Nowe spojrzenie na definiowanie zarządzania kryzysowego

Przedstawione wyżej definicje eksponujące różne aspekty zarządzania sugerują, iż konieczne jest ciągłe poszukiwanie definicyjnych ujęć zarzą-dzania kryzysowego, które łączyłoby w sobie w spójny sposób różne jego elementy. Ważne będą tu stwierdzenia mówiące, że „granice pomiędzy bez-pieczeństwem wewnętrznym i zewnętrznym, policją i wojskiem, zapobiega-niem kryzysom oraz ich rozwiązywazapobiega-niem, walką z kryminalną i finansową przestępczością, tropieniem terroryzmu i radzeniem sobie z upadającymi reżimami stają się sztuczne i niewyraźne”22 oraz, że zapewnienie bezpie-czeństwa związane jest z działaniami wielu organów administracji rządo-wej i samorządorządo-wej, podmiotów rynkowych, organizacji pozarządowych, a także poszczególnych obywateli. Działania te realizowane są z użyciem wielu narzędzi, wśród których znajdują się m.in.: organy władzy publicz-nej, organy dyplomatyczne i konsularne, siły zbrojne, gospodarka, straże, służby, inspekcje, organizacje pozarządowe, technologia, obiekty i ośrod-ki kultury, a także zorganizowanie państwa i społeczeństwa, kultura i ja-kość władzy (w tym dyplomacji), morale narodowe, kultura i dziedzictwo narodowe, strategie i polityki władz państwa, prawo państwowe, nauka

2 1 Funkcjonowanie obrony cywilnej na szczeblu gminy, powiatu i województwa

w warunkach reformy administracji, Małopolski Urząd Wojewódzki, Kraków 2000, s. 59.

i edukacja23. Powyższe stwierdzenia uzasadniają decyzję o zaproponowa-niu nowej definicji zarządzania kryzysowego. Mówi ona, że zarządzanie kryzysowe to rozmyślnie skonstruowany, złożony układ aktywności lu-dzi, działający na kilku organizacyjnych poziomach, osadzony w całym społeczeństwie i wspólnie z nim podlegający procesom rozwojowym, współdziałający z innymi organizacjami świadczącymi społeczne usługi, zaprojektowany dla realizacji specyficznych funkcji24, których spełnianie wiąże się25:

• z jednostkową i grupową aktywnością uruchamiającą stosowne siły i środki, które wyzwalają określonej jakości działania (praktyki i proce-dury maksymalizujące wykorzystanie środków i możliwości – sieci dzia-łania), za pośrednictwem których jednostka/-ki czy zorganizowane gru-py ludzi w ramach instytucji, rozpoznają, walczą, zmagają się i przezwy-ciężają przeciwności i zagrożenia wywołane siłami natury bądź aktyw-nością człowieka – aspekt działaniowy zarządzania kryzysowego; • z układem indywidualnych, grupowych i społecznych wartości, norm,

symboli budujących jednostkowy i społeczny ład (zbiór mechanizmów determinujący kierunek i sposób ludzkiego działania), które u ludzi wywołują długotrwałe działaniowe dyspozycje (postawy, motywacje, usposobienia do tworzenia warunków, chroniących i broniących ludzką egzystencję – sieci myślenia) – aspekt ideowy/normatywny preferowa-ny/obowiązujący w społeczeństwie, społecznościach lokalnych, syste-mach zarządzania kryzysowego.

Wyłaniający się z definicji analityczny obszar zarządzania kryzysowe-go (działaniowy i normatywny), jawi się niezwykle rozległym i złożonym. Poznawanie jego obiektów wymagać musi wielopoziomowej i wielowymia-rowej analizy i dopiero wówczas będzie możliwe dostrzeganie i określanie ilościowego i jakościowego zróżnicowania badanej i charakteryzowanej rzeczywistości. Wielopoziomowość oznacza, bądź całą rozpiętość możli-wych poziomów i warstw przestrzennych, w obrębie których może być dokonywane doświadczenie lub obserwacja, albo wybraną dowolnie war-stwę, obejmowaną aktualnie oglądem zmysłowo-intelektualnym. Zgodnie z takim ujęciem każde zjawisko można spostrzegać, badać czy wykony-wać na różnych szczeblach, a na danym szczeblu – w różnych warstwach (zob. rysunek 16).

2 3 Ibidem, s. 46.

2 4 B.H. Banathy, Projektowanie systemów edukacji. Podróże w przyszłość, Wrocław 1994, s. 42.

2 5 J. Ziarko, Uwagi o przedmiocie nauki o bezpieczeństwie, „Problemy Bezpieczeń-stwa” 2007, nr 1, s. 9–22.

Rysunek 16. Czynniki wpływające na proces zarządzania kryzysowego

2 6 K. Dąbrowski, Trud istnienia, Warszawa 1986, s. 8–12; P. Lenartowicz, Elementy filo-zofii zjawiska biologicznego, Kraków 1984, s. 44.

koordynacja

organy władzy publicznej, organy dyplomatyczne i konsularne, siły zbrojne, gospo-darka, straże, służby, inspekcje, organizacje pozarządowe, technologia, obiekty i ośrodki kultury kraj województwo powiat gmina STRUKTURA ZARZĄDZANIA KRYZYSOWEGO organi-zacja państwa i społeczeństwa, kultura i jakość władzy, morale narodowe, kultura i dziedzictwo narodowe, strategie i polityki władz państwa, prawo państwowe, nauka i edukacja

szczebel krajowy – rządowy szczebel lokalny – samorządowy zarządzanie

planowanie organizowanie angażowanie kierowanie kontrolowanie

Źródło: opracowanie własne na podstawie: (B. Kosowski, Charakterystyka powia-tu dla potrzeb zarządzania kryzysowego, [w:] Zarządzanie bezpieczeństwem na poziomie lokalnym, Warszawa 2002, s. 28).

Na przykład zagrożenie powodziowe możemy spostrzegać, badać, ana-lizować czy wykonywać różne przygotowawcze czynności na kolejnych szczeblach administracyjno-terytorialnego podziału kraju: na obszarze danej gminy, danego powiatu bądź województwa. Na każdym administra-cyjnym szczeblu czynności te odnosić do warstwy, np.: organizacyjno-pla-nistycznej, identyfikacyjno-monitorującej, prewencyjno-profilaktycznej i zapobiegawczej, informacyjno-decyzyjnej, przygotowania ratowniczo--ewakuacyjnego i innych, czyli owa rozpiętość może być dzielona na po-ziomy i warstwy w dowolny sposób26. Możemy też zjawisko powodzi spo-strzegać, badać czy rozpatrywać na poziomach: fizycznym – przyrody nieożywionej, biologicznym – przyrody ożywionej czy poziomie społecz-no-kulturowym.

Z kolei, mówiąc o wielowymiarowym rozpatrywaniu rzeczy, zjawisk, procesów objętych zarządzaniem kryzysowym, odnosimy je do

odmien-nych stron rzeczywistości. Zmysły człowieka poznają jedynie aktualną postać analizowanego fragmentu rzeczywistości, czyli konkretne rzeczy, zjawiska oraz rejestrują ich zmienność. Te dane stanowią bazę dla pracy umysłu, który abstrahuje z nich pojęcie podobieństw, różnic, prawidłowo-ści i różnych rodzajów możliwoprawidłowo-ści, dochodząc ostatecznie do odkrycia bądź skonstruowania, dla zmysłów bezpośrednio niedostrzegalnej, struk-tury tej rzeczywistości27. Na przykład, w myśl paradygmatu:

1) empiryczno-analitycznego, postrzegamy zjawiska należące do sfery czysto obserwacyjnej w przyrodniczym znaczeniu28,

2) interpretatywnego, bada się zjawiska ze sfery przeżyciowo-psychicz-nej29,

3) realistycznego – badamy zjawiska ze sfery zarówno obserwacyjnej, jak i psychicznej30.

Podejście wieloparadygmatyczne zapewnia realizację postulatów do-tyczących potrzeby wielostronnych analiz powiązań i relacji – działający człowiek, działające grupy ludzi bądź instytucje krajowe i międzynarodo-we – ich naturalne, kulturomiędzynarodo-we, społeczne bądź techniczne otoczenie, trak-towane jako pewne całości.

W zarządzaniu bezpieczeństwem (także w zarządzaniu kryzysowym) metodą przydatną do badania relacji i zależności występujących w zagra-żających sytuacjach jest podejście triangulacyjne. Polega ono na łączeniu różnych teorii, metodologii oraz technik ilościowych z technikami jako-ściowymi, co pozwala uchwycić nie tylko całościowe relacje w obrębie danego typu zagrożenia, lecz również, co szczególne istotne dla proble-matyki bezpieczeństwa, obustronne relacje łączące zagrożenie ze środo-wiskiem. Triangulacja umożliwia zbieranie danych za pomocą różnych metod/technik, np.: obserwacji, rozmów i wywiadów, wtórnej analizy da-nych. Takie połączenie sposobów gromadzenia informacji umożliwia badanie i rozumienie tak złożonych zjawisk, jak zagrożenia i ich uwarun-kowania, rozwijające się w społeczeństwie. Na rysunku 17 pokazano ob-szar (zakreślony linią przerywaną), w którym do analizy relacji i zależ-ności można zastosować podejście triangulacyjne. W tym przypadku następuje połączenie teorii, metodologii oraz danych ilościowych i jako-ściowych. To połączenie określono jako podejście realistyczno-systemo-we, które łączy w sobie podejście behawioralno-ilościowe oraz podejście interpretacjonistyczno-jakościowe, a także sposoby gromadzenia i

ana-2 7 Ibidem, s. 419.

2 8 S. Nowak, Metodologia badań społecznych, Warszawa 1985, s. 69.

2 9 Ibidem.

3 1 K. Konecki, Studia z metodologii badań jakościowych. Teoria ugruntowana, War-szawa 2000, s. 132 i nast.

3 2 Funkcjonowanie obrony cywilnej na szczeblu gminy, powiatu i województwa..., op.

cit., s. 60–65. 1 państwo _nⁱ s t y t u c j e k u l t u r a naród

wojewódz-two ^{społeczność}_lokalna

grupa powiat

gmina ^człowiek

Podejścia, poziomy i wymiary analizy