W dzielnicy Tiergarten znajduje się tzw. Kulturforum, gdzie sąsiadują z sobą oba budynki Berliner Philharmoniker (wielka sala i sala kameralna), Galeria Narodowa, Muzeum Rzemiosła Artystycznego, Biblioteka Pań-stwowa (jedna z największych w Europie) oraz Państwowy Instytut Badań Muzycznych warz z Muzeum Instrumentów Muzycznych. Nowoczesny gmach Instytutu i Muzeum oddany został do użytku w grudniu 1984 roku.
Samo zaś Muzeum może poszczycić się ponad wiekową historią, gdyż w 1988 roku minęła setna rocznica jego założenia. Muzeum dysponuje pięk-nym, nowoczespięk-nym, znakomicie zaprojektowanym budynkiem, doskonale przygotowanym do właściwego eksponowania instrumentów. Posiada wła-sny warsztat konserwatorski, prowadzi też badania naukowe w ramach działalności Państwowego Instytutu Badań Muzycznych. W gmachu Mu-zeum często odbywają się koncerty muzyki dawnej, nierzadko na zabytko-wych instrumentach. Zwiedzający mogą się zaopatrzyć w przewodniki, książki, widokówki, slajdy, a nawet kasety z nagraniami na muzealnych eksponatach. Obok niektórych instrumentów znajdują się magnetofony z nagranymi na tych instrumentach utworami, których każdy może wy- słuchać.
Instrumenty smyczkowe reprezentowane są głównie przez bogaty zbiór szkoły niemieckiej XVII i XVIII wieku: Franz Straub, Ernst Busch, Joachim Tielke, Jakob Stainer i innych. Do najcenniejszych okazów szkoły włoskiej należy zaliczyć skrzypce Stradivariego z 1703 r. oraz wiolę tenorową Anto-nia i Hieronima Amatich, pochodzącą z pierwszej połowy XVII wieku. Szko-łę francuską reprezentują m.in. skrzypce J.B. Vuillaume’a (1830 r.) oraz smy-czek F. Lupota (1800 r.). Do ciekawostek należy basowa wiola da gamba,
pochodząca ze szkoły angielskiej – zbudował ją w Londynie w 1697 r. Barak Norman.
Wśród instrumentów szarpanych znajdujemy gitary, mandoliny i lutnie z ośrodków hiszpańskiego i włoskiego, a także z Wiednia, Berlina, Düssel- dorfu (np. gitara Martina Kaisera z 1699 r.). Ośrodek północnoniemiecki reprezentuje m.in. wspomniany już Joachim Tielke z Hamburga (teorban z 1713). Eksponowanych jest także kilka harf, m.in. harfa diatoniczna z XVII w. oraz dwie harfy z XIX w. – podwójnopedałowa Erarda i chromatyczna Pleyela.
Wśród instrumentów dętych poczesne miejsce zajmuje zbiór siedemna-stowiecznych cynków, pomortów, krummhornów, fletów blokowych, dul-cjanów, trąbek (Huns Veit), pochodzących z kościoła św. Wacława w Na-umburgu. Od czasów reformacji kościół ten, ze swoim kantorem Andreasem Ungerem, zaliczał się do prężnych ośrodków kultywujących muzykę ko-ścielną. Większość trąbek, rogów i puzonów z XVII i XVIII w. pochodzi z Norymbergi, gdzie w owym czasie bujnie rozwijało się budownictwo in-strumentów dętych blaszanych. Do najbardziej znanych trąbomistrzów no-rymberskich należeli m.in. Wolf Wilhelm Haas, Georg Friedrich Steinmez, Friedrich Ehe.
Nie brak oczywiście w Muzeum instrumentów dętych z warsztatów berlińskich. W 1808 r. powstała tu firma, która szybka uzyskała międzyna-rodowe uznanie: J.C. Griessling i B. Schlott. Właśnie na ich klarnecie, znajdu-jącym się dziś w zbiorach Muzeum, grał oba Koncerty Webera ówczesny wirtuoz tego instrumentu Heinrich Josef Baermann. Inna słynna berlińska firma instrumentarska, także reprezentowana w zbiorach, należała do rodzi- ny Moritzów. Założył ją osiadły w 1808 r. w Berlinie Johann Gottfried Mo-ritz, a prowadzili, aż do roku 1955, jego potomkowie. Moritzowie usprawnili działanie wentyli oraz zbudowali trąbki basowe (1866 r.) i puzony kontraba-sowe do inscenizacji Wagnerowskiego Pierścienia Nibelunga.
W berlińskim Muzeum można też obejrzeć flety poprzeczne znanego niemieckiego instrumentarza Theobalda Boehma oraz wydanie jego książki Über den Flötenbau (Moguncja 1847), jak również wiele innych instrumentów dętych drewnianych XVII-XIX wieku, głównie niemieckiej i francuskiej pro- weniencji. Bogato przedstawia się także grupa instrumentów dętych blasza-nych „militarblasza-nych” i „reprezentacyjblasza-nych” różblasza-nych firm z XIX i XX wieku.
Kolejny, obszerny dział Muzeum to instrumenty klawiszowe. Obejrzeć tu możny kilka włoskich szpinetów, niemieckich i niderlandzkich klawi- kordów z XVII-XVIII wieku, zarówno „związanych” jak i „wolnych” (m.in.
klawikord związany Hieronymusa Albrechta Hassa, Hamburg 1728), jak również XX-wieczny klawikord firmy Neupert (Bamberg 1943), specjalizują-cej się w budowaniu nowoczesnych klawesynów i klawikordów. Wśród
klawesynów do ciekawszych należą: klawesyn z wbudowanym wirginałem oktawowym Joannesa Ruckersa z Antwerpii (początek XVII w.), klawesyn Andreasa Ruckersa (Antwerpia 1718), klawesyn Jacoba Kirkmana (Londyn 1761), klawicyterium (1752) i szpinet (1765) Alberta Delina z Tournai. Pod koniec XIX wieku, w związku z renesansem dawnej muzyki klawesynowej, szereg firm rozpoczęło budowę nowoczesnych klawesynów i klawikordów.
W dziedzinie tej przodowały dwie firmy paryskie – Erard i Pleyel, później niemieckie, głównie Neupert. Również te instrumenty można oglądać w ber- lińskim Muzeum.
Licznie reprezentowane są także fortepiany. Najbardziej interesujące z nich to: fortepian stołowy Johanna Matthaeusa Schmahla (Ulm, ok. 1770), fortepian skrzydłowy Johanna Andreasa Steina (Augsburg 1775), fortepian stołowy Adama Beyera (Londyn 1775), klawiorgan (połączenie fortepianu z małymi organami) Samuela Kühlewinda (Volkstedt w Saksonii 1791), for-tepian tangentowy Franza Josepha Spätha i Christopha Friedricha Schmahla (Regensburg 1793). Z XIX wieku pochodzi m.in. fortepian stołowy i skrzy-dłowy Johna Broadwooda (Londyn 1815, 1816), fortepian Josepha Brodman-na (Wiedeń, ok. 1810), który niegdyś był własnością K.M. Webera, fortepian Conrada Grafa (Wiedeń 1838). (Warto przypomnieć, że właśnie Conrad Graf zbudował na zamówienie głuchnącego Beethovena fortepian o szczególnie silnym dźwięku). Z Rygi pochodzi fortepian stołowy J. Tresselta (ok. 1850–
–1860). Nie mogłoby tu oczywiście zabraknąć najsłynniejszej berlińskiej fir-my Carl Bechstein. Reprezentuje ją pianino z 1862 roku. Typowe wytwory dziewiętnastowiecznej kultury muzycznej to m.in. fortepian żyrafa Johanna Müllera (Berlin, ok. 1850), fortepian lira Johanna Christiana Schleipa (Berlin, ok. 1840), fortepian – stolik do szycia (ok. 1850, 3-oktawowy, w postaci skrzynki z szufladkami i przegródkami na nici, igły itp. przybory), fortepian podróżny (ok. 1850, również w postaci przenośnej skrzynki wyposażonej w lustro).
Niewątpliwie atrakcją dla zwiedzających są czteromanuałowe (plus pedał) organy Wurlitzera. Zakupił je w 1929 roku od Rudolf Wurlitzer Company z North Tonawanda w stanie Nowy Jork Werner Ferdinand von Siemens (pochodzący ze znanej rodziny przemysłowców). Zainstalował je w swojej willi w Berlinie-Lankwitz, gdzie miał salę koncertową i gdzie cza-sami sam dyrygował. Organy Wurlitzera były wówczas często używane w kinach do realizacji podkładu muzycznego w filmach niemych. Walory dźwiękowe tego instrumentu prezentowane są zwiedzającym.
W budynku Muzeum znajdują się też organy pochodzące z Kościoła NMP w Batwick (Wielka Brytania), zbudowane ok. 1815–1820 przez Johna Graya. Z innych tego typu instrumentów można wymienić harmonium (fis-harmonię) znanej paryskiej firmy Debaina (ok. 1850).
Z XIX i początków XX wieku pochodzi szereg różnych instrumentów mechanicznych, jak grające szafy, skrzynki, katarynki, amerykańska piano- la itp. Najciekawszym jest olbrzymi orchestrion – „Hupfel-Sinfonie-Jazz- -Orchester” (firma Ludwig Hupfel, Lipsk ok. 1920), mający w repertuarze popularne marsze i walce tamtej epoki, które można oczywiście i teraz usły-szeć, wrzucając doń jedną markę…
Wśród instrumentów orientalnych i ludowych warto zauważyć m.in.
staroegipskie sistrum, żydowski szofar, chińskie dzwony z brązu z I tysiąc-lecia p.n.e., instrumenty ludowe Chin, Japonii, Afganistanu, Ameryki Połu-dniowej, Rosji, krajów bałkańskich.
Osobną część ekspozycji berlińskiego Muzeum stanowi kilka tematycz-nych wystaw. Jedną z nich jest wystawa pod nazwą Eksperymenty w akustyce i teorii muzyki. Zgromadzono tutaj ryciny z dawnych traktatów teoretyczno-muzycznych, model monochordu Pitagorasa, urządzenia do akustycznej analizy dźwięku, generatory dźwięku (od pierwszych, najprostszych, po najnowocześniejsze), różnego rodzaju kamertony z XIX i XX wieku, modele mechanizmów klawesynowych, fortepianowych, pianinowych. Eksponowa- ne są także m.in. fortepian Emanuela Moora z podwójną klawiaturą (Pleyel, Paryż 1929), pianino z klawiaturą Janko (Berlin, ok. 1900), fortepian elek-tryczny Neo-Bechstein (wspólne dzieło firmy Bechstein i Siemens, Berlin ok. 1932), trautonium firmy Telefunken (Berlin 1933), różnego typu synteza-tory itp.
Inna wystawa poświęcona jest Curtowi Sachsowi, sławnemu muzyko-logowi, który w latach 1919–1933 był dyrektorem Muzeum. Zgromadzono na niej listy, fotografie, pierwsze wydania jego prac itp. Niewielka ekspozy-cja Z archiwum Filharmonii Berlińskiej pokazuje m.in. programy, medale, zdję-cia, autografy i batutę Wilhelma Furtwänglera.
Berlińskie Muzeum jest niewątpliwie jedną z najciekawszych tego typu placówek w Europie. Warto je odwiedzić – do Berlina przecież niedaleko.
(„Ruch Muzyczny” nr 9 z 6 maja 1990) ...