, prawo do wolności i pokoju, umożli-wienie człowiekowi wszechstronnego rozwoju oraz kształtowanie odpowiedzialności indy-widualnej [Wiąckowski 1997]. Obowiązek realizacji tak rozumianej edukacji środowiskowej na wszystkich poziomach kształcenia wpisany jest w wiele dokumentów państwowych [Grodzińska-Jurczak 2004]. Dotyczy to zwłaszcza uczelni z kierunkami rolniczymi, gdzie
uniwersyteckie kształcenie środowiskowe winno wyprzedzać potrzeby praktyki [Kośmicki 2005]. Ma to szczególne znaczenie w Polsce i na Ukrainie, gdzie szanse na konkurencję z in-tensywnym rolnictwem – modelem zachodnim – są w najbliższych latach niewielkie i niepo-żądane z punktu widzenia bioróżnorodności. Większe powodzenie mogą mieć ekologizacja rolnictwa i produkcja niezanieczyszczonej żywności z atestem międzynarodowym. Wymaga to od nauk rolniczych koncentracji na podstawach ekologii i rozwoju takich form produkcji, które ułatwiają m.in. przystosowanie gatunków roślin uprawnych do zmieniającego się kli-matu Ziemi i coraz częstszych susz.
Zasady rolnictwa ekologicznego są obecne w programach kształcenia wszystkich kierunków rolniczych polskich wyższych uczelni. Szczególnie wiele uwagi poświęcono rol-nictwu ekologicznemu w programach przedmiotów do wyboru. Analiza programów obowią-zujących na podstawowych kierunkach rolniczych (agronomia, zootechnika oraz technika rolnicza i leśna) na Uniwersytecie Przyrodniczym we Wrocławiu świadczy, że do nich włą-czono wiele przedmiotów z zakresu rolnictwa ekologicznego (tab. 2).
Tabela 2 Table 2 Przedmioty do wyboru z zakresu rolnictwa ekologicznego na wybranych kierunkach rolniczych
na Uniwersytecie Przyrodniczym we Wroclawiu (studia I stopnia)
The range of subjects in the field of eco-agriculture at the selected agricultural faculties at the University of Environmental and Life Sciences in Wroclaw ( Ist degree studies ) Kierunek – Faculty Przedmioty – Subjects
1 2
Rolnictwo
Agriculture 1. Racjonalna gospodarka składnikami mineralnymi w rolnictwieRational management of minerals in agriculture 2. Diagnostyka potrzeb nawożenia
Diagnostics of fertilization needs 3. Diagnostyka szkodników roślin
Diagnostics of plant pests
4. Nowoczesne technologie w żywieniu roślin Modern technologies in plant nutrition 5. Nowoczesne technologie w uprawie roli
Modern technologies of cultivation 6. Bioremediacja i fitoremediacja gleb
Bioremediation and phytoremediation of soils 7. Środki ochrony roślin w ekosystemach
Plant protection products in ecosystems 8. Odpady i nawozy niekonwencjonalne
Waste and unconventional fertilizers 9. Skutki chemizacji rolnictwa
The effects of chemicals use in agriculture 10. Rekultywacja zdegradowanych terenów rolniczych
Rehabilitation of degraded farmland 11. Pożyteczna entomofauna agrocenoz
Useful entomofauna of agrocenosis 12. Roślinność rekultywacyjna
Rehabilitation plants
13. Biologiczne aspekty żyzności gleb Biological aspects of soil fertility
Tabela 2 cd. Table 2 cont.
1 2
Technika rolnicza i leśna Agricultural and Fo-restry Technology
1. Biologiczne podstawy rolnictwa Biological basis of agriculture 2. Rośliny alternatywne
Alternative plants
3. Płodozmiany we współczesnym rolnictwie Crop rotations in modern agriculture 4. Rolnictwo zrównoważone
Sustainable agriculture 5. Nawozy i nawożenie
Fertilizers and fertilization 6. Skutki chemizacji w rolnictwie
The effects of chemicals in agriculture 7. Przetwórstwo odpadów drzewnych
Wood Waste Processing 8. Roślinność rekultywacyjna
Recultivation plants
9. Zarys waloryzacji przyrodniczej Outline of natural valorization
10. Roślinność i użytkowanie terenów zadawnionych Vegetation and long-standing land cultivation 11. Technika ochrony roślin
Plant protection engineering 12. Ochrona środowiska
Environmental protection
13. Zasoby naturalne i zrównoważony rozwój Natural resources and sustainable development Zootechnika
Animal Husbandry 1. Ekologia ogólnaGeneral Ecology 2. Ochrona środowiska
Environmental protection
3. Agrotechnika z elementami hodowli roślin Agrotechnics with elements of plant breeding 4. Hodowla różnych grup zwierząt
Breeding of different groups of animals 5. Uprawa łąk i pastwisk
Cultivation of meadows and pastures 6. Utylizacja odpadów rolniczych
Agricultural waste recycling
Źródło: Opracowanie autora Source: Author’s studies
Treść przedmiotów do wyboru pozwala ukształtować u przyszłych specjalistów zro-zumienie, że rolnictwo ekologiczne to sposób gospodarowania wykorzystujący możliwości przyrody, zapewniający trwałą żyzność gleby i zdrowotność roślin i zwierząt. Jest to system gospodarowania o zrównoważonej produkcji roślinnej i zwierzęcej z zastosowaniem natural-nych środków produkcji. Dzięki wykluczeniu pestycydów i nawozów wytworzonatural-nych prze-mysłowo („sztucznych”) rolnictwo ekologiczne nie powoduje zanieczyszczenia gleby i wód gruntowych, ogranicza wypłukiwanie składników pokarmowych z gleby, sprzyja rozwojowi życia w glebie, wytwarza żywność wysokiej jakości, cenioną przez konsumentów. Zadaniem rolnictwa ekologicznego jest produkcja żywności o wysokich parametrach jakościowych, w zrównoważonym środowisku przyrodniczym, w którym skażenie nie przekracza przyję-tych norm, a technologie produkcyjne degradujące środowisko nie mogą mieć zastosowa-nia. Produkcja w ekologicznym gospodarstwie rolnym jest prowadzona zgodnie z zasadami zrównoważonego rozwoju, uaktywnia biologiczne procesy poprzez stosowanie naturalnych środków produkcji oraz zapewnia trwałą żyzność gleby, zdrowotność roślin i zwierząt.
Polska jest krajem, w którym zużycie chemicznych środków produkcji w rolnictwie było zawsze niższe niż w większości krajów europejskich, co sprawiło, że jakość ekolo-giczna przestrzeni produkcyjnej w rolnictwie oraz bogactwo jej różnorodności biologicznej należą do najlepszych w Europie. Może to znacznie ułatwić polskim rolnikom podejmowa-nie produkcji żywności metodami przyjaznymi środowisku. Zwiększepodejmowa-nie udziału żywności ekologicznej (organicznej) na rynku jest korzystne dla polskiego rolnictwa, a także zaspokaja rosnące zapotrzebowanie konsumentów na taką żywność [Plan Działań...].
Do najważniejszych zasad, na których opiera się rolnictwo ekologiczne, należą: Podwyższanie żyzności gleby poprzez właściwe organiczne nawożenie (kompost, •
nawozy zielone, obornik) oraz stosownie płodozmianu.
Podtrzymywanie aktywności biologicznej gleby oraz ochrona przed erozją po-•
przez uprawę międzyplonów (utrzymanie okrywy roślinnej).
Zachowanie równowagi produkcji roślinnej i zwierzęcej, wyrażającej się w samo-•
wystarczalności paszowej i nawozowej w gospodarstwie.
Oparcie żywienia zwierząt na paszach własnych (wykluczenie dodatków synte-•
tycznych).
Zapewnienie zwierzętom hodowlanych warunków bytowych zgodnych z ich po-•
trzebami gatunkowymi.
Utrzymanie różnorodności biologicznej zwierząt i roślin hodowlanych oraz dziko •
żyjących w gospodarstwie.
Kształtowanie zróżnicowanego krajobrazu rolniczego [Strumińska-Doktór 2007]. •
Rolnictwo ekologiczne stanowi jedną z najszybciej rozwijających się gałęzi rol-nictwa na świecie, zwłaszcza w Unii Europejskiej. Polska również dąży do zwiększenia tego kierunku produkcji. Pod koniec lat 90. w Polsce nastąpił wzrost zainteresowania tą dziedziną rolnictwa. Początkowo rolnictwo ekologiczne rozwijało się jako ruch społeczny. Następnie Ministerstwo Rolnictwa i Rozwoju Wsi rozpoczęło prace nad przygotowaniem odpowiednich aktów prawnych – wprowadzono wsparcie finansowe do kosztów kontroli, a następnie gospodarstw w postaci dotacji do hektara upraw ekologicznych. Ostatnie lata to dynamiczny okres rozwoju rolnictwa ekologicznego w Polsce. Działania na rzecz jego rozwoju stwarzają możliwości rozwiązywania problemów związanych z bezpieczeństwem żywności i jej jakością, ochroną środowiska, dobrostanem zwierząt, a także rozwojem ob-szarów wiejskich. W dobie kryzysu bezpieczeństwa żywności, jaki ostatnio jest
odnotowy-wany w niektórych państwach Unii Europejskiej, rolnictwo ekologiczne staje się bardzo ważnym źródłem żywności bezpiecznej, wolnej od szkodliwych i niebezpiecznych zanie-czyszczeń, o gwarantowanej jakości. Jednocześnie produkcja ekologiczna jest przyjazna środowisku naturalnemu. Rolnictwo ekologiczne spełnia jednak nie tylko rolę producenta żywności, wpływa na utrzymanie, a nawet zwiększenie różnorodności biologicznej i wa-lorów przyrodniczych rolniczej przestrzeni produkcyjnej. Poprzez swoją pracochłonność wpływa na zwiększenie zatrudnienia na wsi. Produkcja prowadzona metodami ekologicz-nymi, opierając się na walorach przyrodniczych, jest przyjazna dla środowiska. W rol-nictwie ekologicznym nie dopuszcza się do likwidacji zadrzewień śródpolnych, małych enklaw leśnych czy osuszania terenów bagiennych, co nie powoduje degradacji przyrody. Rolnictwo ekologiczne jest dynamicznie rozwijającą się dziedziną rolnictwa na świecie. Te jego zalety pozwalają sądzić, że gospodarowanie metodami ekologicznymi będzie stałym elementem rolniczej przestrzeni produkcyjnej w Polsce.
Rolnictwo ekologiczne na Ukrainie na razie jeszcze nie osiągnęło takiego pozio-mu, jak w Polsce, chociaż jego zasady naukowe opracowano już ponad 40 lat temu. Na początku lat 70. XX w. prof. Szykula z Akademii Rolniczej w Kijowie prowadził bada-nia z zakresu metod uprawy ziemi bez stosowabada-nia preparatów chemicznych. Bezpośrednie doświadczenia przeprowadzone zostały w kołchozie „Ordżonikidze” (region Połtawski). Jednak rolnictwo ekologiczne było wówczas sprzeczne z propagowanymi przez władze teoriami nowoczesnego rolnictwa przemysłowego i nie zyskało początkowo wielu zwolen-ników. Rolnictwo ekologiczne na Ukrainie zaczęło się rozwijać dopiero pod koniec lat 90. ubiegłego wieku dzięki współpracy naukowej z gospodarstwami ekologicznymi Europy Zachodniej. W 1999 r. na Ukrainie powstały pierwsze trzy gospodarstwa ekologiczne. We-dług najnowszych danych na Ukrainie obecnie znajduje się 240 tysięcy ha użytkowanych ekologicznie gleb, ulokowanych w 72 gospodarstwach (dla porównania – w Polsce po-wierzchnia ta przekracza 300 tys. ha, a liczba gospodarstw wynosi około 15 tys. [Rolnictwo ekologiczne...]. Wynika z tego fakt istnienia na Ukrainie dużego potencjału produkcyj-nego w rolnictwie ekologicznym – ukraińskie gospodarstwa ekologiczne posiadają duże powierzchnie ziemi uprawnej (średnio 3400 ha) i stosunkowo tańszą siłę roboczą. Jednak ukraiński rynek żywności ekologicznej jest rozwinięty bardzo słabo, niewystarczająco roz-winięte jest także przetwórstwo, a ekoprodukty przeważnie są eksportowane.
Analiza państwowej polityki środowiskowej RP, przegląd treści przedmiotów do wyboru zawartych w programach nauczania na wybranych kierunkach wyższych uczelni rolniczych, a także porównanie stanu rolnictwa w Polsce i na Ukrainie pod kątem roz-woju zrównoważonego, ochrony środowiska i bezpieczeństwa produkcyjnego wskazuje na znaczny dorobek Polski w wymienionych dziedzinach, który wart jest naśladowania i popularyzacji na Ukrainie.