poziomie rozwoju w warunkach konkurencji doskonałej
1.7. Model integracji oś-szprychy
Dotychczasowe analizy dotyczyły integracji, w której liberalizacja handlu między uczestnikami porozumienia przebiegała symetrycznie. Istnieją jednak ugrupowa-nia integracyjne, w których bariery w handlu znoszone są asymetrycznie, tzn. jeden z partnerów członkowskich jest beneficjentem wielu umów integracyjnych z różny-mi krajaróżny-mi, które jednak nie zawierają podobnych umów różny-między sobą. Powstanie sieci umów o charakterystycznej strukturze oś-szprychy (hub-and-spoke) wynika ze zwiększającej się liczby umów dwustronnych. W takim modelu państwo oś anga-żuje się w osobne umowy handlowe z kilkoma partnerami, szprychami, zaś w innej konfiguracji oś może być również szprychą.
Integracja oś-szprychy ma wiele wspólnego z integracją wielostronną, ma po-dobne skutki zarówno dla państw członkowskich, jak i podmiotów pozostających poza porozumieniem. Różnica wynika z tego, że bariery handlowe są znoszone tylko pomiędzy osią a szprychami, natomiast szprychy współpracują na niezmie-nionych warunkach, wcześniejsze bariery nadal obowiązują.
Opisywane zjawisko jest szczególnie widoczne na zachodniej półkuli, a przy-kładem takiej integracji są Meksyk i Chile, które zawarły umowy dwustronne z większością państw regionu, stając się tym samym osiami79. Innym przykładem 78 P. Krugman, The Move Toward Free Trade Zones, Federal Reserve Bank of Kansas City
Economic Review, Kansas City 1991, s. 5–25.
79 Meksyk jest stroną umowy zawartej ze Stanami Zjednoczonymi, Kanadą, Kolumbią, Wenezuelą, Boliwią, Chile, Kostaryką, Nikaraguą, Hondurasem, Gwatemalą, Salwado-rem, Urugwajem. Chile podpisało porozumienia o preferencyjnym handlu z Kolumbią, Ekwadorem, Kanadą, Meksykiem, Stanami Zjednoczonymi, a także ugrupowaniami MERCOSUR i CACM.
57
Model integracji oś-szprychy
osi są Stany Zjednoczone80, w przypadku których umowy dwustronne obejmują nie tylko kraje regionu81. Stany Zjednoczone są w jednym układzie osią, a w innym, gdy osią staje się Meksyk, występują w roli szprychy.
Rysunek 1.14. Podstawowa struktura modelu osi-szprychy Źródło: S. Andriamananjara, Hub-and-Spokes Free-Trade Agreements in the Presence of
Technology Spillovers: An Application to the Western Hemisphere, U.S. International Trade Commission, Office of Economics Working Paper, Washington D.C., 2004, s. 5.
M. Umemoto82 analizuje integrację oś-szprychy na podstawie modelu Heck-schera-Ohlina-Armingtona (H-O-A), w którym przewagi komparatywne wynikają z obfitości różnych czynników produkcji oraz na podstawie założenia Armingtona o zróżnicowaniu produktów w każdym z krajów. W modelu rozpatruje się trzy kra-je. Początkowo A i B są członkami porozumienia handlowego, a C pozostaje poza jego strukturami. Następnie wszystkie trzy państwa tworzą system oś-szprychy, zawierając porozumienia z A. Zgodnie ze standardowym modelem H-O, wszyst-kie kraje mają taką samą technologię produkcji oraz są różnie wyposażone w dwa czynniki produkcji kapitał (K) oraz pracę (P). Każde państwo może produkować dwa dobra będące przedmiotem handlu, a do ich wytworzenia zużywa oba czyn-niki produkcji w różnych proporcjach. Reprezentatywni konsumenci na wszyst-kich rynkach mają identyczne preferencje pomimo zróżnicowania produktów w poszczególnych krajach. Zakłada się, że struktura konsumpcji jest symetryczna, czyli rozkład wydatków konsumentów na oba dobra pozostaje taki sam, a poziom zużycia danego czynnika produkcji w jednej branży jest odwrotnością skali jego wykorzystania w drugiej branży83.
80 Ilekroć w pracy autorka pisze o Stanach Zjednoczonych, odnosi się do Stanów Zjed-noczonych Ameryki.
81 Stany Zjednoczone zawarły 17 porozumień handlowych z: Australią, Kanadą, Chile, Ko-staryką, Dominikaną, Salwadorem, Gwatemalą, Hondurasem, Nikaraguą, Peru, Meksy-kiem, Jordanią, Izraelem, MaroMeksy-kiem, Bahrajnem, Omanem, Singapurem. 21 paździer-nika 2011 roku prezydent Barack Obama podpisał również umowy z Koreą, Panamą i Kolumbią, jednak nie weszły one jeszcze w życie.
82 M. Umemoto, Hub and Spoke Integration and Income Convergence, The International Centre for the Study of East Asian Development, Working Paper Series, Vol. 2003–01, Kitakyushu 2003, s. 3–5.
W początkowym stanie równowagi we wszystkich krajach obwiązywały identyczne cła. W przypadku A i B, które uczestniczą w porozumieniu o pre-ferencyjnym handlu, stawki są niższe (równe zeru). Wewnętrzne relacje cen i handlu odzwierciedlają poziom ceł oraz obfitość czynnika produkcji w każ-dym kraju84. Zmiany w dobrobycie poszczególnych państw determinowane są wyposażeniem partnerów w czynniki produkcji, co zostało zaprezentowane na rysunkach 1.15, 1.16 oraz 1.17. Zmiany dobrobytu danego kraju są funk-cją wyposażenia w czynniki produkcji pozostałych uczestników porozumie-nia (dla kraju A będzie to funkcja kraju B i funkcja kraju C). Na rysunkach proste 00 wskazują poziom dobrobytu przed zawarciem porozumienia, a plus i minus – odpowiednio wzrost i spadek dobrobytu wynikający z utworzenia ugrupowania.
Rysunek 1.15. Zmiana dobrobytu dotychczasowej szprychy (w kraju B)
Źródło: M. Umemoto, Hub and Spoke Integration and Income Convergence, The International
Centre for the Study of East Asian Development, Working Paper Series, Vol. 2003–01, Kitakyushu 2003, s. 14.
Na rysunku 1.15 punkt 0 na osi odciętych i rzędnych wskazuje poziom, w któ-rym relacja wyposażenia w czynniki produkcji jest równa KB/PB.
59
Model integracji oś-szprychy
Na osi odciętych (ΔKA) na prawo od punktu 0 kraj A jest obfity w kapitał i ubogi w pracę (w porównaniu z B). Podobnie w przypadku osi rzędnych (ΔKC) powyżej punktu 0 C dysponuje kapitałem, ale nie pracą (rośnie relacja K/P).
Prosta 0 nachylona pod kątem 45° wskazuje relację wyposażenia w czynniki produkcji między A i C. Powyżej tej prostej C jest obfity w kapitał, a poniżej – w pracę (w stosunku do A).
Rysunek 1.16. Zmiana dobrobytu nowej szprychy (w kraju C) Źródło: M. Umemoto, Hub and Spoke Integration and Income Convergence, The International
Centre for the Study of East Asian Development, Working Paper Series, Vol. 2003–01, Kitakyushu 2003, s. 15. Na rysunku 1.16 proste 00 wskazują poziom dobrobytu przed zawarciem porozumienia. Punkt 0 na osi odciętych i rzędnych wskazuje poziom, w któ-rym relacja wyposażenia w czynniki produkcji jest równa KC/PC. Na prawo od punktu 0 na osi ΔKB kraj B jest obfity w kapitał i ubogi w pracę w stosunku do kraju C, a powyżej punktu 0 na osi ΔKA A dysponuje kapitałem, ale nie pracą. Powyżej prostej 0 nachylonej pod kątem 45° A jest zasobny w kapitał w stosunku do B, a poniżej A jest obfity w pracę (w porównaniu z B).
Rysunek 1.17. Zmiana dobrobytu osi (w kraju A)
Źródło: M. Umemoto, Hub and Spoke Integration and Income Convergence, The International
Centre for the Study of East Asian Development, Working Paper Series, Vol. 2003–01, Kitakyushu 2003, s. 14.
Na rysunku 1.17 punkt 00 oraz punkty 0 na osi ΔKC oraz ΔKB mają takie samo znaczenie, jak w przypadku rysunku 1.15 i 1.16. Na prawo od punktu 0 na osi ΔKB kraj B jest obfity w kapitał w stosunku do A, a powyżej punktu 0 na osi ΔKC zasob-ne w kapitał jest państwo C. Powyżej prostej 45° C dysponuje większym kapitałem i mniejszym poziomem pracy w porównaniu z B, natomiast poniżej relacja ta jest odwrotna.
Z perspektywy osi integracja jest korzystna, ponieważ zapewnia preferencyjny dostęp do rynku szprych. Tworzony w ten sposób reżim jednostronnie wolnego handlu ogranicza przesunięcie handlu z osi (zob. tabela 1.2). Na rynku państwa dominującego zwiększa się konkurencja, co może mieć negatywne skutki dla kra-jowych producentów, ale jest korzystne dla konsumentów.
Intensyfikacja wymiany handlowej może sprawić, że oś będzie również atrak-cyjnym kierunkiem bezpośrednich inwestycji zagranicznych, co zwiększy dochód i aktywność gospodarczą. Zawarta umowa ogranicza przepływy towarowe między szprychami, gdyż współpraca zostaje przesunięta w kierunku osi. Ponadto szpry-chy ponoszą straty wynikające z nieobecności w innych porozumieniach handlo-wych, a korzyści z umowy z osią mogą być minimalne, jeśli ta zawiera podobne, jeśli nie bardziej korzystne dla siebie, porozumienia z wieloma partnerami. Udzie-lenie preferencyjnych warunków wszystkim partnerom powoduje, że żaden z nich nie jest wyróżniony i nie może czerpać korzyści z indywidualnych, szczególnie
61
Model integracji oś-szprychy
korzystnych zasad współpracy. Efekt netto integracji jest wypadkową poszczegól-nych skutków.
Tabela 1.2. Skutki integracji w modelu oś-szprychy dla producentów i konsumentów
na poszczególnych rynkach
Rynek
Oś (A) Szprycha 1 (B) Szprycha 2 (C)
Producenci
Oś rencja dzięki S1 i S2Zwiększona konku- Preferencyjny dostęp do S1 Preferencyjny dostęp do S2
Szprycha 1 Preferencyjny do-stęp do rynku osi konkurencja dzięki Zwiększona
producentom z osi Dyskryminacja S2
Szprycha 2 Preferencyjny do-stęp do rynku osi Dyskryminacja S1 konkurencja dzięki Zwiększona producentom z osi
Konsumenci Łatwiejszy dostęp do dóbr z S1 i S2
Lepszy dostęp do dóbr z osi (efekt przesunięcia handlu) Lepszy dostęp do dóbr z osi (efekt przesunięcia handlu)
Źródło: opracowanie własne na podstawie: S. Andriamananjara, Hub-and-Spokes Free-Trade
Agreements in the Presence of Technology Spillovers: An Application to the Western Hemisphere, U.S. International Trade Commission, Office of Economics Working Paper, Washington D.C. 2004, s. 6. Na podstawie zależności przedstawionych w tabeli 1.2 można wywnioskować, że producenci i konsumenci osi czerpią większe korzyści niż podmioty zlokalizo-wane w szprychach. Można również zauważyć, że jeśli kraj B jest bardziej rozwinię-ty niż C, to C jest w gorszej sytuacji, ponieważ w przeciwieństwie do osi nie będzie sprzedawał swoich produktów na duży rynek zbytu B. Dla krajów rozwijających się, odgrywających rolę szprychy, korzystniejsze jest uczestniczenie w standardowej strefie wolnego handlu, w której bariery znoszone są pomiędzy wszystkimi uczest-nikami. Integracja pomiędzy szprychami prowadzi jednak do utraty przewagi osi oraz zysków z pełnienia tej funkcji. Wymiana handlowa między osią a lepiej roz-winiętą szprychą B prowadzi do zwiększenia wydajności czynników produkcji. Je-śli spowoduje to powstanie trwałej przewagi technologicznej, to nawet utworzenie strefy wolnego handlu obejmującej wszystkich partnerów nie wywoła negatywnych skutków po stronie osi, gdyż nadal pozostanie ona bardziej efektywnym (w po-równaniu z C) dostawcą na rynku B. Oś, jako inicjator systemu, czerpie korzyści w postaci wzrostu dobrobytu oraz dostępu do większego rynku zbytu85.
85 S. Andriamananjara, Hub-and-Spokes Free-Trade Agreements in the Presence of Tech-nology Spillovers: An Application to the Western Hemisphere, U.S. International Trade Commission, Office of Economics Working Paper, Washington D.C. 2004, s. 5–8.
Ponieważ szprychy nie czerpią takich korzyści jak oś, w szczególności z wolne-go handlu między sobą oraz z państwami trzecimi, a ich zdolność konkurowania z pochodzącymi z osi jest ograniczona, mogą realizować swoją politykę handlową zgodnie z trzema scenariuszami.
Pierwszy z polega na zawarciu analogicznych dwustronnych porozumień z in-nymi szprychami. Należy jednak zaznaczyć, że każde porozumienie dyskryminuje państwa, które nie należą do ugrupowania.
Drugie rozwiązanie to utworzenie wielostronnego bloku integracyjnego ze wszystkimi szprychami. Ponieważ taka współpraca wynika z presji wywieranej na oś, negocjacje oraz znalezienie konsensu w ustaleniach odnośnie do zasad funk-cjonowania porozumienia mogą być niezwykle trudne. Wynika to z rozbieżnych interesów poszczególnych partnerów, a także z faktu, że oś nie chce utracić swojej dominującej pozycji.
Trzecia możliwość to jednostronne obniżenie taryf handlowych dla całego świa-ta; w zależności od skali liberalizacji może ono wywołać efekt przesunięcia inwesty-cji. Taka decyzja stanowiłaby metodę wprowadzenia wolnego handlu, jednak – jak pokazuje praktyka – zdecydowane i szybkie wprowadzenie strefy wolnego handlu jest lepsze od polityki małych kroków86.
1.8. Podsumowanie
Analizując zawarty w rozdziale pierwszym przegląd badań nad kreacją i przesu-nięciem handlu oraz nad dobrobytowymi efektami integracji, można zauważyć, że wnioski zależą od przyjętych założeń. Tradycyjnie badania odnoszą się do unii celnej ze względu na ułatwiające analizę jednakowe cła obowiązujące we wszyst-kich krajach spoza unii. W przypadku strefy wolnego handlu wnioski są jesz-cze bardziej niejednoznaczne – z powodu zróżnicowania wysokości ceł krajów członkowskich.
Zaprezentowane w rozdziale pierwszym modele integracji wskazują, że pozy-tywny bilans integracji nie jest oczywisty i zależy od przyjętych założeń oraz stop-nia złożoności modelu teoretycznego. Zgodnie z koncepcją naturalnych partne-rów handlowych, korzyści płynące z integracji są tym większe, im intensywniejsze były powiązania handlowe między członkami ugrupowania przed jego zawarciem. Zazwyczaj do tej formy współpracy predestynowane są kraje leżące w niedużej odległości, co pociąga za sobą niskie koszty transportu. W takiej sytuacji można zaobserwować pozytywny efekt handlowy, czyli kreację handlu wraz z niewielkim występowaniem przesunięcia handlu.
86 K. Krumm, H. Kharas, East Asia Integrates: A Trade Policy Agenda for Shared Growth, World Bank, Washington D.C. 2003, s. 91.
63
Podsumowanie
Ogólne wnioski na temat atrakcyjności porozumień handlowych uwzględnia-jące różnice w poziomie rozwoju krajów uczestniczących wskazują, że dla kraju rozwijającego się (dla kraju dysponującego zasobami nisko wykwalifikowanych pracowników) najlepszym partnerem do zawarcia umowy handlowej jest kraj rozwinięty (kraj dysponujący zasobami wykwalifikowanych pracowników). Taka konfiguracja pozwala bowiem na zwiększenie efektu kreacji handlu przy jednocze-snym zminimalizowaniu wystąpienia efektu przesunięcia handlu. Należy jednak zaznaczyć, że sformułowana ocena pomija koszty dostosowawcze (np. narażenie na bardziej efektywną, subsydiowaną konkurencję)87.
Integracja handlowa może opierać się na porozumieniach wielostronnych lub dwustronnych. Gdy jeden kraj zawiera wiele dwustronnych umów handlowych, mamy do czynienia z układem typu oś-szprychy. W takiej sytuacji, podobnie jak w przypadku innych modeli teoretycznych, integracja jest korzystna, przy czym bardziej opłacalne jest odgrywanie w tej konfiguracji roli osi, czyli uczestnika--beneficjenta wielu dwustronnych porozumień. Korzyści osi wynikają bowiem nie tylko z jej preferencyjnego dostępu do rynków partnerów, ale także z faktu, że szprychy nie mają takiej możliwości.
87 Opisywane w drugim rozdziale okresy przejściowe, a zatem stopniowe znoszenie ogra-niczeń we współpracy, stanowią swego rodzaju ochronę i zmniejszenie występowania tych kosztów.