„Ludzka skłonność do stwarzania fikcyjnych i urojonych światów leży u podstaw wiedzy o świecie prawdziwym”
TERAPIA, RESOCJALIZACJA
2.3. Propozycje podejść teoretyczno-metodologicznych do obszarów diagnozy w resocjalizacji
Niezależnie od typu podejścia do diagnozy — salutogenetycznego (diagnoza pozytywna) czy patogenetycznego (diagnoza negatywna)
— w metodologii diagnozy głównym problemem jest adekwatność do-boru metody do celu dokonywanego rozpoznania. Trzeba mieć także na uwadze, że nie istnieją gotowe metody diagnozy do zastosowania w konkretnych, specyficznych przypadkach (algorytmy postępowania diagnostycznego), dlatego metodę obejmującą całokształt przebiegu procesu diagnostycznego trzeba tworzyć (heurystyka postępowania dia-gnostycznego), kierując się specyfiką problemu, zjawiska i osoby bada-nej, choć dokonuje się to na podstawie ogólnych, wypracowanych przez metodologię reguł, a także założeń teoretycznych dotyczących przed-miotu diagnozy, czyli badanych zjawisk.
Istotny zatem problem, który trzeba zawsze uwzględniać w konstru-owaniu i doborze metody diagnozowania, stanowi to, iż badanie spraw ludzkich dokonuje się w specyficznej relacji diagnostycznej, która ma nie tylko charakter poznawczy, ale też przebiega w emocjonalnej zależności, co wiąże się z tym, iż poznanie to zależy od aktu woli osoby badanej.
Konstruując model diagnozy, musimy ten fakt uwzględnić, co ma reper-kusje prakseologiczne i etyczne. Fakt ów uzasadnia, dlaczego Helena
Radlińska przypisywała ogromne znaczenie rozumiejącemu wejściu ba-dacza w środowisko, obserwacji przeżywanej, a nie tylko uczestniczącej, oraz postawie etycznej badacza.
W kontekście niepewności procesu poznania i konieczności tworzenia modelu diagnozy każdego indywidualnego przypadku ważnym wska-zaniem związanym z praktyką diagnostyczną jest stosowanie możliwie wielu technik różnego typu (podstawowych, klinicznych, niepsychome-trycznych vs. opartych na pomiarze, psychomeniepsychome-trycznych; jakościowych vs. ilościowych) do rozwiązania konkretnego problemu diagnostyczne-go oraz w celu sprawdzenia otrzymanych danych i uzyskania informa-cji w możliwie dużym stopniu różnorodnych i pochodzących z różnych źródeł.
W formalnej klasyfikacji narzędzi diagnostycznych określa się typy jako — powstały ze skrzyżowania dwóch wymiarów — układ czterech kategorii metod/narzędzi:
a)
standardowe (testy, skale i kwestionariusze);
b)
niestandardowe (arkusze obserwacyjne, kwestionariusze rozmów i wywiadów);
c)
specyficzne (ukierunkowane na ocenę i pomiar określonych zja-wisk całościowo lub pewnych ich aspektów);
d)
niespecyficzne (opracowane do oceny innych zjawisk, ale mogące mieć cząstkowo zastosowanie do oceny interesujących badacza zjawisk), czyli ogólnie są to zarówno techniki kliniczne, jak i psychometryczne.
Ich wykorzystywaniem rządzą dwie podstawowe zasady:
a)
adekwatności do problemu, poziomu rozwoju osoby badanej i spe-cyficznego przedmiotu diagnozy;
b)
łączenia możliwie wielu różnych metod i źródeł informacji w po-znawaniu świata życia jednostki (schemat 14).
Klasyfikacja ta nie jest rozłączna, gdyż techniki niestandardowe w za-leżności od sposobu konstrukcji i opracowania narzędzi mogą być także zaliczane do standardowych, ilościowych (np. ankieta, wywiad standa-ryzowany, arkusz obserwacyjny z ocenami skalowanymi, analiza treści formalna, ilościowa, testy projekcyjne). Wskazuję tu jedynie dominujący sposób wykorzystywania danych technik zbierania informacji.
Do najczęściej wykorzystywanych technik diagnostycznych w peda-gogice resocjalizacyjnej należą: wywiad, rozmowa, obserwacja, analiza
S c h e m a t 1 4 Klasyfikacja technik diagnostycznych i źródeł informacji wykorzystywanych
w pedagogice resocjalizacyjnej
Ź r ó d ł o : Opracowanie własne
dokumentów i wytworów, socjometria, kwestionariusze i skale pomiaro-we, ankieta lub incydentalnie techniki projekcyjne. Ich specyficzne zasto-sowanie różnicuje: sposób zdobywania informacji (bezpośredni, pośredni), źródło informacji (badany, otoczenie społeczne, diagnosta), charakter (su-biektywny, obiektywny), oraz cel, w jakim się je wykorzystuje (badanie dla celów poznawczych lub praktycznych).
Techniki te mogą znaleźć zastosowanie w ocenie różnych zjawisk ważnych w działalności pedagoga i pedagoga resocjalizacyjnego, ale ich formalna kwalifikacja i stosowanie zależą od sposobu konceptuali-zacji problemu, czyli przyjętych w ich konstrukcji założeń teoretycznych (techniki specyficzne vs. niespecyficzne), a także od przyjętych założeń metodologicznych (techniki standardowe vs. niestandardowe). Przy czym, oczywiste jest, iż klasyfikacja ta nie jest rozłączna, gdyż w tech-nikach zaliczonych do niestandardowych można także wykorzystywać elementy pomiaru.
Przyjęcie określonych założeń teoretycznych dotyczących natury ba-danego zjawiska, jak wskazałam wcześniej, decyduje o specyfice zasto-sowanych metod, technik i narzędzi diagnostycznych oraz ich znaczeniu
15 Schemat 14 Klasyfikacja technik diagnostycznych i źródeł informacji wykorzystywanych
w pedagogice resocjalizacyjnej (oprac. własne) Zadawanie pytań
dla podejmowanych decyzji o działaniu w praktyce pedagogicznej (tria-da: teoria — metoda — praktyka). Ujęcie niedostosowania społecznego w kategoriach poznawczych pozwala wyodrębnić podstawowe obszary diagnozy skoncentrowane na osobowości rozumianej jako system prze-konań o sobie, naturze świata, własnym działaniu w świecie oraz rela-cjach łączących jednostkę ze światem społecznym. Komplementarność modelu diagnozy z wykorzystaniem jako dominującego nurtu salutoge-netycznego, uzupełniającego jedynie obszar analiz ujęcia patogenetycz-nego, wyznacza koncentrację na diagnozie potencjałów i zasobów (tzw.
stymulatorów rozwoju) jednostki niedostosowanej społecznie oraz na
— dopełniającej obrazu jej funkcjonowania —ocenie barier, dysfunkcji i ograniczeń rozwojowych (tzw. inhibitorów rozwoju). Schemat najważ-niejszych obszarów diagnozy, które mogą być w różny sposób koncep-tualizowane i operacjonalizowane zależnie od przyjętej teorii, można przedstawić następująco (schemat 15).
S c h e m a t 1 5 Schemat obszarów diagnozy w ujęciu poznawczym
Ź r ó d ł o : Opracowanie własne
Wśród najważniejszych obszarów diagnozy, wykorzystując różne szczegółowe koncepcje teoretyczne, można w takim ujęciu wyróżnić przykładowo:
16 Schemat 15 Schemat obszarów diagnozy w ujęciu poznawczym (oprac. własne)
Przekonania o sobie — samoocena
„Ja”
Przekonania o działaniu w świecie
„Moje życie”
Przekonania prorozwojowe Zniekształcenia poznawcze
Przekonania o naturze świata
„Świat, w którym żyję”
Opis,
symptomatologia Wyjaśnianie,
determinanty
a) nastawienia życiowe rozumiane jako system przekonań o własnym funkcjonowaniu w świecie i jego determinantach;
b) potencjał twórczy, czyli myślenie i osobowość twórczą oraz zdolno-ści specjalne (inteligencje wielorakie);
c) resilience, czyli zasoby odpornościowe, czynniki chroniące przed za-burzeniami;
d) poczucie koherencji, czyli zrozumiałości, sensowności i zaradności;
e) poczucie kontroli wzmocnień związane z przekonaniem o możli-wości kontrolowania własnego życia i jego przebiegu;
f) poczucie skuteczności związane z przekonaniem o możliwości celo-wego działania w świecie;
g) strategie radzenia sobie z problemami w sposób konstruktywny, ograniczający doświadczanie frustracji i niepowodzeń;
h) sposób wartościowania i pokonywanie kryzysu w wartościowaniu;
i) poczucie sensu życia;
j) nastawienia transgresyjne (transgresje osobiste, prywatne i publicz-ne, historyczne);
k) inteligencję emocjonalną i rozumienie empatyczne;
l) poczucie winy i odpowiedzialności oraz wrażliwość na wzmocnienia pozytywne i negatywne, a także wiele innych właściwości osobowych5.
Prezentowane ujęcie diagnozy determinuje ocenę wskazanych zmien-nych, decydujących o ludzkim rozwoju, w perspektywie subiektywnej, a więc z wykorzystaniem narzędzi typu self-report. Wynika to z podstawo-wego założenia psychologii poznawczej o priorytetowym znaczeniu dla procesu rozwoju: subiektywnej percepcji własnych zasobów i deficytów, motywacji do aktywności autokreacyjnej oraz postrzeganej indywidualnie możliwości działania ukierunkowanego na osiąganie zakładanych celów.