Cechy charakterystyczne i zasady integracji krajów Unii Europejskiej
Unia Europejska jest ugrupowaniem integracyjnym składającym się w większości z krajów najbardziej rozwiniętych gospodarczo. Znajduje to wyraz we wskaźnikach produkcji i konsumpcji na 1 mieszkańca w tych krajach. Unia Europejska jest ponadto ugrupowaniem integracyjnym o charakterze wspólnego rynku, opierającym się na występowaniu tzw.
czterech swobód i wolności, tj. swobodnego przepływu towarów, kapitałów, usług i osób na rynku wewnętrznym ugrupowania, a także na koordynacji lub nawet unifikacji polityki gospodarczej poszczególnych krajów członkowskich. Swobodny przepływ oznacza zniesienie barier technicznych, fizycznych i fiskalnych między krajami członkowskimi Unii Europejskiej. W odniesieniu do przepływu towarów istotne znaczenie ma zniesienie ograniczeń ilościowych i barier celnych. Z kolei swoboda przepływu usług daje prawo obywatelom i firmom krajów członkowskich wykonywania ich poza krajem ojczystym w ramach UE. Natomiast swoboda przepływu kapitału oznacza prawo jego lokowania także poza granicami krajów ojczystych w innych krajach członkowskich UE na identycznych zasadach, obowiązujących zarówno stronę przyjmującą, jaki i inwestującą kapitał. W odniesieniu zaś do przepływu osób kraje UE zachowały kompetencje, a zwłaszcza przepisy prawa dotyczące ustalenia zasad dostępu do swojego rynku dla pracowników krajów trzecich.
Sytuacja ta odnosi się także do zakładania przedsiębiorstw. Poszczególne kraje mogą – na zasadach bilateralnych – obejmować preferencjami niektóre kraje trzecie114. W odniesieniu do Polski, pełna swoboda przepływu pracowników zostanie wprowadzona w okresie 7 lat od daty członkostwa, jednakże już w pierwszym roku członkostwa zastosowano znaczne koncesje, zaś w dalszych latach zapowiedziane są skrócenia okresu przejściowego przez kolejne kraje członkowskie. Jednakże rozwiązań przejściowych w tym zakresie nie
114 Unia Europejska. Przygotowania Polski do członkowstwa, pod red. E. Kaweckiej-Wyrzykowskiej, E.
zastosowały takie kraje, jak Wielka Brytania, Irlandia czy Szwecja, deklarując nieograniczony dostęp do swoich rynków pracy już od momentu akcesji.
Jak wspomniano wcześniej, Unia Europejska staje się w coraz większej mierze ugrupowaniem integracyjnym opartym na zasadzie unii gospodarczej. Począwszy od Traktatu Rzymskiego coraz więcej obszarów polityki gospodarczej podlega koordynacji bądź wręcz unifikacji na szczeblu wspólnotowym. Wysoki stopień wspólnotowego charakteru polityki gospodarczej dotyczy głównie polityki handlowej, podatkowej w zakresie podatków pośrednich (VAT, akcyza), rolnej, regionalnej czy też polityki pieniężnej w odniesieniu do krajów należących do unii gospodarczej i walutowej. Można zatem powiedzieć, że kraje członkowskie znaczne obszary polityki gospodarczej opierają na zasadach ustalonych na szczeblu Wspólnoty.
Zachodnioeuropejski rynek pracy przed długie lata charakteryzował się115: 1. zatrudnieniem na czas nieokreślony,
2. standardowym czasem pracy (od 9.00 do 17.00),
3. pracą w pełnym wymiarze czasu (35-40 godzin tygodniowo), 4. państwowym systemem ubezpieczeń społecznych,
5. lokalizacją miejsc pracy w budynkach pracodawcy (biurze, fabryce, itd.),
6. współpracą wewnątrzgałęziową opartą na bezpośrednich spotkaniach, podczas gdy osoby z zewnątrz i inne organizacje mają ograniczone i wyraźnie skanalizowane kontakty.
Efektem przyjętego modelu dla rynku Unii Europejskiej był:
- w latach 1961-1994 bezzatrudnieniowy wzrost gospodarczy wynikający z wysokiej produkcyjności pracy, co powodowało relatywnie niski poziom jednostkowych kosztów pracy przy wysokich kosztach przepracowanej godziny116;
- najwyższe bezrobocie pośród krajów Triady;
115 Rynek pracy wobec integracji z Unią Europejską, pod. Red. S. Borkowskiej, IPiSS, Warszawa 2002, s. 28-29.
116 W latach 1974-1995 bezzatrudnieniowy wzrost gospodarczy odnotowano w Belgii (1974-1990), Finlandii (1991-1995), Hiszpanii 1990), Irlandii (1950-1973), Szwecji (1991-1995) i w Wielkiej Brytanii (1974-1990). Jeżeli chodzi o Finlandię, to po okresie bezzatrudnieniowego wzrostu gospodarczego, w następnym pięcioleciu (1996-2001) zatrudnienie zwiększało się średnio rocznie o 1,9%, a współczynnik absorpcji zatrudnienia był relatywnie wysoki (0,42), co umożliwiło zmniejszenie stopy bezrobocia o połowę (z 18,5% w 1995 r. do 9% w 2001 r.). Zbliżona sytuacja wystąpiła w Szwecji. Bezzatrudnieniowy wzrost gospodarczy wystąpił w pierwszej połowie dekady lat 90. XX wieku, natomiast w drugiej połowie zatrudnienie zwiększało się o 1% rocznie, co umożliwiło zmniejszenie stopy bezrobocia z 8,8% w 1995 r. do 4,9% w 2001 r.
- najkrótszy czas pracy wynikający z dzielenia miejsc pracy między kilku pracowników, aby w ten sposób zmniejszyć rozmiary bezrobocia.
Wszystko to sprawiło, że model unijny był i w dalszym ciągu jest mniej konkurencyjny w stosunku do modelu amerykańskiego opartego na gospodarce liberalnej z minimalną regulacyjną rolą państwa, zdecentralizowanymi zbiorowymi stosunkami pracy i rozwiniętą partycypacją finansową. Zachodnioeuropejski model gospodarki cechuje przede wszystkim mała elastyczność zatrudnienia. I tak, elastyczność zatrudnienia względem PKB w UE w latach 1995-2004 w UE wynosiła 0,34, podczas gdy w USA - 0,39117.
Polityka rynku pracy zaczęła nabierać wspólnotowego charakteru dopiero w pierwszej połowie lat 90. XX wieku. W Białej Księdze Growth, Competitiveness and Employment. The Challenges and Ways Forward into the 21st Century z 1993 r. zaakcentowano wzrost zatrudnienia jako jeden z filarów (obok wzrostu gospodarczego i konkurencyjności) strategii gospodarczej UE. W roku 1994 w Essen, Rada Unii Europejskiej opracowała strategię gospodarczą uwzględniającą elementy polityki rynku pracy (konieczność rozwoju szkoleń zawodowych, elastycznych form zatrudnienia, poprawy efektywności programów rynku pracy oraz konieczność zmniejszenia pozapłacowych kosztów pracy) oraz zalecenie ich stosowania przez wszystkie kraje członkowskie. Z kolei w 1997 r. w Traktacie Amsterdamskim zaakcentowano wysokie zatrudnienie wśród kluczowych celów makroekonomicznych, kraje członkowskie zaś zobowiązały się do koordynowania swojej polityki rynku pracy. Polityka rynku pracy zaczęła jednak nabierać wspólnego charakteru dopiero w efekcie zawartych ustaleń na szczycie w Luksemburgu w 1997 r., gdzie przyjęto dla niej wytyczne oraz kryteria jej oceny. Również na szczycie Rady Europejskiej w Lizbonie w 2000 r. podkreślono kluczową rolę wzrostu zatrudnienia w nowej gospodarce, czyli gospodarce opartej na wiedzy. Niezbędnym warunkiem poprawy konkurencyjności rynku pracy w epoce cywilizacji informacyjnej (opartej na wiedzy) i procesów globalizacji gospodarki światowej było wprowadzenie w krajach Unii Europejskiej istotnych zmian modelu społeczno-gospodarczego, które następowały etapowo. W dokumencie przyjętym w Lizbonie Strategies for Jobs In the Information Society za kluczowe obszary budowy społeczeństwa informacyjnego w krajach Unii Europejskiej uznano: uczenie się i pracę, usługi publiczne i przedsiębiorstwo. Dla każdego z nich ustalono zadania i harmonogram ich realizacji na podstawie analizy porównawczej, pozwalającej rozpoznać najlepsze doświadczenia krajów członkowskich i rekomendować ich upowszechnienie. W celu
117 European Commission, Employment In Europe. Recent Trends and Prospects,
realizacji strategii lizbońskiej przyjęto w lipcu 2000 r. w Feira e-Europe Action Plan, zawierający plan działań na rzecz budowy Europy informacyjnej, oparty na współpracy krajowych inicjatyw i upowszechnieniu najlepszych z nich. Plan ten wyznacza 11 zadań w obszarach skoncentrowanych wokół trzech kwestii118:
1. tańszy, szybszy i bezpieczniejszy Internet (tańszy i łatwiejszy dostęp do Internetu, przyspieszenie dostępności Internetu dla pracowników naukowych i studentów, a także zapewnienie bezpieczeństwa sieci i kart mikroprocesorowych);
2. inwestowanie w człowieka i jego kwalifikacje (wprowadzenie młodzieży w erę cyfrową, praca w gospodarce opartej na wiedzy oraz zapewnienie powszechnego udziału w gospodarce opartej na wiedzy);
3. stymulowanie użytkowania Internetu (przyspieszenie e-commerce, zapewnienie elektronicznego dostępu do usług publicznych, tj. administracja rządowa on-line, zdrowie on-line, wkład europejskich systemów cyfrowych w sieci globalne, a także inteligentne systemy transportu).
Na skutek procesów globalizacyjnych i rozwoju wysokiej techniki permanentnie wzrasta zapotrzebowanie na pracowników o wysokich kwalifikacjach, tzw. ludzi wiedzy (knowledge workers), natomiast spada na pracowników o niskich i wąskich kwalifikacjach.
Zatrudnienie pracowników wiedzy już w drugiej połowie lat 90. XX w. w krajach Unii wzrosło o 5,5 mln osób, w tym 1,5 mln w sektorze wysokich technologii (high-tech), co stanowi 16% przyrostu miejsc pracy netto. W sektorze naukochłonnym (knowledge intensive sector) znalazło zatrudnienie 58,8% przyrostu liczby pracujących, a 48,9% w sektorze skupiającym pracowników o wysokim wykształceniu (education) i 14,9% w high-tech119. Mimo szybkiego przyrostu liczby pracujących w sektorze high-tech i high-education, Unia Europejska nie przoduje w zakresie rozwoju sektorów nowoczesności, ponieważ odsetek pracujących w tych sektorach jest i tak o wiele niższy w UE niż w Stanach Zjednoczonych. Stan taki spowodowany jest głównie późniejszym wkroczeniem krajów Unii na ścieżkę intensywnego rozwoju gospodarki opartej na wiedzy. Jednakże w ciągu ostatnich kilku lat nastąpiło znaczne jego przyspieszenie, zwłaszcza w krajach skandynawskich, Niemczech, Wielkiej Brytanii, Irlandii, Holandii i Francji. W krajach UE udział zatrudnienia w sektorze wysokich technologii jest bardzo zróżnicowany. Najwyższy udział notuje się w
118 T. Zalega, Rynek pracy w Polsce po wejściu do Unii Europejskiej, w: Fenomen transformacji. Próba syntezy, pod red. A.Z. Nowaka, WN Wydziału Zarządzania UW, Warszawa 2005,s 204-205.
119 European Commission, Employment In Europe. Recent Trends and Prospects, Directorate General for Employment and Social Affairs, Luxemburg 2001, s. 21, 34.
Niemczech (16,4%) i Szwecji (14,2%), najniższy zaś w Grecji (4,3%), Luksemburgu (6,4%), Portugalii (5,9%), Hiszpanii (9,4%) oraz nowo przyjętych krajach.
Inną formą rosnącej elastyczności jest rozwój atypowych, czyli elastycznych form zatrudnienia (tj. job-splitting, office-sharing, job-sharing, work-sharing,), które sprzyjają zmniejszaniu kosztów pracy, a także przyczyniają się do ograniczania rozmiarów bezrobocia dzięki m.in. dzieleniu pracy między pracowników zatrudnionych w niepełnym wymiarze czasu pracy, ograniczaniu pracy w godzinach nadliczbowych itp.
W większości krajów UE, w ciągu ostatnich dwudziestu lat nastąpił widoczny wzrost udziału pracujących w niepełnym wymiarze czasu. W wielu krajach nastąpiło podwojenie lub potrojenie tego odsetka (Austria, Belgia, Francja, Irlandia, Holandia). W ujęciu średnim, co trzeci pracownik w krajach Unii jest zatrudniony w jednej z form elastycznych.
Wzrost zatrudnienia w niepełnym wymiarze czasu pracy jest elementem ogólnej polityki promowania popytu na siłę roboczą w warunkach bezzatrudnieniowego wzrostu gospodarczego (jobless growth), charakterystycznego dla krajów Unii Europejskiej.
Dla osiągania celów i realizacji zadań wspólnotowej polityki gospodarczej tworzone są w UE różnorodne fundusze będące finansową podstawą ich realizacji. Do najważniejszych funduszy strukturalnych należy zaliczyć: Europejski Fundusz Rozwoju Regionalnego, Europejski Fundusz Socjalny, Europejski Fundusz Spójności, Europejski Fundusz Orientacji i Gwarancji Rolnej oraz fundusze finansujące sektorowe programy w zakresie rolnictwa, jak dopłaty bezpośrednie do produkcji rolnej.
Rynek pracy w Polsce w okresie poakcesyjnym – obraz przemian
Integracja Polski z Unią Europejską, która dokonała się 1 maja 2004 r. wymagała i w dalszym ciągu wymaga oprócz obligatoryjnych dostosowań prawnych, także przekształceń społeczno-gospodarczych, maksymalizujących korzyści z tego tytułu. Kluczowym warunkiem ich osiągnięcia jest wzrost konkurencyjności polskiej gospodarki, a zarazem podjęcie działań stymulujących ten rozwój (np. przekształcenia struktury zatrudnienia, ograniczanie bezrobocia). Wiadomo powszechnie, że wysokie bezrobocie przyczynia się do hamowania wzrostu gospodarczego, co w konsekwencji może być determinantem opóźniającym pełną integrację, zwłaszcza w zakresie swobody przepływu osób. Wzrost konkurencyjności polskiej gospodarki jest również warunkiem sine gua non osiągania korzyści z globalizacji i rozwoju knowledge-based economy, czyli gospodarki opartej na
Zatrudnienie a wzrost gospodarczy
W teorii ekonomii zakłada się, że zatrudnienie jest funkcją wzrostu gospodarczego. W literaturze przedmiotu rozróżnia się dwa modele wzrostu gospodarczego, a mianowicie:
1. model prozatrudnieniowy (employment oriented growth), charakteryzujący się tym, że wzrostowi gospodarczemu towarzyszy zawsze wzrost zatrudnienia w gospodarce;
2. model bezzatrudnieniowy (jobbles growth), który nie tworzy nowych miejsc pracy, natomiast może prowadzić do zmniejszenia zatrudnienia, czyli likwidacji miejsc pracy.
Wśród ekonomistów panuje powszechnie opinia, że cechą charakterystyczną polskiego bezrobocia w początkowym okresie transformacji (1992-1993) był bezzatrudnieniowy wzrost gospodarczy, charakteryzujący się spadkiem stopy wzrostu liczby pracujących odpowiednio:
o 3,1 i 1,6%, przy jednoczesnym wzroście PKB (odpowiednio o 2,6% w 1992 r. i o 3,8% w 1994 r.). Również w latach 1999-2003 (czyli w okresie przedakcesyjnym) można było zaobserwować podobną tendencję. W okresie tym wzrostowi PKB odpowiednio o 4,1; 3,4;
1,0; 1,4 i 3,8% towarzyszył spadek stopy wzrostu liczy pracujących odpowiednio o 1,6; 3,3;
3,2; 0,5 i 1,1%.
Jak już wcześniej nadmieniono, integracja Polski z Unią Europejską wymaga zmian w strukturze gospodarczej naszego kraju, związanych nie tylko z koniecznością realokacji zasobów między sektorami gospodarki (przede wszystkim z sektora rolniczego do sektora usług), lecz także potrzebą zmian strukturalnych w obrębie przemysłu, polegających na rozwoju nowych branż i gałęzi przemysłu. Owe zmiany struktury gospodarczej powinny być ściśle skorelowane ze zmianami struktury zatrudnienia. Należy wszakże pamiętać, że zmianom strukturalnym może towarzyszyć okresowy wzrost bezrobocia i ogólny wzrost napięcia na rynku pracy, przy czym skala tych napięć uzależniona jest w dużym stopniu od elastyczności rynku pracy. Im mniej elastyczny rynek pracy, tym większe napięcia wynikające z przemian strukturalnych w gospodarce.
Sytuacja na polskim rynku pracy w latach 2004-2005 w zakresie liczby pracujących, jak i bezrobotnych nie uległa wielkim zmianom. W analizowanym okresie PKB wzrósł o 5,4 % w 2004 r., zaś w 2005 r. – o 5,3% (tabela 1). Wzrost PKB minimalnie przekładał się na zwiększenie liczby pracowników, przyczyniając się tym samym do zmniejszenia bezrobocia.
Świadczy to jednoznacznie o słabym wpływie PKB – jako czynnika popytu na pracę – a liczbę pracujących. Zmiany liczby pracujących były jednak zdecydowanie słabsze niż PKB.
Tabela 1. Stopa wzrostu PKB i liczby pracujących w Polsce w latach 2004-2005 Rok Stopa wzrostu PKB (w %) Stopa wzrostu liczby pracujących (w %)
2004 5,4 -0,3
2005 5,3 0,9
Źródło: European Commission, Employment in Europe. Recent Trends and Prospects, Directorate General for Employment and Social Affairs, Luxemburg 2005.
Przyczyn słabej zależności między wzrostem PKB a wzrostem popytu na pracę upatruje się głównie w stałym wzroście pracy połączonej z postępem technicznym i rozwojem technologii informacyjnych, a także w stosunkowo wysokich kosztach pracy, zwłaszcza pozapłacowych.
Struktura pracujących według sektorów ekonomicznych i własnościowych
Program transformacji polskiej gospodarki uwzględniał zmiany sektorowej struktury zatrudnienia. Dokonując jej analizy należy stwierdzić, że w okresie przedakcesyjnym dokonał się znaczący wzrost udziału zatrudnienia w sektorze III, czyli usługach, kosztem spadku zatrudnienia w sektorze przemysłowym i budownictwie (sektor II) oraz niewielkim jednocyfrowym spadku w sektorze I, tj. w rolnictwie, leśnictwie, rybołówstwie. Było to spowodowane przede wszystkim słabym postępem w zakresie zmian struktury agrarnej polskiego rolnictwa oraz przejęciem przez rolnictwo funkcji absorpcji siły roboczej w konsekwencji zaostrzenia się sytuacji na rynku pracy. Z analizy porównawczej struktury zatrudnienia w Polsce i w krajach UE w okresie przedakcesyjnym wynika, że odsetek zatrudnionych w sektorze rolniczym przewyższał w Polsce w 2003 r. 18%, przy średniej w UE – 3,7%. Z kolei udział sektora usługowego w Polsce był znacznie niższy niż w Unii Europejskiej (52,5 wobec 67,9% w UE). Te wyraźne różnice w strukturze zatrudnienia są w dużej mierze konsekwencją różnic w poziomie PKB per capita.
Pomimo zwiększającego się permanentnie udziału liczby pracujących w usługach, nadal bardzo wysoki jest udział pracujących w sektorze rolniczym w stosunku do udziału pracujących w tym sektorze w krajach Unii Europejskiej. W tej materii Polska osiągnęła o wiele słabszy postęp niż Czechy, Węgry czy Słowacja, które jeszcze w okresie przedakcesyjnym (w latach 1991-1995) zmniejszyły zatrudnienie w sektorze I, mimo że na początku tego okresu było ono tam stosunkowo niskie. Z kolei Czechy i Słowacja o wiele bardziej niż Polska zwiększyły zatrudnienie w sektorze III. Oznacza to, że Polskę dzieli duży
dystans wobec Unii Europejskiej (udział sektora I w Polsce 18,7%, w UE 4,4%, sektora II odpowiednio: 50,3 i 68,8%)120. W naszym kraju struktura według sektorów ekonomicznych jest o wiele gorsza niż w Grecji, Hiszpanii i Portugalii, zaś udział sektora III w Polsce jest najniższy w grupie krajów, które weszły w maju 2004 r. do Unii Europejskiej.
Biorąc pod uwagę strukturę pracujących w przekroju rodzajów własności, nastąpiła w Polsce znacząca poprawa. Odsetek pracujących w sektorze prywatnym osiągnął w 2004 r.
poziom 74,2% (tabela 2).
Tabela 2. Struktura średniorocznej liczby pracujących wg sektorów własności w okresie przed i poakcesyjnym
Wyszczególnienie 2000 2001 2002 2003 2004 2005
Ogółem 100,0 100,0 100,0 100,0 100,0 100,0
Sektor publiczny 26,3 25,2 26,2 25,6 25,2 25,1
Sektor prywatny 73,7 74,8 73,8 74,4 74,8 74,9
Źródło: obliczenia własne na podstawie: Pracujący w gospodarce narodowej, GUS, Warszawa 2004.
Skokowa tendencja wzrostowa liczby pracujących w sektorze prywatnym jaką można było zaobserwować w latach 1998-2002 ulegała wyraźnemu spowolnieniu po 2000 roku.
Regionalne zróżnicowanie struktury pracujących
Struktura pracujących według sektorów ekonomicznych jest zróżnicowana w układzie przestrzennym (tabela 3). W województwach położonych w północno-zachodniej i zachodniej części Polski jest ona najbardziej zbliżona do występującej w krajach Unii Europejskiej.
Tabela 3. Struktura pracujących wg województw w latach 2004-2005
Województwo Sektor I Sektor II Sektor III
dolnośląskie 14,8 35,9 49,3
kujawsko-pomorskie 23,9 32,8 43,3
lubelskie 46,5 18,0 35,5
lubuskie 19,7 31,2 48,9
łódzkie 25,8 31,9 42,3
małopolskie 30,2 26,8 43,0
120 Według analiz Komisji Europejskiej.
mazowieckie 24,3 25,4 50,3
opolskie 22,6 32,3 45,1
podkarpackie 43,6 22,6 33,8
podlaskie 43,3 17,8 39,2
pomorskie 14,9 30,8 54,3
śląskie 11,2 45,7 43,1
świętokrzyskie 41,2 22,4 36,4
warmińsko-mazurskie 28,8 24,3 46,9
wielkopolskie 25,6 31,8 42,6
zachodniopomorskie 15,9 28,6 55,5
Źródło: obliczenia własne na podstawie danych udostępnionych przez GUS.
Stosunkowo nowoczesną strukturą pracujących charakteryzują się województwa mazowieckie, wielkopolskie i opolskie, natomiast najbardziej archaiczną strukturą pracujących cechują się województwa Polski wschodniej i południowo-wschodniej.
Województwa: śląskie, pomorskie, dolnośląskie i zachodniopomorskie charakteryzują się najniższym odsetkiem pracujących w sektorze I (poniżej 20%), podczas gdy województwa Polski wschodniej i południowo-wschodniej odznaczają się najwyższym udziałem pracujących w rolnictwie (ponad 40%). Jednocześnie należy podkreślić, że lista województw o najwyższym odsetku pracujących w rolnictwie pokrywa się z listą województw o najniższym odsetku pracujących w sektorze II. Wśród województw o najwyższym odsetku pracujących w przemyśle (ponad 30%) znalazły się województwa: śląskie, dolnośląskie, łódzkie, opolskie, lubelskie, pomorskie i kujawsko-pomorskie.
Wśród województw o najwyższym odsetku pracujących w sektorze III, czyli w usługach (ponad 45%) znalazły się województwa Polski zachodniej oraz województwa mazowieckie i lubuskie.
Struktura pracujących według cech demograficzno-społecznych
Dla oceny i prognozy struktury pracujących niezbędna jest znajomość struktury pracujących według cech demograficzno-społecznych (płeć, wiek, wykształcenie). Pierwszym ważnym przekrojem badawczym populacji pracujących jest jej zróżnicowanie według płci.
Zgodnie z założeniami Europejskiej Strategii Zatrudnienia, kluczowym celem jest wzrost aktywności zawodowej kobiet oraz poprawa jakości ich miejsc pracy. Wskaźnik zatrudnienia kobiet w krajach Unii Europejskiej w 2004 r. osiągnął poziom 55,7%, natomiast
w 2005 r. – 56,3%, wzrastając szybciej niż w przypadku mężczyzn. Ponad 60% nowych miejsc pracy stworzonych w Unii Europejskiej w latach 2004-2005 objęły kobiety.
Segregacja według płci w przekroju sektorów i zawodów obniżyła się w latach 2004-2005, osiągając w 2005 r. poziom 25,6%.
Największa segregacja według sektorów utrzymuje się w Finlandii i Szwecji oraz w Portugalii i Austrii, natomiast według zawodów – w krajach skandynawskich (Finlandia, Szwecja, Dania).
Porównując wynagrodzenia w krajach Unii Europejskiej, zarobki kobiet są ponad 12 punktów procentowych niższe od zarobków mężczyzn (w tym w sektorze usług o 17 punktów procentowych, zaś w publicznym o 9 punktów procentowych)121.
W Polsce, podobnie jak w krajach Unii Europejskiej sytuacja kobiet na rynku pracy jest gorsza niż mężczyzn, ponieważ łatwiej tracą one pracę i mają większe trudności z ponownym jej podjęciem. Mimo to, aktywność zawodowa kobiet w Polsce wypada korzystniej niż w Unii Europejskiej, natomiast wskaźnik zatrudnienia i stopa bezrobocia długookresowego – o wiele gorzej. Na uwagę zasługuje również fakt, że odsetek zatrudnionych kobiet na czas określony jest ponad 2,8 raza niższy w Polsce aniżeli w krajach Unii Europejskiej, podczas gdy odsetek kobiet pracujących na własny rachunek jest 1,6 raza większy w Polsce niż Unii Europejskiej (tabela 4).
Tabela 4. Wybrane charakterystyki rynku pracy ze względu na płeć122 w Polsce i UE w 2005 r.
Wyszczególnienie Ogółem Mężczyźni Kobiety
Polska UE Polska UE Polska UE Współczynnik aktywności zawodowej 53,9 67,6 62,5 79,4 55,9 60,8
Wskaźnik zatrudnienia 45,9 63,8 53,2 71,3 39,2 56,3
Stopa bezrobocia długookresowego 10,2 3,9 9,3 3,0 11,4 4,4 Odsetek pracujących na własny rachunek 23,0 15,0 26,4 18,3 19,6 11,7 Odsetek zatrudnionych na czas określony 5,9 13,3 6,7 12,4 5,1 14,3
Źródło: obliczenia własne na podstawie: European Commission, Employment and Labour Market In Central European Countries, No. 3, Luxemburg 2005.
121 European Commission, Employment and Labour Market In Central European Countries, No. 3, Luxemburg 2005, s. 40.
122 Różnice w poziomie współczynnika aktywności zawodowej i wskaźnika zatrudnienia według GUS i EC, Employment in Europe wynikają stąd, że GUS bierze pod uwagę ludność w wieku 15 lat i więcej, natomiast Komisja Europejska ludność w wieku 15-64 lata.
Drugim, a przy tym jednym z najważniejszych przekrojów badawczych populacji pracujących jest ich struktura według wieku. Wiek określa bowiem pozycję człowieka na rynku pracy. Polski rynek pracy charakteryzuje się stosunkowo niskim wskaźnikiem zatrudnienia wśród osób w wieku do 24 lat. Wskaźnik ten w 2003 r. wyniósł zaledwie 16,8%, podczas gdy w krajach Unii Europejskiej kształtował się na poziomie 36,8% (tabela 5).
Należy w tym miejscu zaznaczyć, że dzięki wdrożeniu ustaleń Szczytu Lizbońskiego123 w zakresie promowania rozwoju wysokich technologii w krajach Unii Europejskiej, znacznie wzrósł wskaźnik zatrudnienia wśród młodzieży, która dominuje wśród zatrudnionych w sektorze ICT (information and communication technology).
Tabela 5. Wskaźniki zatrudnienia w Polsce i UE według wieku w 2005 r. (w %)
Wiek Polska Unia Europejska
15-24 16,8 36,8
25-54 71,1 76,8
55-64 26,2 41,0
Źródło: Jak tab. 4; Aktywność ekonomiczna ludności Polski, GUS, Warszawa 2005, s.81.
Również na tle Unii Europejskiej, wskaźnik zatrudnienia wśród grupy wiekowej 55-64 lata był w Polsce o prawie 15 punktów procentowych niższy. Tak niski wskaźnik zatrudnienia można tłumaczyć tym, że na skutek utraty pracy, osoby w tym przedziale wiekowym mają większe trudności z ponownym zatrudnieniem. Tworzą bezrobocie strukturalne, które trudno zlikwidować, ponieważ istnieje mniejsza szansa na ich przekwalifikowanie.
Trzecim determinantem strukturalnym różnicującym populację pracujących jest ich poziom wykształcenia. Analiza populacji pracujących według poziomu wykształcenia
123 Na Szczycie Lizbońskim w 2000 r. przyjęto nową strategię społeczno-gospodarczą, której celem jest uczynienie gospodarki Unii najbardziej konkurencyjną i dynamiczną na świecie, opartą na wiedzy, zdolną utrzymywać stały wzrost oraz zwiększać liczbę lepszych miejsc pracy i spójność społeczną. Nową strategię cechuje przede wszystkim:
123 Na Szczycie Lizbońskim w 2000 r. przyjęto nową strategię społeczno-gospodarczą, której celem jest uczynienie gospodarki Unii najbardziej konkurencyjną i dynamiczną na świecie, opartą na wiedzy, zdolną utrzymywać stały wzrost oraz zwiększać liczbę lepszych miejsc pracy i spójność społeczną. Nową strategię cechuje przede wszystkim: