Oszczędności gospodarstw domowych a wzrost gospodarczy – ujęcie teoretyczne
W literaturze ekonomicznej znane są twierdzenia o bezpośredniej zależności między wielkością oszczędności krajowych a inwestycjami w gospodarce, co w efekcie przekłada się na tempo wzrostu gospodarczego.
Oszczędności stanowią przesuniętą w czasie konsumpcję – oznacza to rezygnację z bieżącej konsumpcji na rzecz konsumpcji przyszłej. W literaturze ekonomicznej zainteresowanie oszczędnościami wynika z ich szczególnej roli jako czynnika powstawania majątku oraz tworzenia kapitału. W tym znaczeniu oszczędności wyznaczają ogólnie możliwości wzrostowe gospodarki danego kraju, przyczyniają się do wzrostu wydajności pracy, prowadzą do wzrostu konsumpcji w przyszłości. Dla gospodarstw domowych oszczędzanie jest ściśle powiązane z decyzjami podejmowanymi:
- w przeszłości – oszczędności są źródłem finansowania majątku,
- w teraźniejszości – oszczędności są tworzone z nadwyżek bieżących dochodów dyspozycyjnych,
- na przyszłość - oszczędności reprezentują odłożoną konsumpcję59.
Dla potrzeb analizy posługujemy się wąską definicją oszczędności gospodarstw domowych, ograniczoną do zasobu pieniądza ulokowanego na rynkach finansowych.
Oszczędności gospodarstw domowych obejmują zatem ich aktywa finansowe.
Z punktu widzenia interesującej nas zależności, oszczędności gospodarstw domowych są jednym z głównych czynników stymulujących wzrost gospodarczy. Wpływ tych oszczędności na wzrost gospodarczy jest efektem ich przekształcenia w źródła zewnętrznego zasilania przedsiębiorstw i państwa. W rozwiniętych gospodarkach rynkowych transferowanie oszczędności gospodarstw domowych do przedsiębiorstw i państwa odbywa się za pośrednictwem rynku finansowego.
59 G. Rytelewska, Bańkowość detaliczna – procesy oszczędzania i kredytowania gospodarstw domowych, w:
Warunkiem efektywnego przekształcenia oszczędności gospodarstw domowych w inwestycje w danym kraju są dobrze rozwinięte rynki finansowe, które umożliwiają gospodarstwom domowym optymalizację wyboru form przechowywania aktywów finansowych. Wybór struktury gromadzonych oszczędności przez gospodarstwa domowe głównie zależy od:
- kosztu alternatywnego przechowywania aktywów finansowych, - poziomu dochodowości oczekiwanej stopy zwrotu,
- preferencji płynności popytu na pieniądz gotówkowy, - stopnia i rodzaju ryzyka.
Rynek finansowy oferujący różnorodne instrumenty finansowe gospodarstwom domowym pozwala na wybór optymalnej struktury przechowywania aktywów uwzględniający powyższe kryteria. Konstrukcja współczesnych rynków finansowych pokazuje, że w przekształcaniu oszczędności gospodarstw domowych w zewnętrzne źródła zasilania finansowego przedsiębiorstw i państwa uczestniczą liczni pośrednicy finansowi:
banki depozytowo-kredytowe, instytucje pożyczkowe, firmy ubezpieczeniowe, fundusze emerytalne, fundusze inwestycyjne. Instytucje te oferują gospodarstwom domowym szeroką gamę instrumentów finansowych odpowiednio zróżnicowaną zarówno pod względem rentowności, jak i płynności oraz bezpieczeństwa.
Gospodarstwa domowe lokują swoje oszczędności na rynkach finansowych bezpośrednio, występując na nich jako inwestor indywidualny – osoba fizyczna nabywająca instrumenty finansowe samodzielnie lub przez pośredników - nabywając instrumenty finansowe przez inwestorów instytucjonalnych. We współczesnych gospodarkach rynkowych dominuje tendencja do lokowania oszczędności gospodarstw domowych na rynkach finansowych przez inwestorów instytucjonalnych. Wynika to z wielu zalet instytucjonalnego inwestowania tj.: braku konieczności indywidualnego ciągłego monitorowania rynku finansowego, większych możliwości dywersyfikacji portfela inwestycyjnego, niższych kosztów zmiany struktury tego portfela. Dogodności te wynikają z doświadczenia i profesjonalizmu instytucji wspólnego inwestowania.
Interesującą dla naszych rozważań jest kwestia, jakimi kanałami i w jakim stopniu rynek finansowy dokonuje transformacji oszczędności gospodarstw domowych w źródła finansowania wzrostu gospodarczego. Wcześniej przedstawiona struktura rynku finansowego pokazuje, iż gospodarstwa domowe mogą angażować oszczędności pieniężne na rynkach:
bankowym, ubezpieczeniowym, funduszy emerytalnych, funduszy inwestycyjnych oraz rynku kapitałowym. Przekształcenie oszczędności gospodarstw domowych w źródła finansowania
wzrostu gospodarczego zależą od sposobu wykorzystania tych środków przez pośredników finansowych - ma to odzwierciedlenie w strukturze aktywów tych instytucji.
W bankach komercyjnych oszczędności gospodarstw domowych są podstawą działalności kredytowej. Stąd też ważny jest udział kredytów dla przedsiębiorstw i gospodarstw domowych w aktywach banków komercyjnych, kredyty te bowiem determinują popyt konsumpcyjny i popyt inwestycyjny, a przez to oddziałują na wzrost gospodarczy.
Pozostałe instytucje pośrednictwa finansowego przekształcają oszczędności gospodarstw domowych w źródła finansowania wzrostu gospodarczego przez wybór struktury swoich aktywów. Na strukturę aktywów tych instytucji składają się poszczególne instrumenty finansowe: lokaty bankowe, obligacje bankowe, obligacje skarbowe, bony skarbowe, obligacje jednostek samorządowych, akcje przedsiębiorstw notowanych na giełdzie.
Relatywnie wysoki udział papierów wartościowych (akcji) w portfelach inwestycyjnych pośredników finansowych świadczy o wykorzystaniu oszczędności gospodarstw domowych na cele wzrostu gospodarczego, gdyż pobudza się w ten sposób popyt inwestycyjny emitentów. Natomiast znaczący udział papierów dłużnych – zwłaszcza obligacji skarbowych - w portfelu inwestycyjnym omawianych instytucji świadczy, że oszczędności gospodarstw domowych finansują głównie deficyt budżetowy, co ogranicza możliwości wzrostowe gospodarki.
Skłonność do oszczędzania polskich gospodarstw domowych w latach 2000-2004
W latach 2000–2004 poziom oszczędności gospodarstw domowych, mierzony ich stanem na koniec roku, zwiększał się. Należy jednak zwrócić uwagę na dysonans występujący w tempie wzrostu tych oszczędności (tabela 1). Na początku analizowanego okresu tempo to było znacznie wyższe (wzrost o 22,1% w 2000 r. i o 9,7% w 2001 r.) niż na końcu (wzrost o 5,0% w 2003 r. i o 7% w 2004 r.).
Tabela 1. Oszczędności Polaków w latach 2000-2004 (stan na koniec roku)
Wyszczególnienie/ Lata 2000 2001 2002 2003 2004
Poziom oszczędności (w mld zł) 233,7 256,4 270,7 284,2 303,2
Dynamika oszczędności 122,1 109,7 105,6 105,0 106,7
Źródło: Oszczędności finansowe gospodarstw domowych, NBP, Warszawa 2005.
Zmiany zaprezentowane w tabeli 1 były funkcją dynamiki i wykorzystania dochodów dyspozycyjnych gospodarstw domowych w tym okresie (tabela 2).
Tabela 2. Rachunek wykorzystania nominalnych dochodów w sektorze gospodarstw domowych na tle zmian nominalnego PKB
Wyszczególnienie / lata 2000 2001 2002 2003 2004
PKB (ceny bieżące) w mld zł 744,6 779,2 807,8 842,1 922,1 Dynamika PKB (ceny bieżące) 120,9 104,6 103,7 104,2 109,5 Dynamika PKB (ceny stałe)
104,2 101,1 101,4 103,8 105,3
Dochody dyspozycyjne brutto (w mld zł) 523,9 564,7 577,7 588,1 620,7 Dynamika rok poprzedni = 100
119,1 107,8 102,3 101,8 105,5
Spożycie indywidualne (w mld zł) 469,3 497,8 531,1 543,2 582,4 Dynamika rok poprzedni = 100 119,7 106,1 106,7 102,3 107,2 Udział % w dochodach dyspozycyjnych
89,6 88,1 91,9 92,4 93,8
Oszczędności (w mld zł) 54,6 66,9 46,6 44,9 38,3 Dynamika rok poprzedni = 100 113,5 122,5 69,6 96,3 83,3 Udział % w dochodach dyspozycyjnych 10,4 11,9 8,1 7,6 6,2 Udział % w PKB 7,3 8,6 5,8 5,3 4,1
Źródło: Rocznik Statystyczny, GUS, Warszawa 2005 oraz obliczenia własne.
W omawianym okresie najniższe tempo wzrostu gospodarczego obejmuje lata 2001-2002, gdzie tempo wzrostu realnego PKB nie przekraczało 1,5%, natomiast w 2000 r.
wynosiło 4,2% i podobnie zwiększyło się w 2003 r. do 3,8%, a w 2004 r. do 5,3%.
W latach 2000-2004 dochody dyspozycyjne gospodarstw domowych wykazywały tendencję zmian podobną do PKB. W latach 2000-2001 dochody dyspozycyjne gospodarstw domowych rosły odpowiednio w tempie 19,1% i 7,8%. W latach 2002-2003 następuje wyraźna obniżka tempa wzrostu dochodów dyspozycyjnych do 2,3% i 1,8% i ponowny silniejszy jego wzrost o 5,5% w 2004 r.
W latach 2002-2004 zauważalne było zwiększenie udziału spożycia indywidualnego - powyżej 90% dochodów dyspozycyjnych w porównaniu do niższego poziomu w latach 2000-2001 – odpowiednio 89,6% oraz 88,1%. W tym kontekście systematycznie spadał poziom
oszczędności gospodarstw domowych w kolejnych latach analizowanego okresu - z 54 mld zł w 2000 r. do 38,3 mld w 2004 r. Przekładało się to na systematyczny spadek udziału oszczędności gospodarstw domowych w ich dochodach dyspozycyjnych.- z 10,4% w 2000 r.
do 6,2% w 2004 r. Odzwierciedleniem tendencji spadkowej oszczędności gospodarstw domowych w interesującym nas okresie jest obniżanie się poziomu skłonności do oszczędzania mierzonej udziałem oszczędności gospodarstw domowych w PKB danego roku.
Tak określona skłonność gospodarstw domowych do oszczędzania systematyczne spada z 8,6% w 20001 r. do 4,1% w 2004 r.
Wspomniane niekorzystne tendencje w zakresie oszczędności gospodarstw domowych opisane na podstawie danych statystyki masowej, znajdują potwierdzenie w badaniach dotyczących subiektywnej oceny sytuacji materialnej gospodarstw domowych (tabela 3).
Tabela 3. Ocena sytuacji finansowej gospodarstw domowych w latach 2001- 2004 (w odsetkach gospodarstw domowych)
Sposób gospodarowania dochodem według samooceny gospodarstw:
2001 2003 2004
starcza na wszystko bez szczególnego oszczędzania 4,9 3,3 4,1
żyją oszczędnie i starcza im na wszystko 22,8 24,9 26,8
żyją bardzo oszczędnie, aby odłożyć na poważniejsze zakupy 32,9 32,0 30,3 pieniędzy starcza tylko na najtańsze jedzenie i ubranie 21,4 22,3 21,5 pieniędzy starcza tylko na najtańsze jedzenie, nie starcza na ubranie 12,6 13,1 12,9 pieniędzy nie starcza nawet na najtańsze jedzenie i ubranie 5,4 4,4 4,4
Źródło: Sytuacja bytowa gospodarstw domowych, GUS, Warszawa 2004.
W badanym okresie oceny sytuacji materialnej gospodarstw domowych nie zmieniały się radykalnie. Około ⅓ badanych twierdziła, że żyje oszczędnie w celu odłożenia pieniędzy na poważniejsze zakupy. Blisko ¼ ankietowanych stwierdziła, że dzięki oszczędnemu gospodarowaniu dochodem, starcza im na wszystko. Około 4% badanych deklarowało, że nie musi dysponować dochodem w sposób oszczędny, aby realizować wszystkie wydatki.
Natomiast 4,7% stwierdziło, że nie starcza im pieniędzy na podstawowe zakupy.
Badania nad zmianą poziomu życia gospodarstw domowych w perspektywie najbliższych 2-3 lat pokazują, że około 16% ankietowanych przewiduje poprawę standardu życia (tabela 4).
Tabela 4. Ocena gospodarstw domowych dotycząca ich przyszłego poziomu życia w perspektywie 2-3 lat (w odsetkach gospodarstw domowych)
Gospodarstwa domowe, które sadzą, że w ciągu 2-3 lat poziom ich życia:
2001 2003 2004
poprawi się lub poprawi się bardzo 14,7 11,7 16,0 ani się nie poprawi, ani się nie pogorszy 33,5 40,7 40,7 pogorszy się lub bardzo się pogorszy 51,8 47,6 43,3
Źródło: Jak tab. 3.
Większym optymizmem wykazywali się mieszkańcy miast (około 19%) niż mieszkańcy wsi (10%). Większość badanych rodzin uważała, że ich sytuacja majątkowa pogorszy się w najbliższych 2-3 latach - powyżej 40% wskazań w 2004 r.
Dosyć pesymistyczne oceny własnej sytuacji materialnej przez gospodarstwa domowe rzutują wyraźnie na oceny możliwości oszczędzania (tabela 5).
Tabela 5. Ocena możliwości oszczędzania polskich gospodarstw domowych w latach 2000-2004 (odsetek gospodarstw domowych)
Czy sądzi Pan(i), że w ciągu
najbliższych 12 miesięcy uda się Panu(i) odłożyć jakieś pieniądze:
2000 2001 2002 2003 2004
tak 21 16 15 13 12 nie 71 74 77 81 84
trudno powiedzieć 8 10 8 6 4
Źródło: Zestawienie własne na podstawie: Oszczędzanie Polaków: lata 1999-2004, IPSOS, Warszawa 2004.
Dane zawarte w tabeli 5 świadczą, że w latach 2000-2004 systematycznie pogarszały się oceny własnych możliwości oszczędzania przez polskie gospodarstwa domowe. W roku 2000 nieco ponad 70% ankietowanych stwierdziło, że nie będzie w stanie odłożyć jakichkolwiek pieniędzy w ciągu najbliższych 12 miesięcy. Natomiast w 2004 r. twierdziło tak aż 84%
badanych. W analizowanym okresie wzrósł odsetek wskazań dotyczących braku oszczędności (z 74% w 2000 r. do 84% w 2004 r.). Wśród gospodarstw domowych deklarujących posiadanie oszczędności, niezależnie od ich poziomu, obserwuje się spadek odsetka tych wskazań - największy spadek wystąpił wśród osób posiadających oszczędności w wysokości
dochodów z ostatnich 2-5 miesięcy. Na zakończenie prezentowanej analizy warto przytoczyć cele, na jakie gromadziły oszczędności gospodarstwa domowe (tabela 6). Najczęściej jako cel oszczędzania podawano sytuacje losowe (30,8%), zabezpieczenie na starość (14,2%) oraz leczenie i rehabilitację (9,6%).
Tabela 6. Cel gromadzenia oszczędności przez gospodarstwa domowe w latach 2000-2004 Cel gromadzenia oszczędności Częstotliwość pojawienia się
celu oszczędzania (w %) Zakup droższych dóbr trwałego użytku
(z wyjątkiem samochodu)
3,2
Zakup samochodu 2,3
Remont mieszkania, domu 8,2
Zakup domu, mieszkania, wkład do spółdzielni mieszkaniowej
4,2
Pokrycie wydatków konsumpcyjnych 4,7 Wydatki na leczenie, rehabilitację 9,6 Rezerwa na sytuacje losowe 30,8 Zabezpieczenie przyszłości dzieci 7,4 Zabezpieczenie na starość 14,2
Kształcenie 2,8
Wypoczynek 5,3
Inne cele 7,3
Razem 100,0
Źródło: Jak tab. 3.
Przedstawione analizy pokazują, że polskie gospodarstwa domowe charakteryzują się stosunkowo niskim poziomem oszczędności, a sytuacja w najbliższej perspektywie nie zmieni się radykalnie - potwierdzają to dosyć pesymistyczne i subiektywne oceny gospodarstw domowych, co do poprawy ich sytuacji materialnej i możliwości oszczędzania.
W następnych częściach artykułu przedstawimy, w jaki sposób dokonuje się alokacja oszczędności pieniężnych polskich gospodarstw domowych na rynku finansowym oraz czy wybór form przechowywania oszczędności sprzyja wzrostowi gospodarczemu.
Alokacja oszczędności gospodarstw domowych na rynku finansowym w Polsce
O możliwościach zmian struktury aktywów pieniężnych gospodarstw domowych decyduje konkurencja występująca na rynku finansowym danego kraju. Potencjał tego rynku określa wielkość jego aktywów. Ogólnym miernikiem tej sytuacji jest udział procentowy aktywów systemu finansowego w PKB. W Polsce wskaźnik ten systematycznie wzrasta z 74,8% w 2000 r. do 82 1% w 2004 r. Jednak w porównaniu do innych krajów Europy Środkowo-Wschodniej poziom tego wskaźnika jest stosunkowo niski, gdyż w Czechach wahał się od 118,6 do 119,5%, na Węgrzech zaś w analogicznym okresie zamykał się w przedziale od 87, 0 do 106,4%.
Aktywa polskiego systemu finansowego wykazywały w latach 2000-2004 systematyczny wzrost (tabela 7).
Tabela 7. Aktywa instytucji finansowych w Polsce w latach 2000-2004 (w mld zł)
Wyszczególnienie / Lata 2000 2001 2002 2003 2004
Banki komercyjne i spółdzielcze 428,5 469,7 466,5 489,0 538,0
SKOK 1,2 1,8 2,5 3,4 4,2
Zakłady ubezpieczeń 37,9 48,0 57,5 65,7 77,5
Fundusze inwestycyjne 9,5 9,5 12,1 22,8 33,2 37,7
Otwarte fundusze emerytalne 9,9 19,4 31,6 44,8 62,6
Domy maklerskie 3,9 2,9 2,8 3,7 5,5
Razem 490,9 553,9 583,7 639,8 725,5
Źródło: Rozwój systemu finansowego w Polsce w latach 2002-2003, NBP, Warszawa 2004; Rozwój systemu finansowego w Polsce w 2004 roku, NBP, Warszawa 2005.
Ogółem aktywa instytucji finansowych wynosiły 490,9 mld w 2000 r., natomiast w 2004 r. - 725,5mld zł, co daje wzrost o blisko 48%. Najwyższa dynamika wzrostu aktywów systemu finansowego przypada na lata 2000-2001 - odpowiednio wzrost o 22,1 i 12,8% oraz w 2004 r. – wzrost o 13,4% w stosunku do roku poprzedniego (tabela 8).
Tabela 8. Dynamika aktywów instytucji finansowych w Polsce (rok poprzedni = 100)
Wyszczególnienie / lata 2000 2001 2002 2003 2004
Banki komercyjne i spółdzielcze 117,9 109,6 99,3 104,8 110,0
SKOK 133,3 150,0 138,9 136,0 123,5
Zakłady ubezpieczeń 131,4 126,6 119,8 114,3 118,0 Fundusze inwestycyjne 306,4 127,4 188,4 145,6 113,5 Otwarte fundusze emerytalne 430,4 196,0 162,9 141,8 139,7 Domy maklerskie 108,3 74,4 96,5 132,1 148,6 Aktywa finansowe razem 122,1 112,8 105,4 109,6 113,4
Źródło: Obliczenia własne na podstawie danych z tabeli 7.
Największy przyrost procentowy aktywów zanotowały otwarte fundusze emerytalne i fundusze inwestycyjne. Najmniejszym przyrostem aktywów charakteryzowały się banki komercyjne i spółdzielcze. Istotne zmiany zaszły w strukturze aktywów finansowych w Polsce (tabela 9).
Tabela 9. Struktura aktywów finansowych w Polsce (w %)
Wyszczególnienie /Lata 2000 2001 2002 2003 2004 Banki komercyjne i spółdzielcze 87,3 84,7 79,9 76,4 74,1
SKOK 0,2 0,3 0,4 0,5 0,6
Zakłady ubezpieczeń 7,7 8,7 9,8 10,3 10,7 Fundusze inwestycyjne 1,9 2,2 3,9 5,2 5,2 Otwarte fundusze emerytalne 2,0 3,5 5,4 7,0 8,6 Domy maklerskie 0,9 0,6 0,6 0,6 0,8
Razem 100,0 100,0 100,0 100,0 100,0
Źródło: Jak tabeli 8.
W omawianym okresie największym uczestnikiem rynku finansowego w Polsce pozostają banki – ich udział jest dominujący, ale z tendencją spadkową - waha się w przedziale 87,0 do 74%. Malejący udział sektora bankowego związany był ze wzrostem roli niebankowych instytucji polskiego systemu bankowego. W badanych latach zauważalny jest przede wszystkim wzrost udziałów zakładów ubezpieczeń (z 7,7 do 10,7%), otwartych funduszy emerytalnych (z 2,0 do 8,6%) i funduszy inwestycyjnych (z 1,9 do 5,2%). Innym
miernikiem zwiększającego się znaczenia niebankowych instytucji finansowych jest systematyczny wzrost relacji aktywów tych jednostek do depozytów bankowych (tabela 10).
Tabela 10. Relacja aktywów niebankowych instytucji finansowych do depozytów bankowych osób fizycznych
Wyszczególnienie /Lata 2000 2001 2002 2003 2004
Depozyty bankowe (w mld zł) 189,6 212,2 215,2 211,9 208,7 Aktywa netto OFE (w mld zł) 9,9 19,4 31,6 44,8 62,6
Relacja do depozytów (w %) 5,2 9,2 14,7 21,2 30,0
Aktywa netto FI (w mld zł) 7,1 12,1 23,1 33,2 37,7
Relacja do depozytów (w %) 3,8 5,7 10,7 16,1 18,1
Składka przypisana brutto ubezpieczeń na życie (w mld zł)
8,3 9,1 9,9 11,2 12,7
Relacja do depozytów (w %) 4,4 4,3 4,6 5,3 6,1
Źródło: Obliczenia własne na podstawie: Sytuacja finansowa banków w roku 2004. Synteza, NBP, Warszawa 2005; Wyniki finansowe towarzystw i funduszy inwestycyjnych, lata 2000-2004, GUS, www.stat.gov.pl; Wyniki finansowe towarzystw i funduszy emerytalnych, lata 2000-2004, GUS, www.stat.gov.pl; Rynek ubezpieczeń, lata 2000-2004, „Biuletyn roczny”, www.knuife.gov.pl
Najszybciej zwiększał się udział aktywów otwartych funduszy emerytalnych w depozytach bankowych osób fizycznych – z 2,2% w 2000 r. do 62,6% w 2004 r. Na kolejnym miejscu znajdują się aktywa funduszy inwestycyjnych – ich udział w depozytach zwiększył się z 7,1% w 2000 r. do 37,7% w 2004 r. Natomiast udział składki przypisanej brutto ubezpieczeń na życie w depozytach, zwiększał się w mniejszym stopniu w porównaniu z funduszami emerytalnymi i funduszami inwestycyjnymi - nastąpił bowiem wzrost i z 4,4 do 6,1% w analizowanym okresie.
Przedstawione zmiany w strukturze instytucjonalnej polskiego systemu finansowego miały swoje odzwierciedlenie w strukturze aktywów finansowych gospodarstw domowych (tabela 11).
Tabela 11. Struktura aktywów finansowych polskich gospodarstw domowych w latach 2001-2004 (w %)
Wyszczególnienie / Lata 2001 2002 2003 2004
Lokaty bankowe 79,8 73,4 69,0 65,5
Ubezpieczenia życiowe 8,0 9,4 10,5 11,7
Fundusze inwestycyjne 3,5 7,7 10,8 11,6
Akcje 3,7 3,0 4,0 5,0
Obligacje 5,0 6,5 5,7 6,2
Razem 100,0 100,0 100,0 100,0
Źródło: Opracowanie własne na podstawie: Raport o stabilności systemu finansowego - 2003, NBP, Warszawa 2004; Raport o stabilności systemu finansowego – 2004, NBP, Warszawa 2005.
Dominujący jest udział depozytów bankowych w całości aktywów finansowych gospodarstw domowych, aczkolwiek wyraźnie się zmniejsza – z 79,8% w 2001 r. do 65,5% w 2004 r. Największy wzrost udziałów w strukturze aktywów finansowych gospodarstw domowych zanotowały fundusze inwestycyjne (z 3,5 do 11,7%) i ubezpieczenia na życie (z 8,0 do 11,7%). Natomiast względnie stabilny jest udział obligacji – sięga średnio 6%, najniższy zaś udział akcji osiągnął na koniec analizowanego okresu 5%.
Zaistniałe zmiany w strukturze aktywów finansowych polskich gospodarstw domowych podążają śladami krajów ekonomicznie rozwiniętych. Informacji o preferowanych kierunkach inwestowania przez gospodarstwa domowe w Unii Europejskiej, Stanach Zjednoczonych i krajach Europy Środkowo-Wschodniej zawiera tabela 12.
Tabela 12. Kierunki inwestowania preferowane przez gospodarstwa domowe w 2003 r. (w %) Preferowane kierunki inwestowania Unia
Europejska
Europa Środkowo-Wschodnia (Czechy, Węgry, Polska)
Stany Zjednoczone
Akcje i akcyjne fundusze inwestycyjne 13 10 30
Inne fundusze inwestycyjne 5 2 6
Obligacje 9 10 8
Krótkoterminowe depozyty bankowe 26 32 13
Ubezpieczenia na życie i fundusze emerytalne 13 16 13
Inne inwestycje 13 10 6
Brak preferencji inwestycyjnych 21 20 23
Źródło: Jak tab. 7.
Z danych zawartych w tabeli 12 wynika, że najbardziej dochodowe, a zarazem ryzykowne kierunki inwestowania preferują mieszkańcy Stanów Zjednoczonych. Akcje i akcyjne fundusze inwestycyjne w ich strukturze oszczędności stanowią 30% całości, natomiast krótkoterminowe depozyty bankowe zaledwie 13%. W krajach Unii Europejskiej (uwzględniono starą 15) proporcje są odwrotne niż w Stanach Zjednoczonych. W odniesieniu do krajów Europy Środkowo-Wschodniej, Amerykanie posiadają blisko 3 razy więcej akcji w swojej strukturze oszczędności i 3 razy mniej krótkoterminowych depozytów bankowych.
Gospodarstwa domowe krajów Unii Europejskiej preferują przede wszystkim lokowanie oszczędności na rynku bankowym – udział krótkoterminowych depozytów bankowych w całości oszczędności wynosi 26%, a odpowiedni udział akcji i akcyjnych funduszy inwestycyjnych - 13%. W stosunku do uśrednionej struktury kierunków inwestowania przez mieszkańców Unii Europejskiej występuje dosyć duże ich zróżnicowanie (tabela 13).
Tabela 13. Struktura oszczędności gospodarstw domowych w wybranych krajach Unii Europejskiej w 2003 r. (w %)
Wyszczególnienie/ Kraj Wielka Brytania Holandia Włochy Francja Niemcy Hiszpania
Papiery wartościowe 30 14 56 37 26 16
Ubezpieczenia na życie 36 32 6 25 17 8
Fundusze inwestycyjne 5 14 11 7 11 30
Depozyty bankowe 28 40 27 31 47 46
Źródło: Oszczędności Polaków na tle innych krajów, w: Kondycja finansowa gospodarstw domowych w krajach nowej Europy, Raport PeKaO S.A., Warszawa 2003.
Największy udział depozytów bankowych w strukturze oszczędności gospodarstw domowych miały Niemcy (47%), Hiszpania (46%) i Holandia (40%). Fundusze inwestycyjne największą popularnością cieszyły się w Hiszpanii (30%), a papiery wartościowe we Włoszech (56%). Natomiast ubezpieczenia na życie stanowiły najwyższy odsetek ulokowanych oszczędności w Wielkiej Brytanii (36%) i Holandii (32%).
Krótki czas funkcjonowania polskiego systemu finansowego wskazuje, jak to wcześniej przedstawiono, na spadek znaczenia banków na rynku finansowym, chociaż nadal segment ten jest największy. Zmiana następuje na korzyść prężnie rozwijających się funduszy inwestycyjnych i emerytalnych, a także rynku kapitałowego. Według prognoz analityków z PeKaO S.A. w perspektywie lat 2007-2013 - lokaty bankowe będą traktowane jako instrument krótkookresowego inwestowania, obligacje będą bezpiecznym, aczkolwiek
niskodochodowym sposobem lokowania oszczędności, ubezpieczenia życiowe nie będą masowe - ich udział w oszczędnościach ogółem będzie wzrastał nieznacznie. Polacy długoterminowo będą oszczędzać głównie w funduszach inwestycyjnych - dodatkowo przyczyniać się do tego będzie spadek kosztów nabycia jednostek uczestnictwa w tych funduszach. W ostatecznej konkluzji analitycy przewidują spadek poniżej 50% udziału depozytów bankowych w strukturze aktywów finansowych polskich gospodarstw domowych na rzecz zwiększenia do 30% udziału funduszy inwestycyjnych i do 15% papierów wartościowych.
Przytoczone analizy i prognozy świadczą o upodabnianiu się struktury form przechowywania oszczędności polskich gospodarstw domowych do struktur krajów wyżej rozwiniętych, w których sektor bankowy odgrywa jednak znaczącą rolę w systemie finansowym kraju. O tym, czy obserwowane zmiany w strukturze aktywów finansowych polskich gospodarstw domowych sprzyjają wzrostowi gospodarczemu decyduje sposób wykorzystania tych oszczędności przez instytucje finansowe. Ma to odzwierciedlenie w profilach inwestycyjnych tych instytucji.
Profile inwestycyjne instytucji finansowych a wzrost gospodarczy w Polsce
Oszczędności gospodarstw domowych zgromadzone w bankach komercyjnych są jednym ze źródeł finansowania działalności kredytowej. Kredyty dla sektora niefinansowego udzielane przez banki komercyjne wykazywały ogólnie tendencję spadkową w latach 2000-2004. Jednakże występowało znaczne ich zróżnicowanie w obrębie mikropodmiotów gospodarczych. Kredyty dla gospodarstw domowych wzrastały w tempie blisko 12% rocznie, ale dla sektora przedsiębiorstw tempo przyrostu kredytów było malejące, aż do ponad 4%
spadku w 2004 r. (tabela 14).
Tabela 14. Zmiany wybranych rodzajów kredytów dla sektora niefinansowego (w %)
Wyszczególnienie / Lata 2001 2002 2003 2004
Kredyty dla przedsiębiorstw, w tym: 8,5 2,9 1,9 -4,1
kredyty w rachunku bieżącym -6,6 11,4 -0,5 8,1 kredyty eksportowe -17,8 -47,6 -34,9 -53,7 kredyty operacyjne 6,0 10,2 1,2 -18,0 Kredyty dla gospodarstw domowych, w tym: 14,8 4,6 14,0 11,9
kredyty w rachunku bieżącym 12,2 1,5 -2,5 4,0 kredyty kartowe 77,1 29,0 28,6 41,1 kredyty operacyjne bd -17,2 0,8 -3,6 kredyty inwestycyjne bd 3,2 9,7 8,3 kredyty na nieruchomości 46,4 45,9 49,0 21,1
Źródło: Rozwój systemu finansowego w Polsce w 2004 roku, NBP, Warszawa 2005.
Istotne zmiany wystąpiły w tempie wzrostu poszczególnych rodzajów kredytów dla sektora niefinansowego – w latach 2002–2004 odnotowano najwyższe tempo wzrostu w zakresie kredytów hipotecznych i kredytów detalicznych. Natomiast wyraźnie obniżyło się tempo wzrostu kredytów inwestycyjnych – aż do 6,5% spadku w 2004 r.(tabela 15).
Tabela 15. Zmiany wybranych rodzajów kredytów dla sektora niefinansowego (w%)
Wyszczególnienie / Lata 2002 2003 2004
Kredyty inwestycyjne 11,7 4,1 -6,5 Kredyty na nieruchomości 28,7 44,3 19,0 Kredyty i pożyczki detaliczne 53,1 26,4 92,1 Kredyty hipoteczne 99,5 187,9 24,5
Źródło: Jak tab. 14.
Wyższe tempo kredytów zaciąganych przez gospodarstwa domowe, niż kredytów udzielanych przedsiębiorstwom spowodowało zmiany struktury należności bankowych w przekroju tych grup kredytobiorców (tabela 16).
Tabela 16. Struktura należności systemu bankowego wobec sektora niefinansowego (w%)
Wyszczególnienie / Lata 2001 2002 2003 2004
Gospodarstwa domowe, w tym: 42,3 41,3 43,7 47,9
osoby prywatne 26,7 29,3 32,0 36,2 przedsiębiorstwa 57,7 58,9 56,3 52,1
Źródło: Jak tab. 14.
W ogólnym zasobie należności bankowych zwiększa się udział gospodarstw domowych z 42,3% w 2001 r. do 47,9% w 2004 r., przy czym w grupie osób prywatnych zmiana ta jest jeszcze wyraźniejsza – wzrost z 26,7% w 2001 r. do 36,2% w 2004 r. Obniżał się natomiast udział przedsiębiorstw w należnościach bankowych z 57,7% w 2001 r. do 51,6% w 2004 r.
O sposobie wykorzystania oszczędności gospodarstw domowych przez banki komercyjne świadczy zmiana struktury aktywów bankowych (tabela 17).
Tabela 17. Struktura aktywów banków komercyjnych (w %)
Wyszczególnienie / Lata 2001 2002 2003 2004 Kasa 6,1 4,6 4,0 3,8 Należności od sektora niefinansowego 42,3 43,3 43,7 41,1 Należności od sektora finansowego 19,5 16,7 15,2 19,5 Należności od instytucji rządowych i samorządowych 2,3 3,1 4,1 3,9
Papiery wartościowe, w tym: 21,1 23,5 24,1 22,4
obligacje skarbowe 6,4 9,3 13,0 12,8 bony skarbowe 3,8 4,9 4,8 4,3 bony pieniężne 3,0 1,5 1,2 1,1 inne aktywa 9,4 8,8 8,9 9,3
Źródło: Jak tab. 14.
Struktura aktywów banków komercyjnych pokazuje ponad 40% udział należności od
Struktura aktywów banków komercyjnych pokazuje ponad 40% udział należności od