Kościół zawsze troszczył się o dziedzictwo artystyczne i historyczne. Niejednokrotnie papieże, biskupi, a także zwykli księża gromadzili i chronili pamiątki przeszłości oraz dbali o dzieła artystyczne, mając świadomość ich profetycznej wartości.
Problematykę ochrony zabytków sakralnych reguluje zarówno prawo świeckie, jak i kościelne. Problem konserwacji zabytków sztuki kościelnej występował już u schyłku starożytności chrześcijańskiej. Adaptacja w wielu przy padkach oznaczała uratowanie zabytku – nie dzielił on wtedy losu innych budowli, które zamieniały się w kamienioło-my dostarczające materiału budowlanego. Świątynie i budowle pogańskie zaadapto-wane na kościoły chrześcijańskie były konserwozaadapto-wane i otaczane opieką (np. Panteon w 684 r. został odnowiony przez Benedykta II, a w 735 r. przez Grzegorza III).
Historyczną zasługą Soboru Nicejskiego II, zwołanego przez cesarzową Irenę, w porozumieniu z papieżem Hadrianem I w 787 r., było sformułowanie teologicznych zasad racji bytu kościelnych wizerun ków. Papież Hadrian I zaaprobował postanowie-nia Soboru Nicejskiego II dotyczące oddawapostanowie-nia czci świętym obrazom (potępił ikono-klazm).
W średniowieczu papiestwo zaczęło przejawiać troskę o zachowywanie zabytko-wych budowli. Należy tu wspomnieć papieży Hadriana I, Paschalisa I, Eugeniusza II, Leona IV i Paschalisa II. Pod koniec średniowiecza papież Eugeniusz IV oczyścił z późniejszych przybudówek Panteon, a Syk stus IV odsłonił łuk Tytusa, obudowany średniowiecznym zamkiem.
Papieże renesansu (według prof. Alfreda Barbacciego w dziele Konserwacja za-bytków we Włoszech) promulgowali pierwsze ustawy o ochronie zaza-bytków. Humanizm wprowadził poszanowanie zabytków sztuki antycznej. Rodziły się nowe idee, które stały się podstawą nowoczesnej ochrony zabyt ków.
Papieże są autorami i inicjatorami pierwszych ustaw o ochronie za bytków. Pius II 26 kwietnia 1462 r. wydał zarządzenie mające na celu nie tylko ochronę i konserwację bazylik i kościołów Rzymu, lecz także antycznych i starożytnych budowli, a nawet ich ruin, gdyż stanowiły one ozdobę miasta. Powołując się na raporty urzędników i idąc w ślad za papieżami, którzy zabraniali niszczyć i burzyć te budowle, Pius II podtrzy-mał istniejące w statucie miasta Rzymu kary pieniężne za tego rodzaju przestępstwa,
1 Ochrona zabytków kościelnych była jednym z głównych zainteresowań ks. prof. Janusza Pasierba, który na sympozjach i konferencjach uwrażliwiał kapłanów na zabytki. Wydał poświęconą temu zagad-nieniu książkę, z której korzystano w niniejszym artykule. Por. ks. prof. J. Pasierb, Ochrona zabytków sztuki kościelnej, wyd. 4 popr. i zaktual., J. Żmudziński (oprac.), Warszawa 2001.
dodając karę ekskomuniki ipso facto. Wszyst kim duchownym i świeckim bez względu na godność – nawet biskupom! – zabronił pośrednio czy bezpośrednio, publicznie czy prywatnie wy burzania, niszczenia czy przebudowy jakiegokolwiek antycznego budyn-ku publicznego czy jego szczątków tak na terenie Rzymu, jak i na tery torium pań-stwa kościelnego, nawet na terenie prywatnym. Na konserwa torów nałożył obowiązek inspekcji wraz z prawem aresztowania delikwentów złapanych na gorącym uczynku oraz konfi skowania ich zwierząt, narzędzi pracy i innych rzeczy i nałożenia grzywny.
Papież zabronił wydawania zezwoleń na rozbieranie czy przerabianie starożytnych budowli, ograniczając w tej mierze także swoich następców: pozwolenie musiałoby mieć co najmniej formę bulli albo breve apostolskiego.
Papież Sykstus IV, poruszony faktem obrabowywania bazylik i kościołów rzymskich z płyt porfi rowych, marmurowych i innych, uważając za swój obowiązek zachowywanie piękna, ozdobności i splen doru tych kościołów, 7 kwietnia 1474 r. obłożył złoczyńców i ich wspólników karą eksko muniki większej, od której można było zwolnić tylko w nie-bezpieczeństwie śmierci. Kościoły, do których przeniesiono zrabowane płyty, dotykać mia ła kara interdyktu. Krótko po swoim wyborze zebrał kolekcję antycznych dzieł sztu-ki i udostępnił ją mieszkańcom Rzymu, dając początek Muzeum Kapitolińssztu-kiemu.
Kolejny papież, Juliusz II 11 stycznia 1510 r. ustalił zakres władzy i przywilejów ko-misarzy Fabricae S. Petri, uwzględniając potrzebę licznych na praw, zarządzając rów-nocześnie, aby bazylika raz odbudowana i po większona, była dobrze konserwowana.
Ten sam papież 9 lutego 1513 r. w innej bulli wymienił działalność mającą na celu nie tylko budowanie nowych, lecz także zachowywanie dawnych budowli kościelnych.
W 1516 r. Leon X wydał breve mianujące Rafaela Santi dyrektorem zabytków i wy-kopalisk w państwie kościelnym. Rafael pełnił przy tym papieżu funkcję odpowiadają-cą urzędowi konserwatora.
Papież Paweł III wydał osob ne breve poświęcone ochronie zabytków, ustanawia-jąc komisarza ds. sztuki starożytnej, wyposażonego we władzę nakładania kar pie-niężnych za niszczenie zabytków. Kary te miały być przeznaczane na konserwację.
Tak jak Sobór Nicejski II uratował sztukę sakralną od herezji obrazoburstwa, tak Sobór Try dencki dekretem z ostatniej, 25. sesji odbytej 3 i 4 grudnia 1563 r., ocalił dla kultury światowej dzieła sztuki dawnej i uzasadnił teolo gicznie możliwość rozwoju sztuki w przyszłości. Odegrał wobec sztuki zachodniej fundamentalną rolę w dzie-jach Kościoła katolickiego. Jego reformy dotknęły wszystkich sfer życia Kościoła, tak-że szeroko pojętej sztuki. Sztuka po Trydencie pokazała tryumf Kościoła, otwierając nowe obszary i konsolidując dotychczasowe pola artystyczne w służbie przekazu wia-ry. Sobór zalecił, aby sztuka była nauczaniem i utwierdzaniem w wierze. Od lat ten artystyczny rozkwit sztuki po Soborze Trydenckim stanowi przedmiot intensywnych badań naukowych.
Uchwały Soboru Trydenckiego zostały akceptowane przez Polskę na synodzie prowincjonalnym w Piotrkowie w 1577 roku. Jako pierwszy w Polsce sprawami ochro-ny sztuki zajął się synod krakowski bpa Marcina Szyszkowskiego. Ukazała się wtedy pierwsza na ziemiach polskich ustawa o ochronie zabytków sakralnych, gdzie powie-dziano: Jeśli są jakieś obrazy zniszczone, uszkodzone, zjedzone przez starość, pokryte brudem czy pleśnią proboszczowie winni zatrosz czyć się o ich odświeżenie, naprawie-nie, odnowienie kolorów i przywrócenie do pierwotnego stanu świetności. Ustawie tej zawdzięczamy przetrwanie wie lu zabytków, choć często zakrytych przemalowaniami.
Edykt kard. Bartolomea Pacca (Lex Pacca) z 1820 r. rozszerzył opiekę na wszyst-kie zabytki – w tym również romańswszyst-kie i gotycwszyst-kie – i zakazał suro wo wywozu kościel-nych dzieł sztuki z terenu państwa kościelnego. Lex Pacca uważa się za pierwszą ustawę konserwatorską dla państwa ko ścielnego. Stanowi on modyfi kację wcześniej-szych przepisów, ale zawie ra również nowe rozwiązania prawne. Jak pisał w 1886 r.
Władysław Demetrykiewicz: […] jest to okaz systematycznej i wyczerpującej ustawy konserwatorskiej w cywilizowanym świecie.
Dla ochrony i konserwacji starożytności chrześcijańskich wielkie zna czenie miało powołanie 5 stycznia 1852 r. przez papieża Piusa IX Komisji Archeologii Chrześci-jańskiej, co łączyło się z projektem powięk szenia zbioru tych zabytków i utworzenia muzeum.
W sprawie ochrony zabytków kościelnych bardzo dużo zrobili papieże XX wieku.
Papież Pius X, który w 1907 r. wprowadził do programu studiów teologicznych wykłady archeologii chrześcijańskiej i historii sztuki ko ścielnej, zarządził w tymże roku ustano-wienie w poszczególnych diecezjach Komisji ds. Ochrony Sztuki Kościelnej. Okólnik Sekretariatu Sta nu w tej sprawie z dnia 10 grudnia 1907 r., podpisany przez kard. Ra-faela Merry del Val, stwierdza na wstępie: Nagląca konieczność zabezpieczenia i usta-lenia ochrony […] zbiorów […] skłoniła Ojca świętego do wezwania biskupów włoskich, aby tej doniosłej sprawie poświęcili baczną uwagę i okazali szcze gólną troskę.
Obowiązkiem biskupa ordynariusza są przez ustanowienie stałej komisji diecezjal-nej sprawowanie i ulepszanie opieki nad zabytkami oraz troska o podniesienie wśród podległego mu duchowieństwa poziomu kultury artystycznej. Te podstawowe wytycz-ne dla coraz lepszego i do skonalszego pełnienia ważwytycz-nego i zaszczytwytycz-nego obowiązku duchowieństwa, jakim jest piecza nad skarbami historii i sztuki – wedle słów okólnika – znalazły oddźwięk na terenie Włoch także dzięki wieloletniej pracy później szego kard. Celsa Costantiniego, który już w 1906 r. wydał pod ręcznik Wiadomości o sztuce dla duchowieństwa, powitany i zaakceptowany przez Piusa X.
Ułożony za pontyfi katu Benedykta XV, a obowiązujący od 1918 r. Kodeks pra-wa kanonicznego podkreślił w kanonach 1497 § 2 i 1522 pra-waż ność ochrony zabyt-ków kościelnych. W kanonie 1522 zobowiązał administra torów dóbr kościelnych
m.in. do inwentaryzacji w dwóch egzemplarzach zabytków powierzonych ich opiece.
Jeden egzemplarz winien być przecho wywany na miejscu, a drugi odesłany do kurii.
Kanon 1523 nakazał strzeżenie tych dóbr przed kradzieżą lub zniszczeniem.
Pius XI nawoływał biskupów i duchowieństwo do sumiennej opieki nad zabytkami.
Domagał się, by w komi sjach diecezjalnych zasiadali ludzie kompetentni. W 1923 r. wy-dał szczegółową instrukcję dotyczącą opieki nad zbiorami archiwalnymi, biblioteczny-mi i muzealnybiblioteczny-mi, a 1 września 1924 r. ustanowił Papieską Kobiblioteczny-misję Centralną ds. Sztuki Kościelnej. Komisja ta podjęła inicjatywę urzą dzania co roku dwutygodniowych kur-sów sztuki kościelnej dla duchowieństwa oraz wydała zbiór ustaw pa pieskich o sztuce kościelnej – Disposizioni pontifi cie in materia d’arte sacra, stanowiący rodzaj kodeksu sztuki kościelnej.
Jednym z najważniejszych dokumentów Soboru Watykańskiego II, który poświęca wiele miejsca dziedzictwu historyczno-artystycznemu Kościoła i kierunkom rozwoju sztuki kościelnej, jest Konstytucja o liturgii świętej Sacrosanctum Concilium, promul-gowana 4 grudnia 1963 r. przez papieża Pawła VI. W art. 123 przypomina ona, że Kościół, na przestrzeni wieków tworzył skarbiec sztuki, który z całą troską należy za-chować, a w art. 126: rządcy diecezji mają czuwać nad tym, aby nie przechodziły one w obce ręce ani nie niszczały sprzęty kościelne lub cenne przedmioty, które są ozdobą Domu Bożego. Natomiast w art. 129 poleca ustanowienie komisji sztuki kościelnej w każdej diecezji oraz kształcenie w tej dziedzinie alumnów seminariów duchownych, aby umieli szanować i konserwować czcigodne zabytki Kościoła oraz dawać odpo-wiednie rady artystom, którzy wykonują dzieła sztuki.
W związku z posoborową reformą liturgiczną Kongregacja ds. Obrzędów wydała 25 maja 1967 r. instrukcję Eucharisticum Mysterium – o kulcie misterium euchary-stycznego. W tym dokumencie Kongregacja zwracała uwagę rządców parafi i na to, aby przy przeprowadzaniu adaptacji kościołów do nowej liturgii nie zostały zniszczone skarby sztuki sakralnej. Gdyby jednak uznano za konieczne usunięcie jakichś zabyt-ków z obiektów sakralnych, to należy dokonać tego roztropnie, za wiedzą ordynariu-sza diecezji i po konsultacji z ekspertami, zapewniając tym zabytkom odpowiednie warunki do ich ekspozycji na nowym miejscu.
Ważnym dokumentem traktującym o historyczno-artystycznym dziedzictwie Kościo-ła jest List okólny Kongregacji ds. Duchowieństwa Opera artis z 11 kwietnia 1971 r., ad-resowany do przewodniczących konferencji biskupów. Powód jego wydania stanowiło narastające zjawisko kradzieży i niszczenia zabytków sztuki kościelnej. Kongregacja zalecała m.in. przechowywanie w muzeum diecezjalnym lub międzydiecezjalnym tych dzieł sztuki, które zostały już wycofane z użytku. Jednocześnie wzywała konferencje episkopatów, aby wydały odpowiednie normy szczegółowe dotyczące ochrony dzie-dzictwa kulturowego Kościoła.
W 1983 r. papież Jan Paweł II znowelizował i ogłosił Kodeks prawa kanoniczne-go. W kanonie 1220 § 2 czytamy: Dla ochrony dóbr sakralnych oraz kosztowności należy okazać właściwą troskę o konserwację i zastosować odpowiednie środki bez-pieczeństwa, a w kan. 1276 § 2: Stolica Apostolska poleca władzy kościelnej wydawa-nie szczegółowych instrukcji w tym względzie, w oparciu o prawo kościelne, tradycję i warunki miejscowe. Z kolei w kan. 1283 § 2 zobowiązuje administratorów dóbr ko-ścielnych do sporządzenia dokładnego i szczegółowego inwentarza rzeczy nierucho-mych i ruchonierucho-mych: czy to kosztownych, czy należących do dóbr kultury, czy też innych z opisem ich wartości, a kan. 1284 § 1 przypomina o obowiązku respektowania w tej dziedzinie prawa państwowego2.
Konstytucja Apostolska Jana Pawła II Pastor Bonus z 28 czerwca 1988 r. o ko-ścielnych dobrach kultury i ich ochronie mówi: Pośród dóbr historycznych szczególne znaczenie mają wszystkie dokumenty prawne dotyczące życia i duszpasterskiej troski, a także określające prawa i obowiązki diecezji, parafi i, kościołów i innych osób praw-nych ustanowiopraw-nych w Kościele. Artykuł 101 § 1 i 2 nakazuje, by to historyczne dzie-dzictwo przechowywane zarówno w archiwach, muzeach jak i w bibliotekach, niech będzie powierzone kompetentnemu personelowi w tym celu, by uchronić to dziedzic-two przed zaginięciem.
Warto tu dodać, że na mocy tej konstytucji Jan Paweł II ustanowił Papieską Ko-misję dla Ochrony Kościelnego Dziedzictwa Historycznego i Artystycznego Kościoła, która wraz z publikacją Motu proprio z 25 marca 1993 r. przyjęła nazwę: Papieska Komisja ds. Kościelnych Dóbr Kultury.
Papieska Komisja ds. Kościelnych Dóbr Kultury opublikowała 8 grudnia 1999 r.
cenny dokument – List okólny adresowany do biskupów diecezjalnych3 – mówiący o Konieczności i pilnej potrzebie inwentaryzacji oraz katalogowania dóbr kulturowych Kościoła. List traktuje szeroko o ochronie kościelnych dóbr kultury na przestrzeni wie-ków (rozdz. 1), podaje zasady ich inwentaryzacji i katalogowania (rozdz. 2–4) oraz wymienia instytucje i podmioty organizacyjne za nie odpowiedzialne (rozdz. 5).
2 E. Przekop, Kościelna ochrona zabytków i dóbr kultury według Kodeksu Prawa Kanonicznego pa-pieża Jana Pawła II, „Archiwa, Biblioteki i Muzea Kościelne” 1987, t. 54, s. 30-40.
3 Pontifi cia Commissione per i Beni Culturali della Chiesa, Lettera Circolare, La Funzione Pastorale dei Musei Ecclesiastici, Città del Vaticano, 15 VIII 2001, ss. 78 (tłum. ks. dr F. Nieckarz, druk: „Biuletyn Muzeum Diecezjalnego” (BMD), Zamość, nr 4/2000–2001 [2002], s. 5–76); [osobny druk] List okólny Papieska Komisja ds. Kościelnych Dóbr Kultury, Funkcja pastoralna muzeów kościelnych, Watykan, 15 VIII 2001, ss. 76; M. Leszczyński, Funkcja pastoralna muzeów kościelnych (Omówienie dokumentu Stolicy Apostolskiej), „Archiwa, Biblioteki i Muzea Kościelne” 2003, t. 79, s. 147–150. Zob. też: „Biule-tyn Kościelnych Dóbr Kultury” (Warszawa) 2005, M. Leszczyński (red.), nr 1; M. Leszczyński, Muzea kościelne według aktualnego prawodawstwa Kościoła katolickiego, „Archiwa, Biblioteki i Muzea Kościel-ne” 2006, t. 85, s. 104–118; idem, Ochrona zabytków sztuki kościelnej, w: Encyklopedia Katolicka, t. 14, Lublin 2010, kol. 277–280.
Ważnym wydarzeniem zorganizowanym przez Komisję ds. Kościelnych Dóbr Kultury było mało znane w Polsce Międzynarodowe Sympozjum na Malcie w 1994 r., któremu przewodniczył abp Francesco Marchisano. Dla przedstawicieli muzeów kościelnych było to bardzo istotne spotkanie, ponieważ wytyczyło nowy sposób my-ślenia przy organizacji muzeów diecezjalnych. Sześcioosobowa międzynarodowa komisja w składzie: mgr prof. Vincent Borg (Malta), dr Hans-Jurgen Kotzur (Niem-cy), Rev. Thomas Mc Donnell (Irlandia), dr Piotr Paweł Maniurka (Polska), mgr Gian Carlo Menis (Włochy) oraz Rev. Mo Sig. Angel Sancho (Hiszpania) przygotowała tzw. Dokument Maltański, przyjęty przez wszystkich uczestników, a podpisany przez abpa Francesca Marchisana4. Zawiera on sześć postulatów, z których pkt 6 zale-ca: [a] każda diecezja (o ile to możliwe) powinna kierować się potrzebą promocji Muzeów Kościelnych i Diecezjalnych, które powinny stać się prawdziwymi centrami medytacji kulturalnych i pastoralnych, [b] tam gdzie już istnieją muzea, powinny być skupione w krajowej organizacji, [c] ostatecznie, w późniejszym terminie, międzyna-rodowa grupa powinna zostać powołana dla wspólnego dobra wszystkich zaintere-sowanych muzeów, [d] by podobnego rodzaju sympozja odbywały się okresowo, [e]
każda diecezja powinna zadbać o przygotowanie osób, które byłyby zdolne kierować takimi muzeami, [f] została ustanowiona współpraca z podobnymi muzeami innych wyznań chrześcijańskich5.
Postulaty Dokumentu Maltańskiego znalazły się w wydanym 15 sierpnia 2001 r.
dokumencie Papieskiej Komisji ds. Kościelnych Dóbr Kultury. W Liście okólnym, pt. Funkcja pastoralna muzeów kościelnych, adresowanym do biskupów, przełożo-nych Instytutów Życia Konsekrowanego oraz Wspólnot Życia Apostolskiego, zawarto normy prawne dotyczące muzeów kościelnych, omówiono ich strukturę organizacyj-ną, zasady gromadzenia zbiorów i założenia ideowe oraz wskazano pola współpracy pomiędzy kościelnymi i państwowymi służbami konserwatorskimi w zakresie ochrony zabytków. Wiele uwagi poświęcono kwestii zabezpieczenia i ochrony kościelnych dóbr kultury, w tym zabytków sztuki gromadzonych w muzeach kościelnych.
Papieska Komisja ds. Kościelnych Dóbr Kultury wydała w 2002 r. cenną publikację, pt. Enchiridion dei beni culturali della Chiesa6. O tej wartościowej publikacji abp Fran-cesco Marchisano w liście z 15 listopada 2002 r., adresowanym do bpa Jana Śrutwy, ówczesnego przewodniczącego Rady ds. Kultury i Ochrony Dziedzictwa Kulturowego
4 Cathedral and Diocesan Museums: Cross Roads of Faith and Culture, Proceedings of the Inter-national Symposium under the patronage of the Pontifi cal Commission for the Cultural Heritage of the Church, held in Malta, from the 27th to the 29th January 1994 on the occasion of the Twentyfi fth Anni-versary of the Mdina, Cathedral Museum, Malta 1995, s. 1–162.
5 Ibidem, s. 159–160.
6 Enchiridion dei beni culturali della Chiesa. Documenti uffi ciali della Pontifi cia Commissione per i Beni Culturali della Chiesa, Bologna 2002.
Konferencji Episkopatu Polski (KEP), pisał: Wyrażam życzenie, by Enchiridion był po-żytecznym narzędziem, stymulującym na poziomie lokalnym ochronę prawną, mate-rialną konserwację, a przede wszystkim duszpasterskie docenienie roli dziedzictwa historyczno-artystycznego w służbie misji Kościoła. Chodzi o to, by zainwestować w formowanie i podnoszenie kwalifi kacji lokalnych komisji, w duszpasterskie planowa-nie troski o dobra kultury.
Wyrażam także nadzieję, że [...] Konferencje Episkopatów zatroszczą się o promo-cję tego dzieła i o podobne publikacje w różnych językach.
Wśród dokumentów Papieskiej Komisji ds. Kościelnych Dóbr Kultury, ilustrujących jej historię i działalność oraz zawierających cenne wskazania w zakresie ochrony ko-ścielnych dóbr kultury, są tzw. Prezentacje. Prezentacja z 2002 r. omawia, w pierwszej części, najważniejsze dokonania Komisji m.in. w zakresie normatywnym i przypomina np. treść Listu okólnego, pt. Konieczność i pilna potrzeba inwentaryzacji oraz katalo-gowania dóbr kulturowych Kościoła (1999), wydanego w związku z coraz częstszymi wypadkami kradzieży i nielegalnego handlu zabytkami sztuki sakralnej. W drugiej czę-ści, pt. Natura, kompetencje, organizacja i działalność Papieskiej Komisji ds. Kościel-nych Dóbr Kultury, o. Carlo Chenis mówi szeroko o dobrach kultury, dziełach sztuki, bibliotekach, archiwach i muzeach kościelnych, które należy dowartościować, aby dać konkretny wyraz historycznej pamięci chrześcijaństwa.
Podobnie Prezentacja z 2004 r. we wstępie przypomina kompetencje Papieskiej Komisji ds. Kościelnych Dóbr Kultury i wydane przez nią dokumenty odnośnie do bi-bliotek, archiwów i muzeów kościelnych. W dalszej części poświęca wiele miejsca przepisom prawnym dotyczącym kościelnych dóbr kultury i wymienia instytucje ko-ścielne odpowiedzialne za ich ochronę: na poziomie Kościoła powszechnego jest to Papieska Komisja ds. Kościelnych Dóbr Kultury, a na poziomie Kościoła lokalnego – konferencje episkopatów, względnie Krajowe Biuro ds. Kościelnych Dóbr Kultury, ordy-nariusze i odpowiednia Diecezjalna Komisja ds. Kościelnych Dóbr Kultury.
Dokument omawia najważniejsze listy okólne tej papieskiej dykasterii. Pierwszy z nich, z 10 kwietnia 1989 r., adresowany do przewodniczących Konferencji Episkopa-tów, dotyczył kwestionariusza na temat dóbr kultury oraz instytucji zajmujących się ich konserwacją, następny zaś, z 10 marca 1992 r., informował o wynikach uzyskanych w tym względzie.
W kolejnych „okólnikach” (z 15 października 1992 r. i 3 lutego 1995 r.) Komisja zwra-cała się z prośbą do biskupów świata, aby w seminariach duchownych przysposabiali alumnów do troski o kościelne dobra kultury. „Okólnik” w tej sprawie otrzymały także rodziny zakonne, męskie i żeńskie (10 kwietnia 1994) oraz uniwersytety katolickie na świecie (10 września 1994). W „okólniku” z 2 maja 1994 r., adresowanym do Konfe-rencji Episkopatów Europy, Komisja zwracała uwagę na niebezpieczeństwa grożące
kościelnym dobrom kultury (kradzieże, nielegalny wywóz itp.) w związku z otwarciem granic państwowych i apelowała o pilną inwentaryzację zabytków sztuki sakralnej.
Prezentacja ta mówi także o konieczności respektowania przez Kościół norm cy-wilnych dotyczących ochrony dóbr kultury oraz o potrzebie współpracy z odpowiednimi instytucjami państwowymi i międzynarodowymi w tym zakresie. Relacje Kościoła po-wszechnego i Kościołów partykularnych z poszczególnymi wspólnotami politycznymi – czytamy w dokumencie – są bardzo różne i nierzadko są regulowane przez konkor-daty, porozumienia, konwencje itd., zarówno na poziomie krajowym, jak i regionalnym [...]. Oprócz kontaktów w obrębie poszczególnych narodów, ze szczególną troską na-leży postępować w kontaktach z instytucjami międzynarodowymi, aż się zapewni nie tylko zachowywanie zabytków, ale także ich właściwe docenienie dzięki międzynaro-dowym zaleceniom i porozumieniom.
W dniach 17–19 października 2002 r. w Watykanie odbyło się IV Zgromadzenie Plenarne Papieskiej Komisji ds. Kościelnych Dóbr Kultury, pt. Znaczenie dóbr kultury dla tożsamości terytorialnej i historyczno-artystycznego dialogu pomiędzy narodami.
Jego pokłosiem był list do Przewodniczących Konferencji Episkopatów z 16 grud-nia 2002 r., który poruszał m.in. sprawę ochrony i konserwacji kościelnych dóbr kultu-ry. Oto jego fragmenty: Trzeba chronić [...] dzieła sztuki przed zredukowaniem ich do wymiaru jedynie estetycznego, przed profanacją i niewłaściwym wykorzystywaniem.
Trzeba także troszczyć się o właściwy porządek prawny, zarówno wewnątrz Kościo-ła, jak i w konfrontacji z władzami świeckimi. Ochrona prawna dotyczy zarówno dzieł o wartości historycznej, jak i nowych dóbr kultury. Koniecznością jest więc troska o za-chowanie pamiątek historii, jak również o tworzenie nowych dzieł [...]. Ochrona prawna w konfrontacji z władzami cywilnymi ma być prowadzona w duchu współpracy, z pod-kreśleniem jednak misji, jaką kościelne dobra kultury spełniają wobec społeczeństwa i ich specyfi ki religijnej.
Dokumentem wielkiej wagi, dotyczącym kościelnych dóbr kultury, jest „Instrukcja
Dokumentem wielkiej wagi, dotyczącym kościelnych dóbr kultury, jest „Instrukcja