Po przeprowadzeniu dotychczasowych ustaleń należy wybrać sposób gromadzenia materiału faktograficznego. W tym celu dokonano wyboru odpowiedniej metody pracy i technik badawczych, przy pomocy których zamierza się szukać odpowiedzi na sformułowane problemy.
Wybór metod jest ściśle uwarunkowany charakterem badanego zjawiska.
W literaturze przedmiotu można spotkać wiele propozycji definiowania metody badawczej (Zaczyński, 1995; Kamiński, 1974; Pieter, 1975; Okoń, 1995; Łobocki, 1984).
Zdaniem W. Zaczyńskiego metody badania naukowego to: „(…) określone sposoby poznawania wybranego wycinka rzeczywistości, które cechują się tym, że są celowe, planowe, obiektywne, dokładne i wyczerpujące” (Zaczyński, 1995, s.19).
A. Kamiński podaje natomiast, że przez metodę naukową należy rozumieć
„zespół teoretycznie uzasadnionych zabiegów koncepcyjnych i instrumentalnych, obejmujących najogólniej całość postępowania badacza, zmierzającego do rozwiązania określonego problemu naukowego” (Kamiński, 1974, s.65).
Z kolei J. Pieter uważa, iż „(…) metody badań naukowych są złożonymi i nadrzędnymi w stosunku do metod myślenia sposobami poznawania prawdy” (Pieter, 1975, s.69).
Według W. Okonia metoda to „system celowych czynności i środków umożliwiających wykonanie danego zadania, bądź rozwiązanie określonego problemu, w badaniu chodzi o taki dobór czynności i środków, jaki jest niezbędny, aby zjawisko będące przedmiotem badań się pojawiło, a jednocześnie, aby można było dokonać pomiaru związanych z nim zmiennych, na dany system postępowania składają się czynności myślowe i praktyczne, odpowiednio dobrane i wykonane w określonej kolejności”
(Okoń, 1964, s.12).
Zdaniem M. Łobockiego metoda to „ogólny system reguł dotyczących organizowania określonej działalności badawczej, tj. szeregu operacji poznawczych i praktycznych, kolejności ich zastosowania, jak również specjalnych środków i działań skierowanych z góry na założony cel badawczy” (Łobocki, 1984, s.115). Autor wymienia takie metody badawcze, jak:
- obserwacja;
- eksperyment pedagogiczny;
- testy osiągnięć szkolnych;
171
- analiza dokumentów.
Z kolei K. Konarzewski (2000) wskazuje trzy metody badawcze:
- dobór próby;
- metody zbierania danych;
- metody analizy danych.
Natomiast Kamiński (1974) wśród metod badawczych wyróżnia:
- studium indywidualnych przypadków;
- sondaż diagnostyczny;
- monografię.
T. Pilch (1998) wyodrębnia następujące metody badań pedagogicznych:
- sondaż diagnostyczny;
- eksperyment pedagogiczny;
- monografie pedagogiczną;
- metodę indywidualnych przypadków.
W pracy zastosowana zostanie metoda sondażu diagnostycznego, która przez T. Pilcha definiowana jest w następujący sposób: „metoda sondażu diagnostycznego jest sposobem gromadzenia wiedzy o atrybutach strukturalnych i funkcjonalnych zjawisk wychowawczych, instytucjonalnie nie zlokalizowanych na podstawie badań specjalnie dobranej grupy reprezentującej populacje ogólną, w której występują badane zjawiska” (Pilch, 1998, s.51).
W ujęciu S. Nowaka metoda sondażu polega na „bezpośrednim kontakcie z osobami, bądź też grupą osób, których cechy zachowania lub postawy są istotne z punktu widzenia specyficznego problemu badawczego” (Nowak, 1970, s.240).
Zdaniem S. Ziemskiego „poznanie diagnostyczne opiera się na dwóch głównych elementach: na doświadczeniu i rozumowaniu- i jest to opis możliwie wielostronnych cech i objawów badanego zjawiska, uzyskanych w drodze obserwacji i badań specjalnych, a także eksperymentów, które mają na celu zebranie danych dotyczących badanego przedmiotu i jego otoczenia. Stanowią one podstawę dalszych rozumowań prowadzących do diagnozy” (Ziemski, 1973, s.17). Metoda sondażu diagnostycznego pozwala na poznanie określonego zjawiska społecznego, ustalenia jego zasięgu, zakresu, poziomu, a następnie ocenę i zaprojektowanie modyfikacji, czyli zmian ulepszających negatywne sytuacje życia ludzi w badanym środowisku. T. Pilch (1971) dodaje, że metoda sondażu diagnostycznego daje opis i pozwala na wyjaśnienie
172
pewnych zjawisk masowych i ważniejszych procesów występujących w społeczeństwie Zastosowanie sondażu diagnostycznego w badaniach pedagogicznych pomaga badaczowi w:
- zdobyciu danych o środowisku lokalnym, rówieśniczym czy rodzinnym;
- znalezieniu odpowiedzi na pytania dotyczące pewnych zjawisk, procesów występujących w zbiorowościach;
- uzyskaniu informacji na temat poglądów, opinii, postaw czy motywów zachowania i postępowania.
Badania opierają się na określonych technikach badawczych. A. Kamiński wyjaśnia, że technika badawcza to „(…) sposób zbierania materiału, oparty na starannie opracowanych dyrektywach (dokładnych, jawnych i ścisłych) weryfikowanych w badaniach różnych nauk społecznych i dzięki temu posiada walor użyteczności międzydyscyplinarnej” (Kamiński, 1974, s.20). Według T. Pilcha – technika badawcza
„(…) jest określoną czynnością służącą do uzyskania pożądanych danych. Jest pojedynczą procedurą polegającą na wykonaniu określonej czynności badawczej”
(Pilch, 1971, s.79). S. Ziemski definiuje technikę badań jako „czynność poznawczą, gdzie proces angażuje badacza i innych ludzi” (Ziemski, 1973, s.126).
W badaniach sondażowych najczęściej stosowanymi technikami są: wywiad, rozmowa, ankieta, analiza dokumentów, techniki statystyczne.
Kamiński (1974) wymienia następujące techniki badawcze:
- obserwacja;
- wywiad;
- ankieta;
- eksperyment;
- badanie dokumentów;
- techniki socjometryczne;
- pomiar;
- techniki statystyczne.
Natomiast Łobocki (1984) odnosi techniki badawcze do poszczególnych metod badawczych i tak:
1. wśród technik obserwacyjnych wyróżnia:
- technikę obserwacji dorywczej;
173
- technikę dzienników obserwacyjnych;
- technikę obserwacji kategoryzowanej;
- technikę obserwacji biernej;
- technikę próbek fotograficznych, próbek czasowych i próbek zdarzeń;
2. do technik eksperymentu zalicza:
- technikę prób równoległych;
- technikę rotacji;
- technikę jednej grupy.
3. do technik analizy dokumentów należą:
- technika analizy treściowej;
- technika analizy formalnej;
- technika analizy grupowej;
- technika diagnostyczna;
- technika analizy rozwojowej - technika analizy psychologicznej
Ponadto Łobocki wymienia jeszcze techniki socjometryczne.
Pilch (1971) wśród technik badawczych wykorzystywanych w badaniach pedagogicznych wskazuje:
- obserwację;
- wywiad;
- techniki projekcyjne;
- ankietę.
W celu uzyskania materiału badawczego, który pozwoli odpowiedzieć na uprzednio postawione problemy, zastosowana zostanie technika testu osiągnięć szkolnych oraz technika ankiety skierowanej do nauczycieli.
W ujęciu W. Zaczyńskiego „test to specjalna próba, identyczna dla wszystkich badanych, wprowadzana intencjonalnie w ściśle kontrolowanych warunkach i umożliwiająca obiektywny i dokładny pomiar badanej cechy, procesu psychicznego lub jego zewnętrznych rezultatów” (Zaczyński, 1976, s.121). Zdaniem W. Okonia test osiągnięć szkolnych to: „odmiana testu pedagogicznego służąca do pomiaru wyników uzyskiwanych w nauce szkolnej, obejmuje zbiór zróżnicowanych ze względu na przedmiot nauczania, za pomocą tych zadań sprawdza się stopień opanowania
174
wiadomości i sprawności, umiejętności rozwiązywania zagadnień, dokonywania oceny i stosowania wiedzy w nowych sytuacjach” (Okoń, 1995, s.289).
Celem testu jest sprawdzenie stopnia opanowania przez dzieci kończące edukację przedszkolną wiadomości i umiejętności matematycznych przewidzianych w podstawie programowej. Wyniki uzyskane w teście pomogą zbadać poziom kompetencji matematycznych dzieci z przedszkoli tradycyjnych oraz przedszkoli Montessori.
Ankieta jest w ujęciu W. Zaczyńskiego „metoda pośredniego zdobywania informacji przez pytania stawiane wybranym osobom za pośrednictwem drukowanej listy pytań, zwanej kwestionariuszem” (Zaczyński, 1995, s.146).
M. Łobocki (1984)uważa, że badania ankietowe wymagają starannego przygotowania, na które składają się:
1. postawienie problemu;
2. formułowanie pytań 3. ułożenie instrukcji;
4. badanie próbne;
5. przygotowanie ostatecznej wersji formularzy kwestionariusza (Łobocki, 1984).
Również W. Zaczyński (1995) zwraca uwagę na konieczność precyzyjnego opracowania ankiety oraz podaje wymagania, jakie muszą spełniać prawidłowo zredagowane pytania.
Środkiem pomocniczym każdej techniki są narzędzia badawcze. W ujęciu T. Pilcha narzędzie badawcze „(…) oznacza sposób technicznego gromadzenia badań i opracowania ich wyników” (Pilch, 1998, s.135). Według W. Okonia narzędzia badawcze „są to materiały lub urządzenia techniczne służące do przeprowadzania badań i opracowywania ich wyników” (Okoń, 1995, s.182). J. Gnitecki dodaje, że wszystkie narzędzia badawcze musi charakteryzować:
- „trafność pomiaru, czyli dostarczać informacji o tym czynniku, który jest przedmiotem badania, a nie o kilku jednocześnie bez możliwości ich wyodrębnienia, - rzetelność, czyli dokładność pomiaru, a więc nie mogą być obarczone takim błędem, który uniemożliwiłby wnioskowanie z danych,
- praktyczność, więc muszą być dogodne w użyciu i stosowaniu na dużą skalę”
(Gnitecki, 1993, s.153-154).
T. Pilch (1998) wskazuje reguły i zasady metodologiczne obowiązujące podczas przygotowania dowolnego narzędzia badawczego. Autor mówi o:
175
- konieczności budowania dla każdych badań odrębnych narzędzi badawczych;
- podporządkowaniu budowy i treści narzędzi celom ogólnym badań;
- konstruowaniu pytań odróżniających opisywanie od opiniowania;
- stosowaniu właściwej kolejności w przygotowaniu badań;
- dyscyplinie w zakresie jednoznaczności i ścisłości używanych pojęć i zdań;
- respektowaniu faktu, że wewnętrzna struktura narzędzi badań, stopień ich standaryzacji, wielkość, pytania kontrolne i filtrujące wpływają na wiarygodność uzyskiwanych informacji;
- tym, że każde narzędzie musi być rzetelne i trafne.
W pracy zostanie zastosowany autorski arkusz testu do badania poziomu kompetencji matematycznych dzieci kończących edukację przedszkolną oraz kwestionariusz ankiety adresowanej do nauczycieli.