Celem opracowania jest prezentacja zmian, jakie dokonały się w strukturze wydatków gospodarstw domowych w Polsce w ostatnich 10 latach oraz przedstawienie miejsca, jakie w tej strukturze zajmują wydatki na ochronę zdrowia, a w nich – wydatki na zakup leków.
Analiza dotyczy przeciętnego gospodarstwa domowego oraz gospodarstw domowych należących do różnych grup społeczno-ekonomicznych.
Struktura wydatków gospodarstw domowych
Przemiany ustrojowe i społeczno-gospodarcze, które dokonały się w ciągu kilkunastu ostatnich lat w Polsce, wywarły istotny wpływ m.in. na sytuację ekonomiczną gospodarstw domowych. Procesowi transformacji polskiej gospodarki towarzyszyły zmiany preferencji konsumentów oraz poziomu i struktury spożycia gospodarstw domowych.
Rozpoznaniu struktury konsumpcji służą badania budżetów gospodarstw domowych (BBGD), prowadzone corocznie przez Główny Urząd Statystyczny. Umożliwiają one m.in.
określenie poziomu i struktury wydatków konsumpcyjnych gospodarstw domowych. Wydatki są istotnym czynnikiem wskazującym zarówno na wielkość i jakość zaspokajanych potrzeb, jak i na różnice w poziomie i skali rozdysponowania dochodów gospodarstw domowych.
Poziom wydatków, ich przeznaczenie na zakup określonych grup towarów pozwalają na ocenę poziomu życia całego społeczeństwa oraz uchwycenie podobieństw i różnic w poziomie życia gospodarstw domowych należących do różnych grup społeczno-ekonomicznych.
Strukturę wydatków konsumpcyjnych w Polsce w latach 1995–2004, będącą efektem badań budżetów gospodarstw domowych, przedstawiono w tabeli 1.
Prawidłowości występujące w Polsce są odbiciem tendencji, charakterystycznych dla krajów europejskich w ostatnim dwudziestoleciu (strukturę wydatków gospodarstw domowych w wybranych krajach Europy w latach 1980–2000 przedstawiono w załączniku 1).
Strukturę wydatków konsumpcyjnych gospodarstw domowych w Polsce cechuje:
- zdecydowana tendencja spadkowa udziału wydatków na żywność w wydatkach gospodarstw domowych;
- spadek udziału wydatków na odzież i obuwie w wydatkach gospodarstw domowych;
- wzrost udziału wydatków na użytkowanie mieszkania i nośniki energii;
- stabilizacja udziału wydatków na wyposażenie mieszkania i prowadzenie gospodarstwa domowego;
- wzrost udziału wydatków na ochronę zdrowia;
- systematyczny wzrost wydatków na transport i łączność;
- wzrost wydatków na rekreację i kulturę;
- niewielkie zmniejszenie wydatków na edukację.
Zdecydowana tendencja spadkowa udziału wydatków na żywność w wydatkach gospodarstw domowych – z poziomu ok. 40% w 1995 r. do 28% w 2004 r. W gospodarstwach domowych pracowników (najliczniejsza w całej populacji grupa gospodarstw) udział wydatków na żywność zmniejszył się z poziomu 37% w 1995 r. do 26%
w 2004 r.; w gospodarstwach rolników – udział wydatków na żywność spadł w tym okresie z 47 do 36%; w gospodarstwach emerytów i rencistów – z 41 do 30%, a w gospodarstwach pracujących na własny rachunek – z 32 do 23,5%109.
Gospodarstwa domowe pracujących na własny rachunek oraz pracowników są najzamożniejszymi grupami gospodarstw domowych – można zatem przyjąć, że w ich przypadku prawidłowość sformułowana w I prawie Engla, mówiąca iż w miarę wzrostu dochodów udział wydatków na żywność w ogólnych wydatkach konsumpcyjnych maleje, znajduje potwierdzenie. W przypadku mniej zamożnych gospodarstw domowych, zmniejszenie udziału wydatków na żywność nie jest potwierdzeniem prawa Engla, lecz efektem wzrostu udział tzw. „wydatków sztywnych”110.
Spadek udziału wydatków na odzież i obuwie w wydatkach gospodarstw domowych z poziomu 7% w latach 1995-1996 do ok. 5% w 2004 r. W gospodarstwach domowych pracowników odnotowano spadek z 7% w 1995 r. do 5,8% w 2004 r.; w gospodarstwach
109 Szczegółowe dane dotyczące struktury wydatków różnych typów gospodarstw domowych, oparte na publikacji GUS, Warunki życia ludności, przedstawiono w załączniku 2.
110 U. Griega, Wydatki i konsumpcja gospodarstw domowych w Polsce i ocena ich racjonalności, AE, Katowice 2005.
rolników – spadek z 8 do 5,3%, w gospodarstwach emerytów i rencistów – z 5,1 do 3,3%, a w gospodarstwach pracujących na własny rachunek – 7,7 do 6,7%. W przypadku zamożniejszych gospodarstw domowych spadek udziału wydatków na odzież i obuwie jest wyrazem jakościowych przemian w konsumpcji. Natomiast w tzw. niezamożnych gospodarstwach domowych oszczędności czynione w stosunku do odzieży i obuwia są wymuszone przez ponoszenie opłat stałych i innych opłat o tzw. charakterze niezbędnym.
Tabela 1. Struktura wydatków gospodarstw domowych w Polsce w latach 1995-2004
Wyszczególnienie / Rok 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004
Żywność i napoje bezalkoholowe 39,7 37,8 36,0 33,7 31,2 30,8 31,0 29,5 28,3 28,1
Napoje alkoholowe i wyroby tytoniowe 3,1 3,1 3,1 3,0 3,0 2,9 2,7
Odzież i obuwie 7,0 7,0 6,9 6,7 6,1 5,5 5,3 5,3 5,3 4,9
Użytkowanie mieszkania i nośniki energii
20,6 21,3 22,0
17,7 18,4 17,9 18,8 19,9 20,5 20,3
Wyposażenie mieszkania i prowadzenie gospodarstwa domowego
5,3 6,3 5,9 4,9 5,0 5,0 4,9
Zdrowie 3,5 3,6 3,8 4,2 4,3 4,5 4,5 4,5 4,7 5,0
Transport
8,8 9,9 9,8
8,3 9,3 10,0 8,8 8,6 8,8 9,1
Łączność 2,3 2,8 3,5 4,3 4,5 4,6 4,7
Rekreacja i kultura 5,4 5,3 5,5 6,3 6,7 6,7 6,5 6,4 6,6 6,8
Edukacja 1,9 1,9 2,0 1,0 1,1 1,4 1,5 1,6 1,6 1,5
Restauracje i hotele - - - 1,2 1,4 1,4 1,4 1,6 1,7 1,8
Źródło: zestawienie własne na podstawie: Warunki życia ludności w 1995–2004, GUS, Warszawa 1995-2005.
Wzrost udziału wydatków na użytkowanie mieszkania i nośniki energii w wydatkach (pozycja ta wyodrębniona jest od 1998 r.) z poziomu ponad 17% w 1998 r. do ponad 20% w latach 2003-2004. Jest to efekt znacznego wzrostu cen nośników energii oraz najmu mieszkań (okres transformacji w Polsce cechowało wycofanie się państwa z dotowania cen nośników energii i gospodarki mieszkaniowej). Wzrost tego elementu opłat stałych dotyczył wszystkich typów gospodarstw domowych, ale najdotkliwiej odczuły go gospodarstwa domowe rencistów (wzrost z poziomu 21,3% w 1998 r. do 24,3% w 2004 r.) i emerytów (wzrost udziału z poziomu 22,3% w 1998 r. do 23,8% w 2004 r.). W mniejszym stopniu odczuły ten wzrost gospodarstwa domowe pracowników (wzrost udziału z 17,3% w 1998 r. do 18,4% w 2004 r.) i pracujących na własny rachunek (wzrost udziału z 15,7 do 16,6%). W gospodarstwach domowych rolników wystąpił wzrost udziału wydatków na nośniki energii i użytkowanie mieszkania z najniższego poziomu 12% w 1998 r. do 16,6% w 2004 r.
(wygenerowany niewątpliwie wzrostem cen nośników energii).
Stabilizacja udziału wydatków na wyposażenie mieszkania i prowadzenie gospodarstwa domowego (wyodrębnionych w 1998 r.) na poziomie około 5% (poza rokiem 1999 - 6,3% i rokiem 2000 – 5,9%).
Wzrost udziału wydatków na ochronę zdrowia – z poziomu 3,5% w 1995 r. do 5% w 2004 r.; największa tendencja wzrostowa wystąpiła w gospodarstwach domowych emerytów i rencistów (wzrost udziału z 5,4 do 8,4%). Zmianom zachodzącym w wydatkach na zdrowie w różnych typach gospodarstw domowych poświęcony zostanie kolejny fragment opracowania (część 2).
Systematyczny wzrost udziału wydatków na „transport i łączność”. W roku 1998 rozdzielono tę kategorię wydatków gospodarstw domowych – udział wydatków na transport stabilizował się w latach 1998–2004 na poziomie ok. 9%, natomiast udział wydatków na łączność wykazywał zdecydowaną tendencję wzrostową: z poziomu 2,3% w 1998 r. do 4,7%
w 2004 r. Znaczący wzrost tej pozycji wydatków odnotowały gospodarstwa domowe:
pracujących na własny rachunek (z 3,3 do 6,5%), pracowników (z 2,4 do 5,5%), emerytów i rencistów (z 2,1 do 4,9%). Na szczególną uwagę zasługują zmiany, które dokonały się w gospodarstwach domowych rolników – odnotowano tu najwyższe tempo wzrostu; udział wydatków na łączność wzrósł z 1,4% w 1998 r. do 4,6% w 2004 r.
Wzrost udziału wydatków na rekreację i kulturę w wydatkach gospodarstw – z poziomu 5,4% w 1995 r. do 6,8% w 2004 r. (przy bardzo zróżnicowanym poziomie owego udziału w różnych typach gospodarstw domowych). W gospodarstwach pracujących na własny rachunek udział wydatków na rekreację i kulturę wzrósł z 7,7% w 1995 r. do 9,5% w 2004 r., a w gospodarstwach pracowników – z 6,6% w 1995 r. do 7,6% w 2004 r. W gospodarstwach emerytów i rencistów – udział ten wzrósł z 4 do 5,4%, a w gospodarstwach domowych rolników – z 2,5 do 4,3%.
Niewielkie zmniejszenie udziału wydatków na edukację – z poziomu ok. 2% w latach 1995-1997 do ok. 1,5% w następnym latach. W gospodarstwach domowych pracowników i pracujących na własny rachunek odnotowano spadek z poziomu ok. 2,5% w 1995 r. do 1,8%
w 2004 r. W gospodarstwach domowych rolników – spadek udziału wydatków na edukację z 1,6 do 1%.
Uważa się, iż wydatki na edukację, kulturę i rekreację wiążą się ze zjawiskiem tzw.
potrzeb wyższego rzędu, zaspakajanych „w drugiej kolejności”, po uprzednim zaspokojeniu potrzeb podstawowych (głód, pragnienie, niska temperatura otoczenia itp.). Udział wydatków na dobra i usługi zaspokajające potrzeby wyższego rzędu w wydatkach gospodarstw domowych wynika nie tylko z ich sytuacji materialnej, lecz także z priorytetów w zaspakajaniu potrzeb.
W literaturze funkcjonują również pojęcia wydatków podstawowych i wydatków swobodnego wyboru111. Uważa się, że wydatki podstawowe to wydatki na: żywność, odzież i obuwie, mieszkanie, opał, energię elektryczną i cieplną, higienę i ochronę zdrowia. Reszta – to tzw. wydatki swobodnego wyboru. Proporcje między wydatkami podstawowymi a wydatkami swobodnego wyboru świadczą przede wszystkim o poziomie zamożności społeczeństwa.
Granica między wydatkami podstawowymi a wydatkami swobodnego wyboru jest jednak płynna i częstokroć dyskusyjna; stwierdzenie to dotyczy m.in. takich pozycji, jak:
transport, wydatki związane z wyposażeniem mieszkania, czy też wydatki na zdrowie.
Transport należy do wydatków swobodnego wyboru, ale np. znalezienie pracy w odległej od miejsca zamieszkania dzielnicy miasta zmusza pracownika do kupna biletu miesięcznego komunikacji miejskiej – czy to swobodny wybór? Wydatki na zdrowie zalicza się do wydatków podstawowych – i tak w wypadku ich części (np. zakup leków na receptę)
111 Ibidem, s. 32-33.
niewątpliwie jest. Ale czy skorzystanie z odpłatnej konsultacji specjalisty lub wykonanie odpłatnego badania diagnostycznego, w sytuacji, gdy można te usługi zrealizować nieodpłatnie, ale po oczekiwaniu „w kolejce” i niedogodnościach związanych z potrzebą uzyskania skierowania od lekarza pierwszego kontaktu w systemie publicznej opieki zdrowotnej, to jeszcze wydatek podstawowy, czy już jednak „swobodny wybór”?
Wydatki gospodarstw domowych na ochronę zdrowia
Określenie przeciętnych miesięcznych wydatków przypadających na 1 osobę umożliwiają zarówno badania budżetów gospodarstw domowych, jak i analizy bardziej szczegółowe, prowadzone przy uwzględnieniu podziału gospodarstw domowych wg różnych kryteriów: grup społecznych, poziomu dochodów, miejsca zamieszkania itd.
Udział przeciętnych miesięcznych wydatków na zdrowie w wydatkach gospodarstw domowych oraz udział miesięcznych wydatków na ochronę zdrowia w wydatkach gospodarstw domowych, należących do różnych grup społecznych przedstawiono w tabeli 2 i na wykresie 1. Udział przeciętnych wydatków na zdrowie w wydatkach ogółem wzrósł z poziomu 3,5% w 1995 r. do poziomu 5% w 2004 r.
Wykres 1. Udział wydatków na ochronę zdrowia w wydatkach różnych typów gospodarstw domowych w Polsce w latach 1995–2004 (w %)
Źródło: Jak tab. 2.
2 3 4 5 6 7 8 9
1994 1996 1998 2000 2002 2004
Ogółem
Pracownicy
Pracownicy użytkujący
gospodarstwo rolne Rolnicy
Pracujący na własny rachunek
Emeryci i renciści
Emeryci
Renciści
Analiza udziału wydatków na ochronę zdrowia w wydatkach różnych typów gospodarstw domowych pozwala na sformułowanie następujących wniosków:
1) najbardziej „obciążone” wydatkami na zdrowie są gospodarstwa emerytów i rencistów – udział wydatków na zdrowie w wydatkach ogółem wzrósł w analizowanym okresie z poziomu 5,4 do 8,2%; od 1998 r. istnieje możliwość oddzielnej analizy wydatków emerytów oraz rencistów: w gospodarstwach emerytów nastąpił wzrost udziału z 6,8 do 8,5%, natomiast w gospodarstwach rencistów – z 6,1 do 7,6%;
2) w gospodarstwach domowych pracowników oraz pracujących na własny rachunek udział wydatków na zdrowie wzrósł z poziomu 2,8% w 1995 r. do 3,5% w 2004 r., a w gospodarstwach rolników – z 2,8 do 4,1%;
3) w gospodarstwach pracowników użytkujących gospodarstwo rolne nastąpił wzrost udziału wydatków na zdrowie z poziomu 2,6% w 1995 r. do 3,5% w 2004 r.
Wzrost udziału wydatków na zdrowie w wydatkach ogółem widoczny jest we wszystkich typach gospodarstw domowych. Najbardziej obciążonymi wydatkami na zdrowie są budżety domowe emerytów i rencistów – jest to wynikiem starzenia się społeczeństwa, a zatem i większej zapadalności na choroby przewlekłe, wymagające systematycznego, długotrwałego leczenia.
Tabela 2. Udział miesięcznych wydatków na ochronę zdrowia w wydatkach ogółem na 1 osobę w różnych typach gospodarstw domowych w Polsce w latach 1995-2004 (w %)
Gospodarstwa domowe / Rok 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004
Ogółem 3,5 3,6 3,8 4.2 4,3 4,5 4,5 4,5 4,7 5,0
Pracowników 2,8 2,9 3,0 3,3 3,3 3,3 3,4 3,2 3,4 3,6
Pracowników użytkujących gospodarstwo rolne
2,6 2,7 3,0 3,5 3,6 3,3 3,5 3,6 3,8 3,5
Rolników 2,8 2,6 3,1 3,7 3,7 3,6 3,6 3,5 4,0 4,1
Pracujących na własny rachunek 2,8 2,7 3,0 3,2 3,3 3,2 3,1 3,2 3,2 3,5
Emeryci i renciści, w tym: 5,4 5,7 6,0 6,6 6,8 7,5 7,4 7,4 7,7 8,2
- emeryci 6,8 7,1 7,8 7,7 7,8 8,0 8,5
- renciści 6,1 6,2 6,9 6,7 6,7 7,0 7,6
Utrzymujący się z
niezarobkowych źródeł
2,3 2,6 2,8 3,0 3,0
Źródło: Jak tab. 1.
Tempo wzrostu wydatków gospodarstw domowych na ochronę zdrowia jest silnie zróżnicowane. W tabeli 3 zestawiono informacje o dynamice zmian wydatków nominalnych na zdrowie w różnych typach gospodarstw domowych, zmian cen farmaceutyków i usług medycznych oraz zmian wydatków realnych na ochronę zdrowia (zmian wolumenu nabywanych dóbr i usług).
Analiza danych z tabeli 3 pozwala sformułować wnioski, dotyczące tempa wzrostu nominalnych wydatków na zdrowie:
- w latach 1995–1998 miesięczne wydatki we wszystkich typach gospodarstw domowych rosły w tempie 20–35%;
- w latach 1999–2000 tempo wzrostu wydatków na zdrowie zmniejszyło się do poziomu 10–15%;
- w latach 2001–2004 nastąpiło kolejne osłabienie tempa wzrostu nominalnych wydatków do poziomu 2–5% (z wyłączeniem gospodarstw pracowników, w których w 2002 r. nominalne wydatki na zdrowie zmniejszyły się o 2,5%).
Analiza zmian w wydatkach realnych gospodarstw domowych na zdrowie (tabela 3 i wykres 2) pozwala na sformułowanie następujących wniosków:
- w roku 1995 ujemna stopa wzrostu cechowała wszystkie typy gospodarstw domowych;
- w okresie 1996–1998 nastąpił zdecydowany wzrost (poza rokiem 1996 – dla gospodarstw domowych rolników i pracujących na własny rachunek) poniesionych realnych wydatków na zdrowie;
- rok 1999 (pierwszy rok reformy systemu ochrony zdrowia) – wystąpił spadek (ok. 5%) realnych wydatków we wszystkich typach gospodarstw domowych;
- rok 2000 – wzrosły realne wydatki na zdrowie w gospodarstwach domowych emerytów i rencistów oraz nastąpił spadek realnych wydatków na zdrowie w pozostałych typach gospodarstw domowych;
- lata 2001–2002 cechowała ujemna (mocno zróżnicowana) stopa wzrostu wydatków realnych;
- lata 2003–2004: wzrost wydatków na zdrowie we wszystkich typach gospodarstw domowych (poza pracownikami użytkującymi gospodarstwo rolne).
Tabela 3. Tempo wzrostu miesięcznych wydatków na ochronę zdrowia na 1 osobę (A), tempo wzrostu cen (B) oraz tempo wzrostu realnych miesięcznych wydatków na ochronę zdrowia (C) w różnych typach gospodarstw domowych w Polsce w latach 1995–2004 (w
%)
Gospodarstwa domowe / Rok 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004
Pracowników A 124,2 133,4 121,5 136,2 109,3 109,6 103,5 97,4 110,4 108,5 wskaźnik cen – zdrowie B 130,9 120,1 114,1 113,3 115,7 110,4 106,4 104,5 102,0 101,9 C 94,9 111,1 106,2 120,2 94,5 99,3 97,3 93,2 108,2 106,5 Pracowników użytkujących
gospodarstwo rolne A 118,4 129,2 133,6 125,4 110,2 106,3 108,3 101,8 106,6 98,2 B 131,8 120,3 114,0 113,2 114,0 110,4 108,5 104,6 102,1 102,0 C 89,8 107,4 117,2 110,8 96,7 96,3 99,8 97,3 104,4 96,3 Rolników A 130,9 119,0 136,3 129,4 107,9 109,2 104,0 101,1 110,4 109,9 B 132,3 120,5 114,2 113,3 113,8 110,4 106,4 104,6 102,1 102,0 C 99,0 99,1 119,7 114,2 94,8 98,9 97,7 96,7 108,1 107,7 Pracujących na własny rachunek A 129,0 119,4 133,9 126,9 112,6 104,7 97,3 107,9 104,6 108,1 B 130,4 119,9 114,0 113,0 114,6 109,9 106,2 104,3 102,0 101,9 C 98,9 99,6 117,5 112,3 98,3 95,3 91,6 103,5 102,5 106,1 Emeryci i renciści A 128,0 130,7 128,7 129,4 112,7 115,9 102,9 104,2 105,5 106,1 B 132,7 120,4 114,0 113,8 116,7 110,9 106,7 105,0 102,1 102,0 C 96,5 108,6 112,9 113,7 96,6 104,5 96,4 99,2 103,3 104,0 Emeryci A 127,5 113,8 117,5 104,4 104,1 104,2 105,9 B 113,8 116,7 110,8 106,7 105,0 102,1 102,0 C 112,0 97,5 106,0 97,8 99,1 102,1 103,8 Renciści A 132,5 110,1 114,0 100,2 102,4 107,2 103,7 B 113,8 116,9 110,9 106,7 104,9 102,1 102,0 C 116,4 94,2 102,8 93,9 97,6 105,0 101,7
Źródło: opracowanie własne na podstawie wydawnictw GUS: Rocznik Statystyczny, Warunki życia ludności, Warszawa, lata 1995-2005
Wykres 2. Tempo zmian realnych wydatków na zdrowie w Polsce w latach 1995–2004 (w %)
Źródło: Jak tab. 3.
Wydatki gospodarstw domowych na zakup leków
Zgodnie z aktualnie obowiązującą klasyfikacją Głównego Urzędu Statystycznego w wydatkach gospodarstw domowych na zdrowie można wyodrębnić112:
1) wydatki na zakup artykułów medyczno-farmaceutycznych, urządzenia i sprzęt medyczny, w tym wydatki na leki;
2) wydatki na usługi medyczne i medycyny niekonwencjonalnej;
3) wydatki na usługi szpitalne i sanatoryjne.
Przeciętny udział wydatków na artykuły farmaceutyczne w wydatkach na zdrowie i relację tę, ustaloną dla poszczególnych typów gospodarstw domowych przedstawiono w tabeli 4 i na wykresie 3.
Udział przeciętnych miesięcznych wydatków na leki w wydatkach na zdrowie wzrósł w latach 1995–2004 z poziomu 51 do 66%, czyli o 15 punktów procentowych.
112 Budżety gospodarstw domowych, GUS, Warszawa 2005.
80 85 90 95 100 105 110 115 120 125
1994 1996 1998 2000 2002 2004 2006
Pracownicy
Pracownicy użytkujący gospodarstwo rolne Rolnicy
Pracujący na własny rachunek
Emeryci i renciści
Emeryci
Renciści
Wykres 3. Udział wydatków na zakup farmaceutyków (leków) w wydatkach na zdrowie w różnych typach gospodarstw domowych w Polsce w latach 1995–2004 (w %)
Źródło: Jak tab. 4.
Dla grup społeczno-ekonomicznych gospodarstw domowych zaobserwowano następujące prawidłowości:
1) w gospodarstwach emerytów i rencistów udział wydatków na farmaceutyki w wydatkach na zdrowie wzrósł z prawie 60 do 75%;
2) w gospodarstwach rolników i pracowników użytkujących gospodarstwo rolne udział wydatków na leki wzrósł z ok. 50 do ok. 63%;
3) w gospodarstwach domowych pracowników udział wydatków na farmaceutyki wzrósł z poziomu ok. 45 do 54%;
4) w gospodarstwach pracujących na własny rachunek udział wydatków na leki wzrósł z 37 do 46%.
W tabeli 5 przedstawiono wskaźniki dynamiki:
- wydatków nominalnych gospodarstw domowych,
- wydatków nominalnych gospodarstw domowych na ochronę zdrowia, - wydatków na zakup artykułów farmaceutycznych (leków),
- cen leków,
- wydatków realnych na zakup farmaceutyków.
30
1994 1996 1998 2000 2002 2004 2006
Ogółem
Tabela 4. Udział miesięcznych wydatków na zakup artykułów farmaceutycznych113 (leków) w wydatkach na ochronę zdrowia na 1 osobę w różnych typach gospodarstw domowych w Polsce w latach 1995–2004 (w %)
Gospodarstwa domowe / rok 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004
Ogółem 50,8 52,9 54,3 51,8 56,8 60,0 64,1 66,1 65,7 66,0
Pracowników 44,8 46,1 47,2 45,4 49,1 52,8 55,9 57,5 55,9 53,8
Pracowników użytkujących gospodarstwo rolne
49,7 51,0 51,3 46,4 53,2 57,8 61,1 62,6 61,2 62,9
Rolników 50,5 54,6 54,7 49,4 56,0 58,8 66,5 65,0 66,4 63,4
Pracujących na własny rachunek 37,2 39,9 39,9 37,7 41,2 46,2 49,1 50,5 57,2 45,7
Emeryci i renciści, w tym: 58,8 61,2 62,8 61,0 66,3 67,5 72,3 74,4 75,0 74,4
- emeryci - - 62,1 60,8 66,1 67,1 72,5 74,2 74,8 72,9
- renciści - - 64,4 59,8 67,0 68,5 71,9 74,9 75,6 76,4
Utrzymujący się z niezarobkowych źródeł
53,7 51,9 56,7 51,4 55,1 - - - - -
Źródło: Jak tab. 1.
Tabela 5. Dynamika zmian przeciętnych miesięcznych wydatków gospodarstw domowych, wydatków na ochronę zdrowia, wydatków na zakup leków oraz dynamika zmian cen leków w Polsce w latach 1995–2004 (w %)
Wyszczególnienie / Lata 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004
Dynamika wzrostu wydatków gospodarstw domowych
126,4 127,0 121,9 119,0 109,3 109,0 104,4 102,5 103,0 102,5
Dynamika wzrostu wydatków na ochronę zdrowia
127,2 130,3 129,1 132,3 111,0 112,4 104,1 102,7 106,8 105,7
Dynamika wzrostu wydatków na
zakup artykułów
farmaceutycznych (leków)
133,2 135,7 132,3 127,1 121,6 118,8 110,7 105,9 106,1 102,6
113 W latach 1998-1999 GUS operował pojęciem: artykuły, urządzenia i sprzęt medyczny.
Dynamika wzrostu cen artykułów farmaceutycznych
135,7 121,7 114,9 135,7 115,6 112,6 107,5 105,9 102,4 102,3
Dynamika zmian wydatków realnych na zakup leków (zmian wolumenu)
98,2 111,5 115,1 93,7 105,2 105,5 103,0 100,0 103,6 100,3
Źródło: Rocznik Statystyczny, GUS, Warszawa lata 2000-2005.
Wykres 4. Dynamika zmian wydatków nominalnych na zakup leków, cen leków i wydatków realnych (wolumenu) na zakup leków w Polsce w latach 1995–2004 (w %)
90
W analizowanym okresie wydatki nominalne gospodarstw domowych na zakup leków rosły, lecz tempo wzrostu regularnie słabło (w latach 1995–1997: wzrost o ponad 30%, w latach 1999–2000: ok. 20%, w latach 2002–2003: ok. 6%, a w roku 2004 wzrost ok. 3%).
Tendencje zmian realnych wydatków na zakup farmaceutyków (zmian wolumenu) były mocno zróżnicowane:
- rok 1995 i rok 1998: kilkuprocentowy spadek realnych wydatków na zakup leków (spadek wolumenu),
- rok 1997: najwyższy wzrost realnych wydatków na leki – ok. 15%, - lata 1999–2001 i rok 2003: wzrost realnych wydatków na poziomie 3-5%, - rok 2002 i rok 2004: stabilizacja zakupu farmaceutyków (zerowa stopa wzrostu).
Podsumowanie
Analiza zmian struktury wydatków gospodarstw domowych rozwiniętych krajów Europy (załącznik 1) pozwala stwierdzić, iż w większości krajów m.in. rośnie udział wydatków na ochronę zdrowia w wydatkach ogółem.
Prawidłowość ta znalazła potwierdzenie w materiale statystycznym, opisującym strukturę wydatków konsumpcyjnych w Polsce w latach 1995–2004.
W analizowanym okresie udział przeciętnych wydatków na zdrowie w wydatkach gospodarstw domowych wzrósł z poziomu 3,5% w 1995 r. do 5% w 2004 r.; najbardziej
„obciążone” wydatkami na zdrowie są gospodarstwa emerytów i rencistów (wzrost udziału wydatków z 5,4 do 8,2%).
Wzrost udziału wydatków na ochronę zdrowia w wydatkach gospodarstw domowych jest wynikiem m.in. tego, że:
1) polskie społeczeństwo się „starzeje” – wydłuża się przeciętne trwanie życia ludności, a zatem wzrasta zapadalność na choroby przewlekłe, wymagające długotrwałego, często kosztownego leczenia, wykonywania wielu badań diagnostycznych.
2) nowe technologie medyczne zostały włączone do codziennej praktyki lekarskiej;
rozwój środków technicznych i pojawienie się nowych produktów terapeutycznych pozwoliło – z jednej strony, na bardziej efektywne leczenie znanych chorób oraz stworzyło możliwość leczenia chorób uznawanych dotychczas za bardzo trudne lub niemożliwe do leczenia, z drugiej - podwyższyło jednak koszty leczenia;
3) niezadowolenie z usług świadczonych przez lekarzy rodzinnych lub pierwszego kontaktu, trudności w korzystaniu z publicznej opieki zdrowotnej (konieczność uzyskania skierowań i długotrwałe oczekiwania na wizytę u lekarzy specjalistów, długie „kolejki” do badań diagnostycznych itp.) spowodowały powszechniejsze korzystanie z odpłatnej służby zdrowia, a tym samym nastąpiło przesunięcie obciążeń z tytułu ochrony zdrowia bezpośrednio na pacjentów.
Dominującym elementem w wydatkach na zdrowie są wydatki na zakup farmaceutyków. W latach 1995–2004 ich średni udział wzrósł z 51 do 66% (w gospodarstwach emerytów i rencistów wydatki na zakup leków stanowią obecnie już prawie 75% wydatków na zdrowie).
Przyczyny tego stanu rzeczy są m.in. następujące:
1) zwiększona ilość leków dostępnych bez recepty (leki z grupy OTC), parafarmaceutyków oraz ułatwiona dostępność do leków w supermarketach, na stacjach benzynowych itp.;
2) bezpośrednia (czasami agresywna) reklama leków dostępnych bez recepty
3) propagowanie metod samoleczenia w przypadku niegroźnych chorób (np.
przeziębienie) lub w przypadku stabilnej choroby przewlekłej (np. alergia, zaostrzenie choroby wrzodowej);
4) propagowanie świadomości zdrowotnej, edukacji medycznej w mediach, a tym samym generowanie większego zużycia leków.
Bibliografia
Budżety gospodarstw domowych w latach 1995–2005, GUS, Warszawa 1995-2005.
Dziubińska-Michalewicz M., Wybrane wskaźniki poziomu życia ludności w Polsce na tle innych krajów UE, Biuro Studiów i Ekspertyz, Kancelaria Sejmu, nr 1137, 2005.
Grzega U., Wydatki konsumpcyjne gospodarstw domowych w Polsce i ocena ich racjonalności, AE, Katowice 2005.
Health at a Glance: OECD Indicators - 2005 Edition, Summary in Polish, www.oecd.org.
Mruk H., Michalik M., Leki w gospodarstwie domowym, wydatki, nowe trendy (internetowa apteka, internetowa recepta), „Polityka Zdrowotna” 2005, IV.
Rocznik Statystyczny 2000, 2005, GUS, Warszawa 2000, 2005.
Rocznik Statystyki Międzynarodowej 1991, 1997 i 2000, GUS, Warszawa 1991, 1997, 2000.
Skrzypczak Z., Haczyński J., Udział wydatków na ochronę zdrowia w wydatkach gospodarstw domowych w Polsce w latach 1995–2002, „Problemy Zarządzania” 2004, nr 4.
Skrzypczak Z., Haczyński J., Wydatki gospodarstw domowych na zakup leków w Polsce w latach 1995–2004, referat na konferencję „Dylematy zarządzania ochroną zdrowia”, Wydział Zarządzania UW, luty 2006.
Warunki życia ludności w latach 1995 – 2004, GUS, Warszawa 1995-2005.
Załącznik 1
Tabela 1. Struktura wydatków gospodarstw domowych w wybranych krajach Europy
Kraje Lata Żywność
Źródło: dane z lat 1980-1990 pochodzą z: Rocznik Statystyki Międzynarodowej 1991, 1997, GUS, Warszawa 1991,1997; dane z lat 1995-2001 z: Rocznik Statystyki Międzynarodowej 2003, GUS, Warszawa 2003.
Załącznik 2. Tabele 2a-2f
Tabela 2a. Struktura wydatków gospodarstw domowych pracowników w latach 1995-2004
Wyszczególnienie / Rok 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004
Wydatki na towary i usługi
konsumpcyjne, w tym: 95,9 96,1 95,6 96,7 97,0 96,8 96,7 96,7 96,7 96,6
- żywność i napoje bezalk. 37,4 35,4 33,4 30,7 28,1 27,8 28,4 27,1 25,6 25,4
- napoje alk. i wyroby tytoniowe 3,4 3,3 3,2 3,2 3,2 3,0 2,9
- odzież i obuwie 7,0 7,4 7,5 7,3 6,6 6,1 5,9 5,8 5,9 5,7
- użytkowanie mieszkania i
nośniki energii 20,6 21,0 21,9 17,3 18,0 17,5 18,6 19,4 20,0 19,3
- wyposażenie mieszkania i prowadzenie gospodarstwa domowego
20,6 21,0 21,9 5,4 6,8 6,1 5,1 5,1 5,2 5,2
- zdrowie 2,8 2,9 3,0 3,3 3,3 3,3 3,4 3,2 3,4 3,6
- transport
9,5 11,1 10,6 9,6 10,7 11,1 9,5 9,7 10,1 10,4
- łączność 2,4 2,9 3,7 4,5 4,8 4,9 4,9
- rekreacja i kultura 6,6 6,5 7,0 7,4 8,0 8,0 7,7 7,7 7,7 8,0
- edukacja 2,5 2,4 2,5 1,3 1,3 1,9 2,0 2,2 2,2 2,2
- restauracje i hotele - - - 1,5 1,7 1,8 1,7 2,1 2,1 2,3
- pozostałe towary i usługi - - - 7,1 5,7 5,3 5,6 5,5 5,4 5,5
Wydatki pozostałe 4,1 3,9 4,3 3,3 3,0 3,2 3,3 3,3 3,3 3,4
Źródło: opracowanie własne na podstawie: Warunki życia ludności w 1995–2004, GUS, Warszawa 1996-2005.
Tabela 2b. Struktura wydatków gospodarstw domowych rolników w latach 1995-2004
Wyszczególnienie / Rok 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004
Wydatki na towary i usługi
konsumpcyjne, w tym: 95,7 95,3 95,2 96,1 96,5 96,5 96,5 96,1 96,2 95,2
- żywność i napoje bezalk. 47,2 44,3 44,5 45,5 42,9 41,7 41,4 39,0 40,3 38,0
- napoje alk. i wyroby tytoniowe - - - 3,5 3,4 3,2 3,2 3,2 3,3 2,9
- odzież i obuwie 8,0 7,8 6,9 6,9 6,5 5,5 5,5 5,6 5,3 5,3
- użytkowanie mieszkania i
nośniki energii 16,0 17,4 18,0 12,0 13,0 12,4 13,0 14,4 14,6 14,0
- wyposażenie mieszkania i
prowadzenie gospodarstwa 16,0 17,4 18,0 5,1 5,1 5,7 4,3 5,0 4,8 4,7
domowego
- zdrowie 2,8 2,6 3,1 3,7 3,7 3,6 3,6 3,5 4,0 4,1
- transport 9,6 10,9 10,3 8,3 10,1 10,6 11,4 10,9 8,6 10,8
- łączność 9,6 10,9 10,3 1,4 2,1 2,8 3,6 3,7 4,1 4,1
- rekreacja i kultura 2,5 2,7 2.4 4,1 4,1 4,5 4,3 4,1 4,4 4,5
- edukacja 1,6 1,7 1,8 0,7 0,9 1,1 1,1 1,0 1,2 1,0
- restauracje i hotele - - - 0,3 0,4 0,4 0,3 0,7 0,5 0,6
- inne towary i usługi 8,0 - - 4,6 3,9 4,5 4,1 4,2 4,5 4,6
Wydatki pozostałe 4,3 4,7 4.8 3,9 3,5 3,5 3,5 3,9 3,8 4,8
Źródło: Jak tab. 2a.
Tabela 2c. Struktura wydatków gospodarstw domowych pracujących na własny rachunek w latach 1995-2004
Wyszczególnienie / Rok 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004
Wydatki na towary i usługi
konsumpcyjne, w tym: 95,1 94,5 94,5 96,1 96,4 96,5 95,5 95,9 95,9 96,2
- żywność i napoje bezalk. 32,3 31,4 30,1 27,3 25,3 25,4 25,9 24,5 23,5 23,4
- napoje alk. i wyroby tytoniowe - - - 2,8 2,9 2,7 2,8 2,8 2,8 2,6
- odzież i obuwie 7,7 8,6 8,1 7,9 7,5 6,9 6,4 6,5 6,5 6,0
- użytkowanie mieszkania i
nośniki energii 20,1 18,4 19,1 15,7 15,4 15,0 15,8 17,5 17,6 17,3
- wyposażenie mieszkania i prowadzenie gospodarstwa domowego
20,1 18,4 19,1 5,7 5,9 5,9 5,1 5,4 5,3 4,8
- zdrowie 2,8 2,7 3,0 3,2 3,3 3,2 3,1 3,2 3,2 3,5
- transport 13,4 14,7 15,0 11,2 13,4 14,2 12,2 11,3 12,2 13,5
- łączność 13,4 14,7 15,0 3,3 3,8 4,5 5,2 5,5 5,5 5,2
- rekreacja i kultura 7,7 7,5 7,3 8,7 8,6 8,2 8,1 7,9 8,3 8,9
- edukacja 2,7 2,8 2,6 1,6 1,8 2,2 2,2 2,2 2,3 2,1
- restauracje i hotele - - - 2,0 1,9 2,1 2,2 0,5 2,3 2,6
- inne towary i usługi - - - 6,7 6,0 5,3 5,5 5,6 5,4 5,2
Wydatki pozostałe 4,9 5,5 5,5 3,9 3,6 3,5 4,5 4,1 4,1 3,8
Źródło: Jak tab. 2a.
Tabela 2d. Struktura wydatków gospodarstw domowych emerytów i rencistów w latach 1995–
2004
Wyszczególnienie / Rok 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004
Wydatki na towary i usługi
konsumpcyjne, w tym: 94,9 95,0 94,5 95,1 95,2 95,2 94,8 94,3 94,6 94,4
- żywność i napoje bezalk. 41,3 39,7 38,1 35,9 33,3 33,3 32,7 31,0 30,0 29,9
- napoje alk. i wyroby tytoniowe - - - 2,8 2,8 2,7 2,7 2,8 2,6 2,4
- odzież i obuwie 5,1 5,2 5,3 5,0 4,5 3,9 3,9 3,8 3,7 3,4
- użytkowanie mieszkania i
nośniki energii 23,9 25,0 25,1 22,0 22,3 21,6 22,5 23,4 23,9 23,9
- wyposażenie mieszkania i prowadzenie gospodarstwa domowego
23,9 25,0 25,1 5,0 5,9 5,7 4,7 4,8 4,8 4,6
- zdrowie 5,4 5,7 6,0 6,6 6,8 7,5 7,4 7,4 7,7 8,2
- transport 6,1 6,4 6,6 5,1 5,6 6,2 5,5 5,3 5,5 5,6
- łączność 6,1 6,4 6,6 2,1 2,6 3,3 4,0 4,1 4,4 4,5
- rekreacja i kultura 4,0 4,0 4,1 4,4 5,0 4,8 5,0 5,1 5,2 5,2
- edukacja 0,7 0,7 0,7 0,3 0,5 0,5 0,5 0,6 0,6 0,5
- restauracje i hotele - - - 0,7 0,9 0,8 0,8 0,9 0,9 1,0
- inne towary i usługi - - - 5,2 4,7 4,4 4,5 4,5 4,5 4,5
Wydatki pozostałe 5,1 5,0 5,5 4,9 4,8 4,8 4,5 5,7 3,4 5,6
Źródło: Jak tab. 2a.
Tabela 2e. Struktura wydatków gospodarstw domowych emerytów w latach 1998-2004
Wyszczególnienie / Rok 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004
Wydatki na towary i usługi
konsumpcyjne, w tym: 94,5 94,7 94,6 94,1 93,8 94,1 93,9
- żywność i napoje bezalk. 34,6 32,2 32,0 31,3 29,7 28,7 28,9
- napoje alk. i wyroby tytoniowe 2,7 2,7 2,5 2,4 2,5 2,5 2,3
- odzież i obuwie 5,0 4,5 4,0 3,8 3,7 3,7 3,4
- użytkowanie mieszkania i
nośniki energii 22,3 22,5 21,5 22,7 23,8 24,0 23,8
- wyposażenie mieszkania i 5,2 6,0 5,9 4,8 5,0 5,0 4,8
prowadzenie gospodarstwa domowego
- zdrowie 6,8 7,1 7,8 7,7 7,8 8,0 8,5
- transport 5,3 5,8 6,8 5,8 5,3 5,6 5,8
- łączność 2,2 2,7 3,3 4,0 4,1 4,4 4,4
- rekreacja i kultura 4,3 5,0 4,9 5,2 5,3 5,4 5,4
- edukacja 0,2 0,4 0,3 0,4 0,6 0,5 0,4
- restauracje i hotele 0,6 0,8 0,7 0,8 0,8 0,8 0,9
- inne towary i usługi 5,3 4,7 4,4 4,6 4,6 4,7 4,6
Wydatki pozostałe 5,5 5,3 5,4 5,9 6,2 5,9 6,1
Źródło: opracowanie własne na podstawie: Warunki życia ludności w 1998 –2004, GUS, Warszawa 1999-2005.
Tabela 2f. Struktura wydatków gospodarstw domowych rencistów w latach 1998-2004
Wyszczególnienie / Rok 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004
Wydatki na towary i usługi
konsumpcyjne, w tym: 96,3 96,4 96,5 96,2 95,3 95,5 95,5
- żywność i napoje bezalk. 38,5 35,5 36,2 35,8 34,0 32,8 32,4
- napoje alk. i wyroby tytoniowe 3,3 3,2 3,1 3,1 3,2 3,0 2,7
- odzież i obuwie 5,0 4,6 3,8 4,0 3,9 3,6 3,3
- użytkowanie mieszkania i
nośniki energii 21,3 22,0 21,7 22,0 22,6 23,9 24,3
- wyposażenie mieszkania i prowadzenie gospodarstwa domowego
4,6 5,8 5,4 4,6 4,3 4,4 4,3
- zdrowie 6,1 6,2 6,9 6,7 6,7 7,0 7,6
- transport 4,6 4,9 4,9 4,8 5,4 5,1 5,0
- łączność 2,0 2,6 3,5 4,1 4,2 4,4 4,6
- rekreacja i kultura 4,5 4,9 4,6 4,6 4,6 4,7 4,7
- edukacja 0,5 0,6 0,7 0,6 0,6 0,7 0,6
- restauracje i hotele 0,8 1,1 0,9 1,0 1,1 1,0 1,2
- inne towary i usługi 5,1 4,6 4,3 4,2 4,1 4,2 4,2
Wydatki pozostałe 3,7 3,6 3,5 3,8 4,7 4,5 4,5
Źródło: Jak tab. 2e.
Tomasz Zalega