Ochrona praw dziecka w Konstytucji RP

Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej z dnia 2 kwietnia 1997 r.⁶ stanowi podstawowe Ÿród³o dla kszta³towania przepisów prawa dotycz¹cych ochrony praw dziecka.

Pojêcie „praw dziecka” w przepisach Konstytucji nale¿y rozumieæ jako nakaz zapewnienia ochrony interesów ma³oletniego, który w praktyce sam mo¿e jej dochodziæ w bardzo ograniczonym zakresie⁷.

Istotne znaczenie ma treœæ art. 18 Konstytucji, umiejscowionego wœród podstawowych zasad porz¹dku konstytucyjnego, a gwarantuj¹cego ochronê i opiekê Rzeczypospolitej ma³¿eñstwu, rodzinie, macierzyñstwu i rodziciel-stwu. Nakaz ochrony dobra dziecka stanowi podstawow¹, nadrzêdn¹ zasadê

5 Dz.U. z 2012 r., poz. 1333.

6 Dz.U. z 1997 r., Nr 78, poz. 483 z póŸn. zm.

7 Por. wyrok Trybuna³u Konstytucyjnego (dalej: TK) z dnia 28 kwietnia 2003 r., sygn.

K 18/02, OTK ZU Nr 4/A, poz. 32.

185

Rodzina a prawny zakaz stosowania kar fizycznych wobec ma³oletnich

polskiego systemu prawa rodzinnego, której podporz¹dkowane s¹ wszelkie regulacje w sferze stosunków pomiêdzy rodzicami i dzieæmi.

Zgodnie z powszechnie przyjêtym pogl¹dem, najpe³niejsza realizacja za-sady dobra dziecka dokonywaæ siê mo¿e poprzez zapewnienie mo¿liwoœci jego wychowania w rodzinie, przede wszystkim w rodzinie naturalnej, a wiêc poprzez pieczê rodzicielsk¹ sprawowan¹ przez osoby zwi¹zane z dzieckiem wiêzi¹ biologiczn¹. Nie oznacza to prymatu rodziny naturalnej i wiêzi biolo-gicznej jako podstawy kszta³towania stosunków rodzinnych. Niew¹tpliwie najwa¿niejsze jest zapewnienie dziecku: bliskoœci, stabilnoœci, bezpieczeñ-stwa oraz godziwych warunków wychowania i rozwoju.

Konstytucja nie definiuje pojêcia „praw rodzicielskich” ani nie uto¿samia ich z wystêpuj¹cym w prawie rodzinnym pojêciem w³adzy rodzicielskiej.

W zwi¹zku z tym, ¿e Konstytucja nie wymienia enumeratywnie praw rodzi-ców, nale¿y uznaæ, ¿e odsy³a w tym zakresie do przepisów ustawodawstwa zwyk³ego. W aspekcie norm prawa rodzinnego i opiekuñczego nale¿y wœród nich wymieniæ nie tylko prawo do pieczy nad osob¹ dziecka, ale równie¿

prawo do pieczy nad jego maj¹tkiem oraz prawo do jego reprezentacji⁸. W³adza rodzicielska powinna byæ zaœ wykonywana tak, jak tego wymaga dobro dziecka i interes spo³eczny (art. 95 § 3 k.r.o.).

Zgodnie z art. 48 ust. 2 Konstytucji „ograniczenie lub pozbawienie praw rodzicielskich mo¿e nast¹piæ tylko w przypadkach okreœlonych w ustawie i tylko na podstawie prawomocnego orzeczenia s¹du”. W orzecznictwie Try-buna³u Konstytucyjnego wskazano, ¿e celem tego przepisu jest „zapewnienie ochrony konstytucyjnej praw rodziców przed dowoln¹, arbitraln¹ ingerencj¹ w³adzy publicznej”⁹. Trybuna³ przy tym podkreœla szczególne znaczenie, ja-kie ma na tle przepisów Konstytucji w³adza rodziców nad dziecja-kiem, w tym ich prawo do reprezentowania dziecka. Rodzicom przys³uguje bowiem w tym wzglêdzie prawo podmiotowe o charakterze przyrodzonym i naturalnym, niepochodz¹ce z nadania pañstwowego, choæ wykonywane pod kontrol¹ pañ-stwow¹ i spo³eczn¹¹⁰.

Z art. 48 ust. 2 Konstytucji jednoznacznie te¿ wynika, ¿e zarówno ogra-niczenie, jak i pozbawienie praw rodzicielskich mo¿e nast¹piæ jedynie w przypadkach okreœlonych w ustawie, a ponadto tylko na podstawie prawo-mocnego orzeczenia s¹du. Konstytucja nie wskazuje przes³anek ograniczenia lub zniesienia praw rodzicielskich, odsy³aj¹c w tym zakresie do ustawo-dawstwa zwyk³ego. Uregulowania w tym zakresie znajduj¹ siê w kodeksie rodzinnym i opiekuñczym¹¹. Ustawodawstwo zwyk³e winno byæ zgodne

8 Tak wyrok TK z 11 paŸdziernika 2011 r., sygn. K 16/10; B. Banaszak, Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej. Komentarz, Warszawa 2012, s. 302.

9 Wyrok TK z dnia 28 kwietnia 2003 r., sygn. K 18/02, OTK ZU nr 4/A/2003, poz. 32.

10 Zob. wyrok TK z dnia 11 paŸdziernika 2011 r., sygn. K 16/10, OTK ZU nr 8/A/2011, poz. 80.

11 Ustawa z dnia 25 lutego 1964 r., Kodeks rodzinny i opiekuñczy, tekst jedn. Dz.U z 2012, poz. 788, ze zm.

186 Bogna Or³owska-Zieliñska, Krystyna Szczechowicz

z normami konstytucyjnymi i nie mo¿e opieraæ siê na przes³ankach arbitral-nych, niesprawiedliwych lub dyskryminuj¹cych jedno z rodziców.

Niew¹tpliwie w aspekcie ochrony dziecka przed stosowaniem wobec nie-go kar cielesnych ma znaczenie art. 40 Konstytucji. W myœl artyku³u 40

„nikt nie mo¿e byæ poddany torturom ani okrutnemu, nieludzkiemu lub poni¿aj¹cemu traktowaniu i karaniu. Zakazuje siê stosowania kar ciele-snych”.

Wœród przedstawicieli doktryny prezentowane s¹ dwa przeciwstawne pogl¹dy. Czêœæ przedstawicieli stoi na stanowisku, ¿e zapis art. 40 Konstytu-cji odnosi siê wy³¹cznie do kar wymierzanych i wykonywanych w imieniu pañstwa¹². Inni uwa¿aj¹ zaœ, ¿e przepis art. 40 odnosi siê do stosowania kar cielesnych tak¿e w stosunkach miêdzyludzkich¹³.

Niezale¿nie od tego, jak bêdziemy interpretowaæ, czy istnieje normaw ustawie zasadniczej zakazuj¹ca stosowania kar cielesnych wobec dzieci, czy te¿ nie, to na poziomie ustawowym jest to uregulowane po zmianie Kodeksu rodzinnego i opiekuñczego ustaw¹ z dnia 10 czerwca 2010 r.¹⁴.

Ustawodawca wart. 72 ust. 1 zd. 1 wprost wyartyku³owa³, ¿e Rzeczypo-spolita Polska zapewnia ochronê praw dziecka.

Konstytucja nie ogranicza siê jednak do zapewnienia dziecku ochrony, ale wprowadza te¿ prawo ka¿dego (mo¿e to zatem czyniæ ka¿da osoba) do

¿¹dania od organów w³adzy publicznej ochrony dziecka przed przemoc¹, okrucieñstwem, ale tak¿e wyzyskiem i demoralizacj¹. Tym samym zakres obowi¹zków w³adz w zakresie pomocy zosta³ zakreœlony szeroko. Chodzi przecie¿ o to, by zapewniæ dziecku wychowanie w³aœciwe zarówno w sensie fizycznym, jak i moralnym.

Pomoc w³adz publicznych jest szczególnie niezbêdna w przypadku dziec-ka pozbawionego opieki rodzicielskiej, st¹d ust. 2 tego¿ artyku³u nak³ada tego rodzaju obowi¹zek na w³adze. Stanowi tak¿e, i¿ w toku ustalania praw dziecka zarówno organy w³adzy publicznej, jak i osoby odpowiedzialne za dziecko maj¹ obowi¹zek wys³uchaæ jego zdania i w miarê mo¿liwoœci staraæ siê je uwzglêdniæ.

Konstytucja – uwzglêdniaj¹c specyfikê i charakter spraw zwi¹zanych z ochron¹ praw dziecka – powo³uje odrêbny, wyspecjalizowany w zakresie ochrony i pomocy dziecku urz¹d Rzecznika Praw Dziecka. Powo³anie tego

12 Zob . L. Gardocki, Prawo karne, wyd. 12, Warszawa 2006, s. 128–129; P. Winczorek, Komentarz do Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej z dnia 2 kwietnia 1997 r., Warszawa 2000, s. 59; B. Banaszak, J. Boæ, M. Jab³oñski, J. Boæ (red.), Konstytucje Rzeczypospolitej oraz komentarz do Konstytucji RP z 1997 roku, Wroc³aw 1998, s. 80.

13 Zob. W. Skrzyd³o, Komentarz do art. 40 Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej, [w: tego¿], Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej. Komentarz, Zakamycze 2002, Lex;

M. P³atek, W drodze, Niebieska linia, 6/41/2005, s. 16; F. Ciep³y, Partnerstwo w rodzinie a prawnokarny kontratyp karcenia ma³oletnich, [w:] J. Truskolaska (red.), Partnerstwo w rodzinie, Lublin 2009, s. 264–265.

14 Ustawa z dnia 10 czerwca 2010 r. o zmianie ustawy o przeciwdzia³aniu przemocy w rodzinie oraz niektórych innych ustaw, Dz.U. z 2010 r., Nr 125, poz. 842.

187

Rodzina a prawny zakaz stosowania kar fizycznych wobec ma³oletnich

urzêdu wieñczy konstytucyjne regulacje w zakresie prawnego uregulowania sytuacji prawnej dziecka i systemu ochrony jego praw.

Kompetencje Rzecznika Praw Dziecka okreœla ustawa z dnia 6 stycznia 2000 r. o Rzeczniku Praw Dziecka¹⁵. Jest on powo³ywany na piêcioletni¹ kadencjê przez Sejm za zgod¹ Senatu i jest to organ niezale¿ny.

Zgodnie z art. 1 ust. 3 wskazanej ustawy „Rzecznik przy wykonywaniu swoich uprawnieñ kieruje siê dobrem dziecka oraz bierze pod uwagê, ¿e naturalnym œrodowiskiem jego rozwoju jest rodzina”.