Miêdzynarodowa ochrona praw dziecka

Prawa dziecka stanowi¹ z punktu widzenia nauki prawa jeden z ty-pów ochrony praw cz³owieka. Dostrze¿ono jednak w XX w., ¿e dziecko winno byæ podmiotem szczególnej troski, jako osoba niedojrza³a psychicznie i fi-zycznie.

W 1924 roku Zgromadzenie Ogólne Ligi Narodów przyjê³o Deklaracjê Praw Dziecka, zwan¹ Genewsk¹. Deklaracja stanowi, ¿e „(…) Ludzkoœæ

1 Przestrzeganie praw dziecka w Polsce. Rekomendacje dla Parlamentu i Rz¹du, Pol-ski Komitet Narodowy UNICEF, Helsiñska Fundacja Praw Cz³owieka, Warszawa 2009, s. 3–4.

182 Bogna Or³owska-Zieliñska, Krystyna Szczechowicz

powinna daæ dziecku wszystko, co najlepsze” i formu³uje 5 nastêpuj¹cych postulatów:

„1. Dziecku powinno siê daæ mo¿noœæ normalnego rozwoju fizycznego i duchowego.

2. Dziecko g³odne powinno byæ nakarmione, dziecko chore powinno byæ pielêgnowane, dziecko wykolejone wrócone na w³aœciw¹ drogê, sierota i dziecko opuszczone – wziête w opiekê i wspomagane.

3. Dziecko powinno przed innymi otrzymaæ pomoc w czasie klêski.

4. Dziecko powinno byæ przygotowane do zarobkowania na ¿ycie i zabez-pieczone przed wszelkim wyzyskiem.

5. Dziecko winno b yæ wychowane w wierze, ¿e jego najlepsze cechy powinny byæ oddane na us³ugi wspó³braci”².

W dniu 20 listopada 1959 r. Zgromadzenie Ogólne ONZ proklamowa³o Deklaracjê Praw Dziecka³, bêd¹c¹ rozszerzeniem Deklaracji Genewskiej i zawieraj¹c¹ podstawowe zasady ochrony praw dziecka. Deklaracja zawiera dziesiêæ zasad o charakterze fundamentalnym:

– zasadê równoœci wszystkich dzieci, bez wzglêdu na jakiekolwiek ró¿nice,

– zapewnienie szczególnej ochrony prawnej, aby dziecko mog³o rozwijaæ siê fizycznie, umys³owo, moralnie, duchowo i spo³ecznie w zdrowy i normal-ny sposób, w warunkach wolnoœci i godnoœci. Prawo stanowione w tym celu powinno w pierwszym rzêdzie mieæ na uwadze dobro dziecka,

– prawo do nazwiska i obywatelstwa,

– zapewnienie ubezpieczenia spo³ecznego, odpowiedniego wy¿ywienia, mieszkania, wypoczynku i us³ug medycznych,

– zagwarantowanie szczególnej opieki nad dzieckiem specjalnej troski, jego edukacja i opieka nad nim powinny byæ odpowiednie do wymogów jego szczególnych warunków,

– zapewnienie pe³nego, harmonijnego rozwoju osobowoœci dziecka,

mi³o-œci i zrozumienia.

Dziecko powinno rosn¹æ pod opiek¹ i odpowiedzialnoœci¹ jego rodziców, w atmosferze przywi¹zania i moralnego oraz materialnego bezpieczeñstwa.

Nie powinno byæ, poza sytuacjami wyj¹tkowymi, oddzielone od matki. Spo³e-czeñstwo i w³adze publiczne maj¹ obowi¹zek zapewnienia specjalnej opieki dziecku bez rodziny i temu dziecku, które nie ma odpowiednich œrodków utrzymania. Jest wskazane, aby wyp³acaæ dodatki rodzinne i œwiadczyæ w in-ny sposób na utrzymanie dzieci w du¿ych rodzinach. Za dziecko s¹ odpowie-dzialne, oprócz rodziców, tak¿e inne osoby zajmuj¹ce siê nim w ramach okreœlonych zadañ edukacyjnych. Realizuj¹c obowi¹zek szkolny, zapewniaj¹c dziecku udzia³ w zorganizowanym wypoczynku czy umieszczaj¹c je w zak³adzie

2 Zob. www.unicef.pl/content/download/11454/94626/file/Microsoft_Word_-_Deklara-cja_Genewska_pdf, dostêpne dnia 1 czerwca 2014.

3 Zob. http://ms.gov.pl/Data/Files/_public/ppwd/akty_prawne/onz/deklaracja_praw_dziec-ka.pdf, dostêpne dnia 1 czerwca 2014.

183

Rodzina a prawny zakaz stosowania kar fizycznych wobec ma³oletnich

leczniczym, rodzice powierzaj¹ dziecko innym osobom, które spe³niaj¹

okre-œlone zadania wzglêdem dziecka. Nauczyciel, wychowawca, lekarz nie tylko kszta³c¹, organizuj¹ wypoczynek, rozrywkê albo lecz¹ dziecko, ale tak¿e w czasie nieobecnoœci rodziców, w koniecznym zakresie kontynuuj¹ zadania wychowawcze rodziców, a przede wszystkim s¹ odpowiedzialni za bezpie-czeñstwo dziecka i jego zachowanie. Deklaracja wymienia tak¿e:

– prawo dzieci do bezp³atnej i obowi¹zkowej nauki na poziomie co naj-mniej podstawowym,

– pierwszeñstwo dzieci w zakresie otrzymywania ochrony i pomocy,

– ochrona przed wszelkimi formami lekcewa¿enia, okrucieñstwem i wy-zyskiem,

– zapewnienie wychowania w duchu zrozumienia, braterstwa i tolerancji.

Niew¹tpliwie zasadniczym aktem w systemie prawa miêdzynarodowego, reguluj¹cym prawn¹ sytuacjê dziecka, jest przyjêta przez Zgromadzenie Ogólne ONZ 20 listopada 1989 r. Konwencja Praw Dziecka⁴, której inicjato-rem by³a Rzeczpospolita Polska.

Konwencja Praw Dziecka zawiera pe³ne spektrum praw dziecka. Regu-lacje w niej zawarte odnosz¹ siê do praw cywilnych, politycznych, socjalnych, zwi¹zanych z edukacj¹, praw specjalnych, wynikaj¹cych z faktu innego sta-tusu dziecka w spo³eczeñstwie, zwi¹zanego z jego niedojrza³oœci¹ fizyczn¹ i psychiczn¹ oraz z zagro¿eñ w jego rozwoju.

Konwencja szczególne miejsce poœwiêca dzieciom pozbawionym œrodowi-ska rodzinnego, dzieciom uchodŸców, fizycznie lub umys³owo niepe³nospraw-nym, bêd¹cym przedmiotem wyzysku wszelkiego rodzaju lub handlu, a na-wet dzieciom, które wesz³y w konflikt z prawem lub s¹ przedmiotem konfliktu zbrojnego czy klêski ¿ywio³owej.

Polska jest stron¹ Konwencji od 7 lipca 1991 r. Pañstwo ratyfikuj¹ce Konwencjê mo¿e dokonaæ zastrze¿eñ wobec niektórych jej postanowieñ. Nie-dopuszczalne s¹ jednak zastrze¿enia pozostaj¹ce w sprzecznoœci z jej przed-miotem i celem [art. 51 ust. 2]. Pañstwo w dowolnym czasie mo¿e wycofaæ swoje zastrze¿enia.

Sejm Rzeczypospolitej Polskiej podj¹³ uchwa³ê uznaj¹c¹ za wska-zane zwrócenie siê do Prezydenta Rzeczypospolitej Polskiej o zamieszczenie w dokumencie ratyfikacyjnym zastrze¿eñ do art. 7 i art. 38 oraz deklaracji do art. 12–16 i art. 24 ust. 2 lit. f Konwencji o  prawach dziecka. Opinia Sejmu RP zosta³a uwzglêdniona przez Prezydenta Rzeczypospolitej Polskiej.

Ostatecznie Polska ratyfikowa³a Konwencjê z dwoma zastrze¿eniami. Pierw-sze z nich dotyczy prawa dziecka adoptowanego do poznania danych swoich rodziców biologicznych, drugie – granicy wieku, od której dopuszczalne jest powo³anie do s³u¿by wojskowej i uczestnictwo w dzia³aniach wojennych.

Ustaw¹ z dnia 10 paŸdziernika 2012 r. o zmianie zakresu obowi¹zywania

4 Dz.U. z 1991 r. Nr 120, poz. 526 oraz z 2000 r. Nr 2, poz. 11.

184 Bogna Or³owska-Zieliñska, Krystyna Szczechowicz

Konwencji o prawach dziecka, przyjêtej dnia 20 listopada 1989 r.⁵, wyra¿ono zgodê na dokonanie przez Prezydenta Rzeczypospolitej Polskiej zmiany za-kresu obowi¹zywania Konwencji o prawach dziecka, przyjêtej dnia 20 listo-pada 1989 r. w Nowym Jorku, poprzez wycofanie zastrze¿eñ do art. 7 i art. 38.

Powy¿sze nale¿y oceniæ pozytywnie.

Konwencja ma ogromne znaczenie dla ochrony praw dzieci. Istotne jest,

¿e art. 1 Konwencji podaje definicjê dziecka okreœlaj¹c, ¿e jest nim ka¿da istota ludzka poni¿ej 18 lat, chyba ¿e – zgodnie z prawem odnosz¹cym siê do dziecka – uzyska ono wczeœniej pe³noletnioœæ. Ochron¹ konwencyjn¹ objête s¹ zatem osoby do 18 roku ¿ycia.

Konwencja nadto ju¿ w preambule wskazuje, ¿e pierwszeñstwo w wy-chowaniu dziecka ma rodzina i jej zapewniona winna b yæ ochrona, stwier-dzaj¹c: „wyra¿aj¹c przekonanie, ¿e rodzina jako podstawowa komórka spo³e-czeñstwa oraz naturalne œrodowisko rozwoju i dobra wszystkich jej cz³onków, a w szczególnoœci dzieci, powinna byæ otoczona niezbêdn¹ ochron¹ oraz wsparciem, aby mog³a w pe³nym zakresie wype³niaæ swoje obowi¹zki w

spo-³eczeñstwie”.

W artykule 37a zawarto prawo dziecka do ochrony przed torturami, okrutnym, nieludzkim lub poni¿aj¹cym traktowaniem i karaniem. Zakazano jednoczeœnie stosowania wobec dziecka kary œmierci oraz kary do¿ywotniego wiêzienia bez mo¿liwoœci wczeœniejszego zwolnienia.

Jak widaæ, ten uniwersalny akt prawa miêdzynarodowego odnosi siê miêdzy innymi do dwóch istotnych aspektów ¿ycia dziecka – rodziny jako naturalnego œrodowiska rozwoju oraz ochrony przed torturami i innymi for-mami nieludzkiego i poni¿aj¹cego traktowania, w tym karaniem.