Mobbing², który możemy określić jako ukierunkowaną psycholo-giczną przemoc w organizacji, jest zjawiskiem budzącym zrozumia-łe zainteresowanie w sytuacji postępującej eliminacji aktów przemo-cy fizycznej z przestrzeni relacji międzyludzkich. Zainteresowanie to wykazuje wiele dyscyplin naukowych, począwszy od nauk prawnych, poprzez psychologię społeczną, pedagogikę, politologię i socjologię organizacji, a na fizjologii rozpatrującej konsekwencje długotrwałego stresu kończąc. To niejedyne dziedziny, które zajmują się tym pro-blemem ze względu na jego wieloaspektowość i wielopoziomowość.
Ta złożoność skłania do zastanowienia się, co każda z nich mówi nam o mobbingu? Na ile funkcjonujące w nich paradygmaty ograniczają rozumienie zjawiska? Czy właściwe im ujęcia teoretyczne oraz
obo-¹ Prezentowane wyniki badań dotyczące przejawów mobbingu pochodzą z badania
„Omnibus”, przeprowadzonego w dniach 14–21 maja 2013 roku na liczącej 1072 oso-by reprezentatywnej próbie losowej dorosłych mieszkańców Polski. Powstały one jako rezultat umowy o współpracy między Fundacją CBOS a Akademią Leona Koźmiń-skiego zawartej z inicjatywy prof. dr hab. Krzysztofa ZagórKoźmiń-skiego. Umowa ta umożli-wia studentom ALK systematyczny udział w badaniach opinii publicznej, realizowa-nych na reprezentatywrealizowa-nych próbach dorosłej ludności kraju. Studenci przygotowują projekty bloków pytań na wybrane przez siebie tematy, a następnie opracowują wy-niki badania. Możliwość uczestnictwa w badaniach stanowi element studiów na ALK unikalny w skali nie tylko polskiej, lecz także światowej. Autor składa podziękowa-nie prof. dr. hab. Krzysztofowi Zagórskiemu za umożliwiepodziękowa-nie wykorzystania wyników badania.
² W tym miejscu chciałbym podziękować dr Katarzynie Durniat z Instytutu Psycho-logii Uniwersytetu Wrocławskiego za cenne uwagi dotyczące treści niniejszego arty-kułu.
wiązujące modele i koncepcje nie skutkują wycinkowym traktowa-niem przedmiotu analizy? Co daje jego ujęcie idiograficzne, a co no-motetyczne? Czy zastosowane metody jakościowe pozwalają zrozu-mieć istotę zjawiska, a ilościowe poznać jego skalę? Jakie w związku z tym można formułować rekomendacje dla rozważań teoretycznych i praktyk badawczych?
Wstęp
Nauka nie funkcjonuje w oderwaniu od rzeczywistości społecz-nej i rzeczywistość społeczna nie funkcjonuje w oderwaniu od na-uki. Ta interakcja jest szczególnie silna w przypadku nauk społecz-nych, a już szczególnie w kręgu dyscyplin powiązanych z problema-tyką funkcjonowania organizacji i zarządzania nimi. Dyscypliny te in-spirację do refleksji teoretycznej i badań czerpią z codziennych do-świadczeń członków organizacji, które poprzez media stają się przed-miotem publicznego dyskursu. Ten wytwór ludzkiej aktywności, ja-kim jest nauka, to nieustannie podejmowana próba uzyskania po-znawczej kontroli nad rzeczywistością. Nauka stara się opisać zjawi-ska społeczne, poznać ich mechanizmy, wyjaśnić relacje między skut-kami i przyczynami. Wypracowuje koncepcje teoretyczne, weryfiku-je hipotezy, ustala przyczyny zjawisk oraz przewiduweryfiku-je konsekwencweryfiku-je, tworząc mniej lub bardziej trafne prognozy. Poznawcze opanowanie zjawiska jest szczególnie istotne, kiedy jest ono ważnym społecznym problemem. Staramy się dzięki wynikom naukowego poznania roz-wiązywać problemy, z którymi zwracają się praktycy, jeżeli sami nie są w stanie sobie z nimi poradzić na gruncie posiadanej wiedzy i róż-nego typu kompetencji.
Niniejszy tekst poświęcony jest zjawisku mobbingu. Termin ten pojawił się w języku nauk społecznych stosunkowo niedawno. W la-tach 70. użył go szwedzki psychiatra Peter-Paul Heinemann (1972), by podkreślić skutki, do jakich prowadzi agresywne zachowanie dzie-ci wobec jednego lub kilku kolegów. Dekadę później został
wprowa-dzony przez Heinza Leymanna (1990) do opisu toksycznych relacji w miejscu pracy (Matuszyński 2004). Zjawisko zostało więc dostrze-żone w germańskim kręgu kulturowym i wpisane w kontekst organi-zacyjny.
To, że nie istniała wcześniej kodująca zespół charakterystycznych zachowań nazwa, nie znaczy, że takich zachowań nie było. Istotą mobbingu jest skoncentrowana w czasie i przestrzeni przemoc, a ta-ka przemoc była bardziej pierwotna niż agresja wśród ludzi, bo to zwierzęta walczyły i walczą ze sobą, by pozbawić pozycji, odizolo-wać czy nawet wyeliminoodizolo-wać konkurencyjnego osobnika z tej samej grupy. Tam, gdzie zwierzęta czy ludzie są razem, tworzą grupy, po-jawia się nieunikniona konkurencja o zasoby, które z natury są ogra-niczone. Takimi zasobami są seksualni partnerzy, terytorium czy bę-dące jego pochodną pożywienie. Zasobem jest także pozycja w gru-pie, miejsce w hierarchii, które wpływa na dostęp do wymienionych wcześniej dóbr. W darwinowskim świecie zasoby to gwarancja suk-cesu dla siebie i swojej puli genów.
To zasobowe podejście wskazuje na szerszy kontekst, w którym należy lokować problematykę mobbingu. Ponieważ jest to zjawisko organizacyjne, w analizie należy wyjść od definicji organizacji. Orga-nizacja jako triumf współpracy nad konfliktem jest trwałym zjedno-czeniem wysiłków dwóch lub więcej osób w ramach sformalizowane-go układu struktur i relacji, by osiągać określony cel lub zbiór celów.
Kluczowa jest „relacja podporządkowania zachodząca między gru-pami społecznymi lub jednostkami, uprawniająca jedną ze stron do podejmowania decyzji w imieniu rządzonych (także w odniesieniu do poszczególnych członków tej grupy) oraz sprawowania nad ni-mi kontroli” oraz dająca „możliwość egzekwowania czy też wywiera-nia wpływu lub nacisku jednej osoby (grupy) na drugą, zmierzającego do zmian w zachowaniach, działaniach, myśleniu, postrzeganiu lub emocjach czy uczuciach” (Olechnicki, Załęcki 1998: 244–245). Zaso-by organizacji są ograniczone, a jako takie muszą Zaso-być dystrybuowane w sytuacji konkurencji jednostek i grup. Relacja podporządkowania daje uprzywilejowaną pozycję w decyzjach o podziale zasobów przez użycie władzy z tej pozycji wynikającej. Nie znaczy to, że
po-zycja ta i władza nie są kwestionowane. Organizacja jako układ wła-dzy w działaniu, która kształtuje zachowania członków w relacjach wertykalnych i horyzontalnych, jest areną konfliktów, rozgrywek we-wnętrznych oraz zewe-wnętrznych i prowadzenia aktywności rozumia-nej jako polityczna. W tej to polityczrozumia-nej perspektywie należy lokować teoretyczną problematykę mobbingu. Perspektywa ta zostanie omó-wiona bardziej szczegółowo, jako próba odmiennego od dotychcza-sowego konceptualizowania problematyki mobbingu. Następnie zo-staną omówione inne typy podejść, takie jak psychologiczne, socjolo-giczne, prawne oraz w kontekście zagrożeń w miejscu pracy. W toku wywodu formułowany będzie postulat interdyscyplinarnego podej-ścia do mobbingu i wykorzystywania w jego badaniu różnorodnych metod i technik badawczych, które ogniskują się w strategii badaw-czej case study (Koładkiewicz, Strumińska 2012).