Model dobrego życia oraz jego zastosowanie w diagnozie i metodyce pracy resocjalizacyjnej

oraz egzemplifikacja podejścia „pozytywnego”

Oczywistością jest, że model dobrego życia opiera się na innej filo-zofii działania resocjalizacyjnego, która zakłada konieczność

odkrywa-nia i wzmacodkrywa-niaodkrywa-nia potencjałów (pozytywnych cech) jednostki niedo-stosowanej społecznie oraz zasobów tkwiących w środowisku jej życia.

W tym kontekście jest pozytywnie skorelowany z koncepcją resilience i koncepcją salutogenezy. Dla wielu teoretyków, których zdanie podzie-lam, model dobrego życia nie jest opozycyjny wobec modelu ryzyka, ale wobec niego komplementarny lub — chyba bardziej trafnie — zawierają-cy w sobie założenia teoretyczne modelu ryzyka. W zasadzie można po-wiedzieć, że jego założenia teoretyczne eliminują, wskazane wcześniej, ograniczenia modelu ryzyka.

W kontekście procesu diagnozy, w modelu dobrego życia najogólniej zakłada się konieczność dokonywania tzw. diagnozy pełnej, prowadzo-nej w ujęciu rozwojowym (diagnoza pozytywna — zasobów, potencja-łów i negatywna — deficytów i blokad rozwojowych, w ujęciu biogra-ficznym i z uwzględnieniem dwu obszarów diagnozy: wewnętrznej, dyspozycyjnej oraz zewnętrznej, społecznej, środowiskowej, ujętych dynamicznie i systemowo). W modelu tym zakłada się również koniecz-ność projektowania działalności postdiagnostycznej (indywidualnych programów resocjalizacji), z uwzględnieniem rezultatów diagnozy peł-nej, czyli mocnych (zasoby) i słabych (deficyty) stron jednostki niedo-stosowanej społecznie i warunków jej życia (koncentracja na jednostce i świecie jej życia).

W modelu diagnozy wpisującym się w założenia modelu dobrego życia najważniejszym elementem jest jednak odkrycie własnych poten-cjałów, czyli tzw. diagnoza pozytywna, choć wspierana przez odkrywa-nie blokad w ich urzeczywistnianiu (realizowaniu). Wiąże się to zatem naturalnie z koniecznością prowadzenia diagnozy negatywnej, głównie w aspekcie przyczynowym, co jest właściwe dla modelu ryzyka, ale w prezentowanym modelu nie ma statusu „diagnozy dominującej”. Ma jednak znaczenie funkcjonalne, czyli pozwala w rezultacie odkrywać mechanizmy dysfunkcjonalności jednostki niedostosowanej społecznie, stanowiące podstawę projektowania działań postdiagnostycznych, ukie-runkowanych na konstruktywne jej przekształcanie. Odkrywanie źró-deł dysfunkcjonalności powoduje też, choć pośrednio, że możliwe jest działanie mające na celu ograniczenie lub eliminowanie funkcjonalności zachowań destrukcyjnych poprzez znajdowanie dla nich alternatyw-nych form zachowań, zaspokajających potrzeby jednostki lub

umożli-wiających realizowanie cenionych przez nią wartości, co z kolei stanowi przedmiot diagnozy pozytywnej. Dominuje bowiem współcześnie prze-konanie, że zaburzenia są dla jednostki funkcjonalne, czyli służą zaspo-kajaniu jej potrzeb lub realizowaniu uznawanych wartości, ale dzieje się to w sposób destrukcyjny. Można znaleźć uzasadnienie tej tezy choćby w przedstawionej skrótowo socjologicznej koncepcji dewiacji Roberta K. M e r t o n a (1982; por. S i e m a s z k o 1993), w której zakłada się, że nonkonformistami (dewiantami) stają się ci, których możliwości zaspo-kajania potrzeb w sposób konstruktywny (konformistyczny) są ograni-czone strukturalnie, systemowo (dewiantami stają się ci, których pozy-cja społeczna nie pozwala realizować kulturowo określonych wartości

— celów, w sposób zgodny ze społecznie wyznaczonymi standardami

— normami, środkami). Oznacza to, że odkrycie przez jednostkę niedo-stosowaną społecznie lub zagrożoną niedostosowaniem dysfunkcjonal-ności zaburzonych zachowań wobec własnych celów i preferencji, a jed-nocześnie odkrycie konstruktywnych sposobów realizowania własnych wartości i potrzeb czy radzenia sobie z problemami rozwojowymi lub społecznymi powoduje, że zachowania niedostosowane przestają pełnić swoją funkcję, związaną z realizowaniem własnych potrzeb i wartości (w sposób dotąd dla niej jedynie dostępny, czyli destrukcyjny).

Potwierdza to wnioskowanie fakt, że wiele koncepcji dewiacji wska-zuje, iż cele, wartości i potrzeby nie różnicują jednostek dewiantywnych i niedewiantywnych (prawidłowo i wadliwie przystosowanych), a róż-nicuje je jedynie sposób, w jaki owe potrzeby są realizowane czy w jaki uznawane wartości są osiągane. Oznacza to, że podstawowe zróżnico-wanie — klasyfikujące osoby jako niedostosowane i prawidłowo przy-stosowane — odnosi się do przestrzegania norm narzuconych społecz-nie, a więc środków, jakie wykorzystuje się do osiągania własnych celów, jako pochodnych uznawanych wartości. Teza ta najsilniej podkreślana była w np. koncepcji Edwina Sutherlanda (S u t h e r l a n d, C r e s s e y, L u c k e n b i l l 1992), czy Roberta K. Mertona (M e r t o n 1957, 1982; za:

S i e m a s z k o 1993).

Podsumowując, model dobrego życia wyznacza koncentracja na od-krywaniu i promowaniu ważnych celów osobistych jednostki (potrzeb i wartości znaczących), choć też zakłada się w nim jako istotne reduko-wanie ryzyka zagrożeń rozwojowych (niedostosowania społecznego)

w przyszłości, co jednak może się dokonać jedynie z wykorzystaniem jego potencjałów (mocnych stron). Wyznacza to jako konieczne doko-nanie diagnozy osobistych preferencji i wartości uznawanych przez jed-nostkę z zaburzeniami przystosowawczymi. Diagnoza pozytywna⁵ jest bezpośrednio wykorzystywana w projektowaniu postdiagnostycznym, czyli w określaniu celów i metod działań korekcyjno-terapeutycznych, w podejmowanych działaniach korekcyjnych zaś musi zostać uwzględ-niona osobista motywacja jednostki do dokonania wewnętrznej przemia-ny. W modelu tym podkreśla się też znaczenie wyposażenia jednostki w kompetencje i możliwości działania konstruktywnego, potrzebne do realizacji osobistych planów wynikających z odkrytych przez jednostkę i zdefiniowanych jako znaczące wartości.

Poszukując teoretycznych i praktycznych odniesień dla modelu do-brego życia, można przytoczyć tu założenia kompensacyjnego modelu pomocy (dostarczanie kompetencji i możliwości), a także omówionej wcześniej koncepcji resilience i koncepcji salutogenezy, w których ak-centuje się znaczenie mocnych stron (zasobów, potencjałów) jednostki.

W filozofii działania resocjalizacyjnego, właściwej dla tego modelu, za-kłada się odejście od perspektywy bezpośredniego eliminowania defi-cytów — redukcji dynamicznych (pierwotnych i wtórnych, ale zawsze znaczących rozwojowo) czynników ryzyka, co jest charakterystyczne dla podejścia tzw. negatywnego (skoncentrowanego na deficytach).

W modelu tym przyjmuje się natomiast perspektywę działania pole-gającą na odkrywaniu i wzmacnianiu odkrywanych wspólnie — przez jednostkę niedostosowaną i badacza-diagnostę — potencjałów (war-tości znaczących). Odkrywanie i wzmacnianie potencjałów jest moż-liwe jedynie w prawidłowo przebiegającej relacji diagnostyczno-tera-peutycznej (podejście podmiotowe, humanistyczne, personalistyczne).

Realizowanie pożądanych przez jednostkę zaburzoną wartości i celów dla niej istotnych połączone jest zatem: a) ze wskazaniem i dostarcze-niem możliwości ich realizowania w sposób nieprzestępczy, b) prze-konaniem o destrukcyjności dotychczasowych sposobów zachowania (dewiacyjnego), co niemal automatycznie eliminuje czynniki ryzyka.

Oznacza to jednocześnie, że zachowania destrukcyjne przestają być

5 O modelu diagnozy w resocjalizacji piszę w innym opracowaniu (W y s o c k a 2013 b).

funkcjonalne, zastępowane zaś są funkcjonalnymi dla jednostki zacho-waniami konstruktywnymi.

Ważne założenie teoretyczne modelu dobrego życia dotyczy też istoty dokonującej się wewnętrznej zmiany. W procesie resocjalizacji, trakto-wanym jako uruchomienie procesu prawidłowej socjalizacji przez wy-korzystanie zasobów jednostki, nie wystarcza bowiem koncentracja na pojedynczych czynnikach ryzyka i ich sukcesywnym eliminowaniu, ale istotą zmiany jest całościowa „rekonstrukcja Ja”. Mechanizmem owej całościowej przemiany czyni się zaś realistyczne (adekwatne) poczucie własnej wartości (potrzeba hubrystyczna), określające akceptację tego, kim się jest i w jaki sposób się działa. Akceptacja ta musi być wyrażana i podzielana zarówno przez jednostkę (samoakceptacja), jak i przez spo-łeczeństwo (akceptacja otoczenia). Cel działań resocjalizacyjnych można określić zatem jako „rekonstrukcję Ja”, dokonującą się w kierunku oso-biście i społecznie akceptowanej wizji siebie, ale realizowanej z wyko-rzystaniem społecznie obowiązujących i dozwolonych środków (prze-strzeganie norm społecznych). Możliwe jest to jedynie wówczas, gdy jednostka odkryje własne potencjały, co pozwoli jej określić, kim jest, kim chce być i kim być może, a także co jest dla niej ważne w procesie „stawa-nia się” (rozwoju, samoaktualizacji). Proces resocjalizacji wyznacza w ta-kim ujęciu pierwotnie kompensacja indywidualnych i społeczno-kultu-rowych blokad rozwoju jednostki (wychowanka), co może uruchomić proces uczenia się konstruktywnego radzenia sobie z negatywnymi, ale naturalnie występującymi w rozwoju problemami. Proces ten wspoma-gany jest przez możliwość realizowania własnych, odkrytych potencja-łów. Założenia modelu dobrego życia przedstawiono na schemacie 2.

Widoczne jest tu powiązanie z zasadami realizowania działań reso-cjalizacyjnych oraz ze wspomnianą wcześniej klasyczną typologią ich działania przedstawioną przez C z a p o w a (1980), który zapronował trzy rodzaje działań korekcyjnych, przedstawił argumenty po-twierdzające ich znaczenie oraz dokonał oceny tego znaczenia w pro-cesie zmiany:

a) działania s e m i o t r o p o w e (eliminowanie objawów zaburzeń);

b) działania e t i o t r o p o w e (eliminowanie przyczyn zaburzeń);

c) działania e r g o t r o p o w e (odkrywanie i „uczynnianie”, czyli ak-tywizowanie i wzmacnianie potencjałów jednostki).

S c h e m a t 2 Charakterystyka modelu dobrego życia

Model dobrego życia (Good Lives Model)

Źródła ludzkiego zła:

— człowiek z natury dobry, podmiotowość, możliwość wyboru Istota działania — filozofia:

a) koncentracja na indywidualnej szkodliwości b) walka o subiektywizowane dobro jednostki Założenia modelu:

a) koncentracja na odkrywaniu i promowaniu ważnych celów osobistych jednostki,

b) wzmacnianie potencjałów jednostki i środowiska, c) w celu samorealizacji jednostki,

d) jednostka jest postrzegana jako szkodząca sobie,

e) projektowanie działań korekcyjno-terapeutycznych uwzględniających osobistą motywację do zmiany,

Charakter diagnozy:

a) diagnoza pozytywna priorytetowa

b) koncentracja na czynnikach chroniących i odkrywaniu mechanizmu za- burzeń — ich funkcjonalności; czynniki niekryminogenne (perspektywa przyszłościowa)

Zasady działania w procesie diagnostycznym i postdiagnostycznym:

a) zasada podmiotowości b) zasada oceny potencjałów c) zasada relacyjności w działaniu

d) zasada kompensacji (model kompensacyjny)

e) zasada dominacji działań ergotropowych, traktowanych jako pierwotne f) zasada znaczenia działań etiotropowch w procesie eliminowania blo- kad rozwoju

g) zasada pomocniczości działań semiotropowych w procesie zmiany Ź r ó d ł o : Opracowanie własne

Czapów wskazał również sposób organizowania tychże działań w proce- sie wewnętrznej przemiany jednostki niedostosowanej, formułując swoiste zasady działania/wychowania resocjalizującego, odnoszące się do ich znacze- nia w procesie wewnętrznej przemiany jednostki niedostosowanej społecznie:

a) z a s a d a d o m i n a c j i d z i a ł a ń e r g o t r o p o w y c h — naj-ważniejsze w procesie zmiany są działania oparte na poszukiwaniu i wykorzystywaniu (uczynnianiu) potencjałów, co egzemplifikuje model dobrego życia;

b) z a s a d a z n a c z e n i a o d k r y w a n i a m e c h a n i z m ó w z a -b u r z e ń — jako niezmiernie istotne, ale pochodne działań ergotropo-wych, są działania etiotropowe, związane z eliminacją przyczyn zabu-rzeń (dynamicznych czynników ryzyka);

c) z a s a d a pomocniczego znaczenia e l i m i n o w a n i a o b j a w ó w z a b u r z e ń — najmniej znaczące dla efektywności działań resocjaliza-cyjnych są działania semiotropowe związane z bezpośrednim elimino-waniem objawów zaburzonych zachowań.

Zasady określające dominujące znaczenie eliminacji objawów i czynni-ków zaburzeń organizują działania resocjalizacyjne w modelu ryzyka, sta-nowiąc o ich istocie, ale są niewystarczające w modelu dobrego życia, dla którego zasada dominacji odkrywania, uczynniania i wzmacniania poten-cjałów (diagnoza i resocjalizacja pozytywna) jest podstawowa i wyjściowa dla całego procesu resocjalizacji (diagnostyki i metodyki działania resocjali-zującego), choć wspomagana jest zasadą eliminacji czynników blokujących możliwość indywidualnego rozwoju. Wynika to stąd, iż zaburzone zacho-wania (niedostosowane) przestają być funkcjonalne, a więc mają tendencję do redukowania się, jeśli wyeliminuje się blokady rozwoju (działania etio-tropowe) i odkryje się konstruktywne sposoby osiągania własnych celów i realizowania osobiście znaczących wartości (działania ergotropowe).

1.4.3.

Modele wsparcia (pomocy) w rozwoju a modele ryzyka