Modelowe ujęcie systemu zarządzania kryzysowego

Ujęcie systemowe zarządzania kryzysowego pozwala na: 1) wydzielenie dwóch podstawowych jego podsystemów;

2) zdefiniowanie otoczenia systemu jako obiektów podlegających zarzą-dzaniu kryzysowemu.

Podsystemy te to: (a) podsystem instytucji zarządzania i (b) podsys-tem narzędzi zarządzania. Elementami podsyspodsys-temu instytucji zarządza-nia są wydzielone komórki centralnych i terenowych organów admini-stracji publicznej: rządowej i samorządowej, kierownictwa organizacji gospodarczych, organizacji użyteczności publicznej i pozarządowych, a także dowództwa i kierownictwa jednostek wykonawczych, realizują-cych określone ratownicze procedury: jednostek ratowniczo-gaśniczych, służb ratowniczych (medycznych, technicznych, komunalnych, specjali-stycznych) oraz straży i służb porządku publicznego (zob. rysunek 21). Rysunek 21. Podsystem instytucji zarządzania kryzysowego

• gospodarczych • użyteczności publicznej • pozarządowych • jednostek ratowniczo-gaśniczych • porządku publicznego • służb ratowniczych INSTYTUCJE ZARZĄDZAJĄCE Organy prawodawcze państwa Organy administracji rządowej Samorządy terytorialne K ier own ic two st ra ży , s łu żb i o rg an iz ac ji OBIEKTY ZARZĄDZANIA N A RZ Ę D Z IA Z A RZ Ą D Z A N IA

Źródło: opracowanie własne na podstawie: (B. Poskrobko, Zarządzanie środowi-skiem, Warszawa 2007, s. 65).

Zbiór narzędzi zarządzania w sytuacjach kryzysowych można pogru-pować następująco:

Pierwszą grupę tworzą środki zarządzania, posiadające charakter

organizacyjno-informacyjny, zapewniające funkcjonowanie systemu zarzą-dzania kryzysowego. Są to najczęściej: zasoby skodyfikowanej wiedzy organizacyjnej, źródła informacji i nabyte doświadczenia wraz z umiejęt-nościami, zbiory procedur podejmowania decyzji i wydawania poleceń oraz współdziałania i współpracy, a także związane z nimi strumienie meldun-ków i sprawozdań, jak również niezbędne do wykorzystania środmeldun-ków za-rządzania – odpowiednie zasoby materiałowo-techniczne.

Drugą grupę tworzą instrumenty zarządzania, które pozwalają w

spo-sób ciągły oddziaływać bezpośrednio lub pośrednio na obiekty zarządza-nia (uprawniezarządza-nia i obowiązki wynikające z krajowych regulacji prawnych i prawa międzynarodowego, względnie porozumień i umów zawartych w zakresie zarządzania kryzysowego).

Narzędzia zarządzania zapewniają z jednej strony sprawną organiza-cję podejmowanych działań i bezkolizyjne wewnętrzne funkcjonowanie systemu zarządzania z drugiej strony, służą sterującemu oddziaływaniu systemu zarządzania kryzysowego na obiekty zarządzania (zob. rysu-nek 22).

Rysunek 22. Podsystem narządzi zarządzania kryzysowego

OBIEKTY ZARZĄDZANIA NARZĘDZIA ZARZĄDZANIA INSTYTUCJE ZARZĄDZAJĄCE Regulacje ogólnoprawne Polityki i strategie kryzysowe Planowanie kryzysowe

Procedury informacyjno-decyzyjne Procesy energetyczno-zasileniowe Instrumenty zarządzania

Źródło: opracowanie własne na podstawie: (B. Poskrobko, Zarządzanie środowi-skiem, op. cit., s. 65).

Obiektami otoczenia podlegającymi zarządzaniu kryzysowemu, czyli obiektami zarządzania są: 1) społeczeństwo, 2) zgrupowania ratownicze, 3) elementy środowiska przyrodniczego i gospodarczego (zob. rysunek 23).

Środki zarzą-dzania

Rysunek 23. Obiekty otoczenia podlegające zarządzaniu kryzysowemu INSTYTUCJE ZARZĄDZAJĄCE NARZĘDZIA ZARZĄDZANIA OBIEKTY ZARZĄDZANIA SPOŁECZEŃSTWO ZGRUPOWANIA

RATOWNICZE ^{SKŁADNIKI ŚRODOWISKA:}– przyrodnicze, – gospodarcze

GENERUJĄCE ZAGROŻENIA

Źródło: opracowanie własne na podstawie: (B. Poskrobko, Zarządzanie środowi-skiem, op. cit., s. 68).

Pierwszym obiektem jest społeczeństwo (pojedyncze osoby,

rodzi-ny, małe i wielkie grupy społeczne, system społeczny), charakteryzujące się niezwykle złożoną i nie do końca poznawalną strukturą. Podstawowe grupy informacji o ludności zamieszkałej na terenach objętych zarządza-niem kryzysowym przedstawia tabela 8. Stosunek człowieka do proble-mów zagrożeń uderzających w jednostkowe i zbiorowe bezpieczeństwo kształtowany jest głównie przez:

a) wartości kulturowe i związane z nimi normy moralne; b) idee społeczno-polityczne i poglądy ideologiczne;

c) posiadany system wiedzy i możliwości jego wykorzystania.

Drugim obiektem są zgrupowania ratownicze obejmujące siły i środki

reagowania kryzysowego:

1) jednostki ratowniczo-gaśnicze straży pożarnej,

2) jednostki ratownictwa medycznego pogotowia ratunkowego,

3) jednostki ratownictwa technicznego służb profesjonalnych i komunal-nych,

4) jednostki ratownictwa specjalistycznego, np. ekologiczne, chemiczne43. Podmioty ratownicze Państwowej Straży Pożarnej (PSP)44 przeznaczo-ne są do walki:

a) z pożarami,

b) z klęskami żywiołowymi (powodzie, huragany, zjawiska tektonicz-ne i intektonicz-ne).

A także do działania w zakresie ratownictwa: a) technicznego,

d) chemicznego i ekologicznego, c) medycznego.

Wspomagane są one przez jednostki ochrony przeciwpożarowej (OSP) i inne służby, inspekcje, straże i instytucje, o których mowa w art. 2, pkt 4 Ustawy z dnia 24 sierpnia 1991 r. o ochronie przeciwpożarowej45, a mia-nowicie:

• formacje obrony cywilnej,

4 3 K. Ficoń, Inżynieria zarządzania kryzysowego, op. cit., s. 235.

4 4 Rozporządzenie MSWiA z 8 kwietnia 1999 r. w sprawie określenia szczegółowych zasad organizacji komendy wojewódzkiej i powiatowej PSP (Dz.U. Nr 38, poz. 375).

4 5 Ustawa z dnia 24 sierpnia 1991 r. o ochronie przeciwpożarowej, art. 2, pkt 4 (Dz.U. Nr 81, poz. 351, z 1994 r. Nr 27, poz. 96, Nr 89, poz. 414 z 1996 r. Nr 106, poz. 496 z 1997 r. Nr 111, poz. 725 i Nr 121, poz. 770 oraz Dz.U. z 1998 r. Nr 106, poz. 668, Nr 162, poz. 1126).

Tabela 8. Przykładowy zestaw informacji charakteryzujących społeczeństwo i warunki jego bytowania

Grupa zasadnicza Dane demograficzne Dane o infrastrukturze społecznej Podgrupa

• Ogólna liczba ludności (podział wg wieku, płci wykształcenia), • Liczba i struktura ludności mieszkająca na terenach

zagro-żonych (np. powodziom, skażeniem chemicznym), • Stopień zorganizowania społecznego,

• Nieformalni liderzy,

• Sezonowe migracje ludności, • Zjawiska patologii społecznej.

• Wiedza, kwalifikacje oraz umiejętności którymi dysponuje społeczeństwo,

• Specjalistyczne systemy (informacyjne, monitorujące, łączno-ści) będące w społecznej dyspozycji,

• Zespoły wolontariuszy działających dla dobra ogółu. Źródło: B. Kosowski, Charakterystyka powiatu dla potrzeb zarządzania kryzy-sowego, [w:] Zarządzanie bezpieczeństwem na poziomie lokalnym, cz. 2, Często-chowa 2002, s. 27–35.

• stacje zawodowego ratownictwa,

• szpitale, szpitalne oddziały ratownicze, placówki pogotowia ratunko-wego,

• służby ratownictwa komunalnego (budowlanego, energetycznego, ga-zowego, wodno-kanalizacyjnego, drogowego itp.),

• etatowe struktury ratownictwa specjalistycznego (górniczego, morskie-go, kolejowemorskie-go, wysokogórskiego),

• etatowe struktury systemu wykrywania zagrożeń i alarmowania, • wydzielone siły policji, policje lokalne, straże miejskie,

• specjaliści w sprawach ratownictwa i inne podmioty, włączeni do sys-temu w drodze umowy cywilnoprawnej.

Zgrupowanie ratownicze na potrzeby działania ratowniczego przyjmu-je następujące struktury: rota – dwuosobowy zespół ratowników; zastęp – pododdział od trzech do sześciu ratowników; sekcja – pododdział od siedmiu do dwunastu ratowników; pluton – pododdział od trzynastu do dwudziestu pięciu ratowników; kompania – pododdział w sile czterech plutonów lub pięciu sekcji; batalion – oddział w sile od trzech do pięciu kompanii; brygada – związek pododdziałów i oddziałów oraz specjali-styczne grupy ratownicze – pododdziały liczące od trzech do dwudziestu siedmiu ratowników, w tym dowódca. Obejmuje także ekspertów z dzie-dziny analizowania i prognozowania zagrożeń oraz specjalistów z zakre-su prowadzenia i zabezpieczenia działań ratowniczych46.

Trzeci obiekt otoczenia podlegający zarządzaniu kryzysowemu to składniki środowiska: przyrodnicze i gospodarcze, mogące generować

zagrożenia (zob. tabela 9). Wśród elementów środowiska przyrodniczego można wskazać między innymi: stan zanieczyszczenia powierzchni ziemi i środowiska wodnego, regulację rzek, zabudowę ich naturalnych terenów zalewowych, stan lasów, parków, skwerów, ilości ścieków nieoczyszczo-nych odprowadzanieoczyszczo-nych bezpośrednio do rzek i gleby, nielegalne gromadze-nie odpadów: „dzikie wysypiska śmieci”, wzrost zagromadze-nieczyszczeń genero-wany działalnością gospodarczą. Elementy środowiska gospodarczego to, między innymi, obiekty infrastruktury przemysłowej, kulturalnej i komu-nalnej, takie jak: zakłady przemysłowe, obiekty handlowo-usługowe, instytucje edukacyjne i kulturalne, sieci przesyłowe, np. elektro-energe-tyczne, zakłady i magazyny przechowujące środki toksyczne, ujęcia wody pitnej i sieci wodno-kanalizacyjne, drogi, mosty, dworce kolejowe i porty 4 6 Rozporządzenie Ministra Spraw Wewnętrznych i Administracji w sprawie szczegóło-wych zasad organizacji Krajowego Systemu Ratowniczo-Gaśniczego, z dnia 29 grudnia 1999 r. (Dz.U. Nr 111, poz. 1311).

lotnicze, węzły telekomunikacyjne, zbiorniki i instalacje z materiałami nie-bezpiecznymi.

Tabela 9. Przykładowy zestaw informacji charakteryzujących środowisko i związane z nim zagrożenia

Grupa zasadnicza Infrastruktura techniczna Rozmieszczenie materiałów niebezpiecznych Dane dotyczące rolnictwa i hodowli Opis terenów zurbanizowanych Dane topograficzne Układ hydrograficzny Podgrupa

• Drogowy układ komunikacyjny: rodzaj dróg, stan techniczny, przepustowość, natężenie ruchu, newralgiczne punkty: mosty, zwężenia, odcinki niebezpieczne, inne

• Kolejowy układ komunikacyjny (torowiska, węzły, dworce, bocznice, magazyny materiałów niebezpiecznych)

• Rozmieszczenie linii i urządzeń przesyłowych: energetycz-nych, gazowych, ciepłowniczych, wodociągowych i kanaliza-cyjnych, produktów ropopochodnych

• Systemy alarmowania i ostrzegania

• Bardzo toksyczne, toksyczne, utleniające, wybuchowe, łatwo palne, promieniotwórcze

• Rodzaj upraw, ilość i rodzaj pogłowia zwierząt, zalesienie • Opis palności obiektów terenowych, odporność na wstrząsy:

naturalne i indukowane

• Rzeźba terenu, pokrycie terenu, sezonowe zmiany właściwo-ści terenu, tereny zalewowe, lokalne składowiska odpadów komunalnych

• Granice zlewni, działy wodne, układ cieków wodnych, zbior-niki wodne, urządzenia hydrotechniczne

Źródło: B. Kosowski, Charakterystyka powiatu dla potrzeb zarządzania kryzy-sowego, op. cit., s. 27– 35.