Jeśli chodzi o status prawny muzeów kościelnych w prawie świeckim, to mamy w tej chwili sytuację szczególną. Państwo co prawda dostrzega wyjątkowy status kościołów i związków wyznaniowych, w tym Kościoła katolickiego, nie przekłada się to jednak na prawo dziedzictwa kulturowego. Muzea diecezjalne są bowiem w obecnym sta-nie prawnym traktowane jak muzea prywatne, sta-niekorzystające w zasadzie z pomocy państwowej choćby dlatego, że większość z nich nie ma zatwierdzonych statutów. Nie zatwierdza się ich z przyczyn zresztą dość oczywistych, ponieważ Kościół i państwo są wzajemnie autonomiczne, więc sankcjonowanie statutu muzeum będącego częścią kościelnej osoby prawnej stanowiłoby nieuprawnioną ingerencję w samodzielność ko-ściołów i związków wyznaniowych.
Powstaje zatem pytanie, co możemy zrobić i czy istnieje podstawa normatywna do szczególnej regulacji muzeów kościelnych w prawie polskim?
Taka podstawa normatywna istnieje, a nawet możemy mówić o dwóch takich podstawach. Jedną z nich jest art. 25 konkordatu, który przewiduje m.in. ustalenie przez stronę kościelną i stronę rządową zasad funkcjonowania dostępu do zabytków, drugą – art. 27, zgodnie z którym w tych kwestiach, które nie zostały uregulowane konkordatem, możliwe jest zawieranie dodatkowych umów, ewentualnie innego ro-dzaju porozumień. Jak się jednak wydaje, sam art. 25 stanowi tutaj wystarczającą podstawę normatywną, bo tak naprawdę podstawowym zadaniem muzeum diece-zjalnego, poza oczywiście gromadzeniem i zabezpieczaniem zbiorów, jest udostęp-nianie ich publiczności, a wszyscy wiemy, że muzea kościelne pełnią bardzo istotną rolę w naszym systemie ochrony zabytków choćby dlatego, że Kościół katolicki jest właścicielem większości zabytków niebędących w rękach państwowych. Tym samym sytuacja, w której na jednostkach organizacyjnych Kościoła katolickiego spoczywają dodatkowe obowiązki, w ramach których te jednostki udostępniają nieodpłatnie lub za minimalną odpłatnością zabytki znajdujące się w zbiorach kościelnych, a nie dostają z tego tytułu wsparcia publicznego, jest atypowa.
Tu nasuwa się kolejne pytanie: w jaki sposób można by w takiej umowie między Konferencją Episkopatu Polski (KEP) a Rządem Rzeczypospolitej Polskiej sprawę roz-wiązać?
Otóż widzę dwie możliwości. Jedna możliwość jest bardzo prosta – przyjmujemy rozwiązanie mniej więcej takie, jakie zastosowano w przypadku kościelnych szkół wyższych. Tam umowa z KEP określa, które szkoły wyższe fundowane na prawie pa-pieskim mają uprawnienia szkół państwowych i jakie obowiązki powinny spełniać, by
ich stopnie uznano za równoważne stopniom nadawanym przez uczelnie państwowe.
Tu reguła jest bardzo prosta. Żeby szanować niezależność obu ciał, wystarczy, że kościelna osoba prawna spełnia kryteria przewidziane prawem polskim, notyfi kuje to odpowiedniej władzy państwowej. Drugi wariant polega na wprowadzeniu odpowied-nich przepisów do ustawy o stosunku państwa do Kościoła katolickiego, ewentualnie wprost do przepisów o wolności sumienia i wyznania, gdyż ten sam problem może dotyczyć także innych związków wyznaniowych.
Niezależnie od podstawy formalnej powstaje pytanie, w jaki sposób należałoby skonstruować statut uznawania muzeów kościelnych przez władze świeckie, żeby nie naruszyć zasady wzajemnej niezależności Kościoła i państwa?
Wydaje się, że możemy tu zaproponować rozwiązanie, które będzie proste, efek-tywne i spójne systemowo. Mianowicie wystarczy, by w umowie z KEP wskazać, które muzea uważamy za kluczowe dla Kościoła katolickiego i zachowania kultury narodowej. Te muzea uzyskiwałyby status z mocy prawa równoważny muzeom reje-strowanym. Umowa określałaby minimalną jednolitą treść statutu. Tutaj chodzi o nie-wielką liczbę muzeów, więc mielibyśmy do czynienia jedynie z kilkoma, nie więcej niż z 10 podmiotami i to takimi, które mogą funkcjonować według tych samych ram organi-zacyjnych. Właściwa władza kościelna byłaby zobowiązana notyfi kować wprowadze-nie statutu i spełwprowadze-niewprowadze-nie kryteriów przewidzianych przez prawo państwowe.
W przypadku pozostałych muzeów można mówić o notyfi kacji polegającej na tym, że muzeum przekazuje tylko ministrowi właściwemu ds. kultury informację, że wprowadziło statut odpowiadający statutowi modelowemu zatwierdzonemu w umowie z KEP. To jest jedno z możliwych rozwiązań i wydaje się dość proste, ponieważ nie ma tutaj konieczności modelowania statutów pod każde muzeum osobno.
Pojawia się natomiast inny problem: w jaki sposób uniknąć sytuacji, w której mini-ster właściwy ds. kultury wykonuje swoje uprawnienia nadzorcze, ingerując zgodnie z prawem, ale z potencjalnym naruszaniem zasady autonomii Kościoła i państwa?
Tutaj mamy również rozwiązanie, które byłoby systemowo spójne. Mianowicie w ustawie o muzeach istnieje możliwość przeniesienia kompetencji ministra na radę powierniczą. Z możliwości tej można by skorzystać, przewidując, już w ramach poro-zumienia z KEP, że muzea diecezjalne mają swoją radę powierniczą. Dopuściłbym do udziału w niej także przedstawiciela władzy państwowej. Sama obecność przedstawi-ciela ministerstwa nie naruszałaby zasady wzajemnej autonomii państwa i Kościoła, zwłaszcza gdyby przedstawiciel władzy świeckiej miał tylko głos doradczy.
W momencie, kiedy przenosimy uprawnienia nadzorcze ministra kultury na rady powiernicze, znika nam podstawowy problem, który mają muzea diecezjalne, miano-wicie ryzyko nadmiernego uzależnienia od władzy państwowej. Natomiast w pozosta-łym zakresie muzea diecezjalne dostałyby uprawnienia takie, jak muzea państwowe.
Rejestrowane muzea diecezjalne będą mogły ubiegać się o środki publiczne, bez ko-nieczności angażowania diecezji lub innej kościelnej osoby prawnej. Oczywiście jest to wstępna propozycja. Należy się zastanowić, jak tego dokonać.
Streszczenie: Przedmiotem artykułu jest ustalenie statusu muzeów kościelnych de lege lata i de lege ferenda. Wskazano w nim, że obecnie obowiązujące przepisy utrudniają rozwój muzeów kościelnych, zaproponowano także dwa możliwe sposoby uregulowania tej kwestii.
Słowa kluczowe: muzea, zabytki kościelne, stosunki Państwo–Kościół
dr hab., prof. UO Piotr Stec
Pracownik naukowy Uniwersytetu Opolskiego, specjalizuje się w prawie ochrony dzie-dzictwa kulturowego.
CHURCH MUSEUMS FROM THE PERSPECTIVE OF STATE LAW
Abstract: The article aims to establish the de lege lata and de lege ferenda status of church museums. It points out that the current provisions hinder the develop-ment of church museums and suggests two possible ways of resolving the issue.
Keywords: museums, church monuments, state-church relations
Piotr Stec, PhD, Prof. of the University of Opole
Researcher at the University of Opole; he specialises in law on the protection of cul-tural heritage.