Płaszczyzny rozumienia kryzysu

Niezbędne jest wyjaśnienie pojęcia kluczowego – dla przedmiotu roz-ważań – jakim jest zwrot „kryzys”. Jest to pojęcie wieloznaczne i bliższe-go znaczenia nabiera dopiero wówczas, gdy określona zostanie sfera, jakiej dotyczy (polityczna, społeczna, ekonomiczna, militarna itp.), a szczegółowa jego treść zależy od tego, kto na jakim szczeblu i dla jakich celów ją formułuje.

Kryzys jako zjawisko można rozpatrywać na różnych płaszczyznach i w różnych aspektach. A zatem można mówić o kryzysach politycznych, społecznych, kulturalnych, gospodarczych, o kryzysie parlamentarnym i agrarnym, o kryzysie w medycynie, małżeństwie (rodzinie), o kryzysie tożsamości, moralności itp.57

5 7 Z. Kral, A. Zabłocka-Kluczka, Istota zjawisk kryzysowych w organizacji, [w:] Zacho-wania organizacji wobec zjawisk kryzysowych, red. J. Skalik, Wrocław 2003, s. 19; Ł. Wawrzynek, U. Bąkowska, Kryzys – „funkcja” ciągła czy nieciągła organizacji,

P. Ricoeur wyróżnia pięć „regionalnych” znaczeń pojęcia kryzysu, a mianowicie58:

• medyczne (jako moment nagłego zwrotu, kiedy ujawnia się ukryta przy-czyna choroby i kiedy rozstrzyga się pomyślne lub niepomyślne jej za-kończenie);

• w płaszczyźnie rozwoju psychofizjologicznego (jako głębokie niedo-maganie, zaburzenia fizyczne i zarazem psychiczne, związane z przej-ściem od jednego okresu życia do drugiego);

• w płaszczyźnie kosmopolitycznej (jako przejście od stanu heteronomii [niedojrzałości] do stanu autonomii [dojrzałości]);

• w modelu epistemologicznym (jako brak możliwości dalszego włącze-nia zasobu faktów, doświadczeń lub stwierdzeń w istniejącą syntezę wiedzy);

• ekonomiczne (jako załamanie się równowagi, krach, po którym na-stępuje spadek produkcji, wymiany, zysków, płac, kursów giełdowych, mnożą się natomiast bankructwa, bezrobocie, przypadki samobójstw). W potocznym obiegu słowo „kryzys” pełne jest pesymizmu. Wywołuje w świadomości jednostki, a także w świadomości społecznej skojarzenia negatywne (schyłek, rozkład, zanik, zmierzch, upadek, regres, cofanie się, katastrofa, awaria, kataklizm, zagłada, koniec), co wpływa na kształto-wanie się u ludzi postaw zachowawczych, skłania często do rezygnacji, do poddania się bez walki, a jest to równoznaczne z wycofaniem się, a nawet z paniczną ucieczką.

Termin „kryzys” pochodzi od:

• greckiego słowa krisis mającego wiele różnych znaczeń. Oznacza: spór, preferencje, oddzielanie, decydowanie się, wybór, zmaganie się, walkę, w których konieczne jest działanie pod presją czasu, a także punkt zwrotny, przełomowy, moment rozstrzygający, jakościową zmianę ukła-du lub w układzie59,

• kryzys (crisis w języku angielskim) poszerza znaczenie o takie cechy, jak nagłość, urazowość i subiektywne konsekwencje urazu w postaci przeżyć negatywnych.

[w:] Zachowania organizacji wobec zjawisk kryzysowych, op. cit., s. 25; Zarządza-nie wartością firmy w dobie kryzysu, red. S. Kasiewicz, L. Pawłowicz, Warszawa 2003, s. 13.

5 8 J. Dąbrowski, Zmiany strategiczne w teorii i praktyce zarządzania, Warszawa 2002– 2003, s. 31.

5 9 Słownik wyrazów obcych PWN, Warszawa 1980, s. 404; Z. Kral, A. Zabłocka-Kluczka,

Istota zjawisk kryzysowych w organizacji, [w:] Zachowania organizacji wobec zjawisk kryzysowych, op. cit., s. 17.

W Słowniku języka polskiego oraz w Słowniku wyrazów obcych W. Ko-palińskiego wymieniono następujące desygnaty pojęcia „kryzys”60: • przesilenie, okres przełomu, decydujących zmian, punkt zwrotny do

zmiany na lepsze / gorsze, w odniesieniu do przeżyć, poglądów indywi-dualnych, do rozwoju kultury, nauki, wypadków politycznych itp., • cierpienie z towarzyszącymi mu uczuciami lęku, strachu, zagrożenia,

które przeżywamy w związku z trudną (tragiczną) sytuacją człowieka, ludzi, instytucji; najcięższy, przełomowy okres choroby,

• źródłosłów terminu „kryzys” wskazuje, że w dosłownym znaczeniu kryzys należy interpretować jako moment, w którym coś się rozstrzy-ga, oddziela, decyduje. Jest to więc swoisty punkt zwrotny w przebiegu zdarzeń, punkt krytyczny, kluczowy moment czy zasadniczy zwrot ak-cji, po którym następuje zmiana61 lub w szerszym ujęciu – jako sytu-acja decyzyjna, która prowadzi do punktu zwrotnego w rozwoju62.

Pozostałe ważne konteksty interpretacyjne pojęcia kryzys to:

• definiowanie go jako „trudna sytuacja”, która bądź to istnieje w danym momencie, bądź też może dopiero wystąpić, niekorzystna dla kogoś lub czegoś, ciężka, negatywna sytuacja, która może być następstwem różnych okoliczności, anomalia zakłócająca normalny, codzienny prze-bieg spraw (znaczenie pejoratywne kryzysu);

• pojmowanie go jako niestabilność, a właściwie to niestabilnej sytuacji, poprzedzającej nagłą, decydującą zmianę;

• sytuacja, w której istnieje zagrożenie dla podstawowych wartości, in-teresów oraz celów instytucji, a także grup społecznych. Dotyczy rów-nież sytuacji, w których zagrożone są prawa i swobody obywateli, ich życie i mienie;

• punkt zwrotny do zmiany na lepsze lub gorsze;

• chwila, gdy decyduje się, czy dana sprawa lub działanie będzie postę-pować dalej, ulegnie modyfikacji czy też zostanie zakończone;

• stan cierpienia z towarzyszącymi uczuciami zagrożenia i lęku, przeży-wanymi w związku z wyżej wymienionymi zdarzeniami63;

6 0 Słownik języka polskiego PWN, Warszawa 1993, s. 362; W. Kopaliński, Słownik

wyra-zów obcych i zwrotów obcojęzycznych, Warszawa 1983, s. 236.

6 1 G. Nizard, Metamorfozy przedsiębiorstwa. Zarządzanie w zmiennym otoczeniu or-ganizacji, Warszawa 1999, s. 18; B. Wawrzyniak, Odnawianie przedsiębiorstwa. Na spotkanie XXI wieku, Warszawa 1999, s. 10.

6 2 U. Krystek, Unternehmungskrisen. Beschriebung, Vermeidung und Bewältigung Überlebenskrisischer Prozesse in Unternehmungen, Wiesbaden 1987, s. 3.

6 3 M. Łuczak, Ryzyko i kryzys w zarządzaniu przedsiębiorstwem, Warszawa 2003, s. 115.

• pojmowanie go w znaczeniu procesowym, gdyż kryzys może wypły-wać z nieprzewidzianych wydarzeń o charakterze mniej lub bardziej wstrząsowych, znacznie częściej narasta jednak stopniowo i powoli, jest konsekwencją wcześniejszych wyborów i sposobów postępowania (ujmowanie kryzysu w kategoriach przyczynowo-skutkowych, czyli traktowanie go jako procesu, a więc sekwencji następujących po sobie zdarzeń, faz, etapów)64.

Do lepszego zrozumienia terminu „kryzys” przybliżyć nas może sposób jego pojmowania przez Chińczyków i Japończyków, którzy pisząc słowo „kryzys”, używają dwóch znaków, z których jeden znaczy „niebezpieczeń-stwo”, „bliska, nieunikniona ruina”, drugi zaś oznacza „okazję, możliwość”, coś w rodzaju perspektywy otwierającej się w obliczu przyszłości. Ta in-terpretacja terminu „kryzys” jednoczy w sobie coś, co jest równocześnie niebezpieczeństwem i szansą, zagrożeniem i nową możliwością na przy-szłość65. Podane rozumienie pojęcia „kryzys” wskazuje z jednej strony na niebezpieczeństwa związane z zagrożeniami dla życia, zdrowia, mienia, z drugiej, niesie ze sobą nadzieje na skuteczne przezwyciężenie tego za-grożenia.

Zawarty w pojęciu „kryzys” problem wskazuje na trzy aspekty obec-ności człowieka w sytuacjach kryzysowych:

1) Wyraża się ludzkim doświadczeniem zjawisk kryzysowych, ich pozna-niem i zrozumiepozna-niem, powiązapozna-niem ze światem wartości i światem de-cyzji;

2) Wyraża się ludzkim sprawstwem, udziałem, współudziałem w sytu-acjach kryzysowych, nie ma człowieka, który nie doświadczyłby jakie-goś kryzysu, nie podejmował prób radzenia sobie z nimi;

3) Wyznacza perspektywę, otwiera przed człowiekiem nowe horyzonty, pokazuje możliwości, przedstawia uzasadniony optymizm na opano-wanie i przezwyciężenie przez człowieka kryzysu.

6 4 G. Nizard, Metamorfozy przedsiębiorstwa. Zarządzanie w zmiennym otoczeniu or-ganizacji, Warszawa 1999, s. 17–19; S. Sudoł, Przedsiębiorstwo. Podstawy nauki o przedsiębiorstwie. Teoria i praktyka zarządzania, Toruń 2002, s. 331; Z. Kral, A. Zabłocka-Kluczka, Istota zjawisk kryzysowych w organizacji, [w:] Zachowania organizacji wobec zjawisk kryzysowych, red. J. Skalik, Wrocław 2003, s. 18.