Technika autonarracji polega na tworzeniu logicznej i spójnej hi- hi-storii pewnych zdarzeń (początek, rozwinięcie, zakończenie, czyli

przy-czyny, stan obecny i skutki), co stanowi logiczne rozwinięcie scenariu-szy tworzonych wedle mechanizmu porównań społecznych i myślenia kontrfaktycznego. Autonarracja stanowi zatem technikę adaptacji przez zwiększenie samoświadomości, rozładowanie negatywnych emocji związanych z różnymi wydarzeniami życiowymi, co może być podsta-wą poszukiwania realistycznych rozwiązań.

Na równi z konstruowaniem własnej przyszłości i rekonstruowaniem własnej przeszłości niezmiernie istotnym czynnikiem prawidłowego rozwoju (aktywnego przystosowania eliminującego ryzyko zaburzeń w zachowaniu), jest — ukształtowany przez przeszłość, weryfikowany przez obecne wydarzenia i warunkujący planowanie przyszłości — ob-raz siebie traktowany jako podstawa integracji zachowania i adapta-cji. Jak wskazałam wcześniej, punktem wyjścia w kształtowaniu wizji własnego życia i powodzenia procesów adaptacyjnych są niewątpliwie samoświadomość, posiadane przekonania o sobie i samoocena, które wpływają na aktywność kreacyjną lub aktywność destrukcyjną rozwojo-wo. Ważne dla procesu prawidłowego przystosowania wydają się nastę-pujące zjawiska i zarazem mechanizmy rozwojowe:

a) samoświadomość odzwierciedlająca metaforycznie „bycie obiektem własnej uwagi i refleksji” stanowi podstawę autokreacji i refleksyjnego tworzenia „obrazu siebie”, będąc jednocześnie punktem wyjścia do po-tencjalnej zmiany lub potwierdzenia własnego obrazu; samoświadomość jednostek dewiantywnych jest w pewnym sensie ograniczona zarówno wskutek braku wykształcenia odpowiednich mechanizmów skłaniają-cych do refleksji nad sobą i światem oraz relacją „Ja — świat”, jak i wsku-tek tzw. fałszywej świadomości, polegającej na zbudowaniu tego obrazu na fałszywych przesłankach lub budowaniu wizji pesymistycznych;

b) przekonania o sobie — schematy Ja mogą być konstruowane na podstawie różnych kryteriów i przyjąć formę przekonań: o charakterze pozytywnym vs. negatywnym, związanych ze stanem aktualnym (jak jest) vs. potencjalnym (jak może być), realnym (jaki jestem), idealnym (jaki chciałbym być) i powinnościowym (jaki być powinienem), a także odnoszących się do sfery prywatnej, publicznej i kolektywnej (K o f t a, D o l i ń -s k i 2000); wiąże -się to z możliwością oceny -siebie i otoczenia - społeczne-go w katespołeczne-goriach: „Ja realnespołeczne-go”, „Ja idealnespołeczne-go” i „Ja powinnościowespołeczne-go”;

zgodność vs. niezgodność owych stanów, zarówno wewnętrzna (jaki je-stem, chciałbym i powinienem być), jak i zewnętrzna („Ja prywatne” i „Ja odzwierciedlone”), stanowi podstawę prawidłowej vs. nieprawidłowej adaptacji; refleksyjne (świadome) wykreowanie się własnego obrazu (tożsamości, osobowości) powinno iść w kierunku jego indywidualizacji, dlatego jednostka powinna osiągnąć status „Ja niezależnego”, w którym mieszczą się przekonania dotyczące jej właściwości i cech osobowych;

ale jednocześnie obraz ten winien być relatywny, elastyczny, osiągając także status „Ja współzależnego”, w którym mieszczą się przekonania opisujące postawę jednostki wobec świata społecznego („innych ludzi”) i postrzeganą postawę innych wobec Ja; łącznie odpowiada to wymia-rowi rozwoju — od egocentryzmu do prospołeczności, od egoizmu do

„poszerzonego Ja” (M a r k u s, C r o s s 1990), co stanowi egzemplifika-cję prawidłowego przystosowania (opartego na integracji wewnętrznej i integracji ze światem);

c) samoocena (poczucie własnej wartości) odzwierciedla jakość prze-konań dotyczących własnej osoby; przekonania te obejmują różne stop-nie generalizacji (ogólna, stop-niespecyficzna i w poszczególnych sferach, specyficzna), różne poziomy (wysoka, niska) i stopień adekwatności — realizmu (adekwatna, nieadekwatna, zawyżona i zaniżona); samoocena stanowi podstawę autoafirmacji (S t e e l e 1988), którą wyznaczają (de-finiują) pozytywne emocje związane z percepcją siebie i spostrzeganiem własnej osoby przez otoczenie; prawidłowej adaptacji sprzyja niewąt-pliwie adekwatna ocena siebie, samoocena nieadekwatna zaś — zawy-żona lub zanizawy-żona — powoduje wiele wewnętrznych konfliktów, które potencjalnie mogą stanowić podłoże zjawisk dezadaptacyjnych (U r b a n 2012); należy mieć świadomość, że optymalny poziom rozbieżności mię-dzy różnymi stanami Ja, ale bez wyraźnych zaburzeń samooceny, ma też charakter rozwojowy, sprzyjając kształtowaniu się motywacji do sa-modoskonalenia i samorealizacji (brak samozadowolenia, który sprzyja zmianie; samozadowolenie, które ogranicza motywację do zmiany).

Psychospołeczne funkcjonowanie człowieka (poziom przystosowa-nia) i aktywna autokreacja (doskonalenie, dokonywanie zmian w sobie

— utożsamiane tu z resocjalizacją), wyznaczane jest zatem przez triadę:

1) r e k o n s t r u k c j a w ł a s n e j p r z e s z ł o ś c i, pozwalająca świa-domie określić, wyjaśnić i zrozumieć funkcjonowanie „tu i teraz” oraz dokonywać prób planowania własnej przyszłości „w zgodzie z sobą” — własnymi potencjałami i ograniczeniami;

2) k o n s t r u o w a n i e w i z j i w ł a s n e j p r z y s z ł o ś c i, które jest możliwe dopiero wówczas, gdy jednostka dokona samookreślenia (ob-raz Ja) w perspektywie przeszłości i teraźniejszości, co wyznacza plano-wanie i motywację do działania zgodnego z planem oraz wspomagające jej autokreację;

3) p e r c e p c j a w ł a s n e j o s o b y, którą wyznaczają samoświa-domość i samookreślenie (kim jestem i chcę być), samoocena i poczucie własnej wartości (jaki jestem, jaki chcę być, jaki powinienem być), stanowiące źródło autoafirmacji (samoakceptacji oraz zadowolenia z siebie i z włas-nego życia).

Oczywistość stanowi, że owe w większości indywidualne (poznaw-cze) mechanizmy ludzkiego rozwoju i adaptacji nakładają się na wielość mechanizmów społecznej adaptacji vs. dezadaptacji, które wycinkowo omówiłam w rozdziale 1, odnosząc się do wybranych koncepcji. W tym miejscu rozwinę niektóre z nich, bezpośrednio wskazując ich znaczenie dla procesu przystosowania się jednostki. Większość z mechanizmów tzw. społecznych można umiejscowić w strukturalno-kulturowym czy in-terakcyjnym (koncepcje naznaczania) nurcie wyjaśniania mechanizmów dewiacyjnych. Mechanizmy te są bezpośrednio z sobą powiązane, wska-zując z jednej strony społeczno-kulturowe warunki ujawniania się i ewo-kowania zachowań nieprzystosowawczych, z drugiej zaś — ich podłoże poznawcze, wynikające zarówno ze stereotypów społecznych, jak i sche-matów poznawczych jednostki, sprzyjających rozwojowi zaburzeń. Trze-ba mieć także świadomość, że mechanizmy te wzajemnie się wyznaczają, ale jednak wyjściowo ukazują inne wyjaśnienia destrukcyjnych postaw społecznych i pozwalają inaczej określić tzw. czynnik pierwotny.

Wśród mechanizmów społecznych do najważniejszych należą:

1. Mechanizm strukturalnostratyfikacyjny (M e r t o n 1982; S i e