Nazwy rodzajów działalności handlowej
IV. Nazwy spotkań handlowych
Pole wyrazowe prezentowane i analizowane w tym rozdziale sta nowi niewielki, ale bardzo istotny fragment całości słownictwa handlo wego. W jego skład wchodzą bowiem wyrazy nazywające podstawowe formy organizacyjne handlu, a więc te składniki rzeczywistości, od któ rych niejako uzależnione jest istnienie innych (uczestnicy wymiany to warowej, przedmiot handlu itp.). Leksemy wchodzące w skład tego pola są zróżnicowane w zależności od regularności spotkań i obowiązujących na nich zasad.
Dzień targowy (22), targowy dzień (21) ‘dzień, w którym odbywał się targ w danej miejscowości’:
mogą tho mistrzowie [...] wsziącz i obroczicz podluk ich vznania, viimu- iącz [...] rzeczi grube, które chłopi dzielaią [...] thi m ogą bicz przedavane w dzień targovi, alie w inszi dzień nie 1547 PrK r I 532, 1558 PrK r I 599, 1574 PrKr I 753, 1586 PrK r I 889 itd.;
Obyczaj starodawny, że rzeźnicy targowego dnia od jatki dawają per den. 6 1564 L k rak l 118;
także oleiow, żeby sie żaden nie ważył przywozić albo przynosić do miasta iedno w targowe dni 1605 PrKr II 790, 3x 1612 PrK r II 832 itd.;
Aby na bednarze nie wożono naczynia z inszych m iast nie tylko w targowy dzień, ale i w pół tego dnia, pod utraceniem takowego naczynia 1659-1664 Lkrak 446, tamże, 551.
> Stp IX 123 i SXVI K notują; Kn 1137 i L V 650 wyłącznie jako
> Związek wyrazowy rzeczownika dzień i przymiotnika targowy ‘związany z targiem’.
Jar mar czek (3) ‘mały jarmark’:
O P P I D U M K Ł O B U C K O [...] T a r g o w e . Jarmarczków na rok bywa nro 7. Może się dostać z jednego do zam ku po zł 1, facit... zł. 7/0/0 1659- 1664 Lkrak 28, 2x 164.
> SX VI, Kn, Tr i L brak (L II 237 w tym znaczeniu j arm arek).
> Derywat morfologiczny od rzeczownika jarmark (zob. niżej).
Jarmark (173) ‘dłuższe kilku- lub kilkunastodniowe targi organizowane w większych miejscowościach raz lub kilka razy w ciągu roku na podsta wie specjalnego przywileju’:
Gdzie by takowa lytewska albo ynsza robota ych rzemiąsla prócz iarmar- ku była przedawana, tedy mistrzowie takową robotę [...] mogą bracz a na rathuss polozycz 1537 PrK r I 485, 2x 1544 PrKr I 507, 3x 1547 PrKr I 532 itd.;
T a r g o w e okrom wolnice - targowego tygodniowego i na 2 jarmarki d o rocznego z regestru pana kanclirzowego a. 1551 dostało się... mc. 8/6/0 1564 Lkrak I 155,218, 220,252 itd.;
Takież cudzoziemiec, [...] gdyby tak czasu iarmarku, iako krom iarmar- ku z tow ary takowemi z miasta wyjeżdżali, pow inni [...] do wielkiej wagi płacić po szelągu 1602 PrKr II 1462, 2x 1602 PrKr II 85, 1603 PrKr II 768 itd.;
Item m andat do starosty wieluńskiego i urzędu tak grodzkiego, jako i miejskiego tamecznego, aby miasto Krzepice na targach i jarmarkach
w W ieluniu od kozdego podatku płacenia wolne zostawało 1659-1664 Lkrak 2, 5,103,123 itd.
• jarmark bardzo lichy ( 1 ) ‘jarmark mały, o niskich obrotach’:
Targowego ani jarm arcznego dw ór nie wybiera dlatego, aby się tym b ar dziej ludzie postronni do targów i jarm arków z wyczaili, bo targi i jarmarki bardzo liche bywają 1659-1664 Lkrak 667.
• jarmark barzo slaby (1) ‘jarmark mało dochodowy’:
O ppidum Bęndzin [...] Targowe. - Targowego przez 5 jarm arków telko od samych kram arzów a od drzewianych i glinianych statków dostawa się citra u ltra... mc. 2/0/0. Bo powiadają, że jarmarki barzo słabe dla pogra nicznego cła 1564 Lkrak I 252.
• jarmark krakowski (3) ‘jarmark w Krakowie’:
w jarmarki Krakowskie y we wszelakie zjazdy gościa walnego, aby niedo statek piw nie było 1578 PrK r I 797, 1592 PrK r II 1309;
aby żaden [...] cechu z niem i nie maiący, nie śmiał się ważyć skór wypraw- nych prócz iarmarkow krakowskich trzech [...] przedawać 1616 PrK r I I 856.
• jarmark lelowski ( 1 ) ‘j armark w Lelowie’:
Targowego inszego nie biorą żadnego [...] od kupców i kram arzów obcych, którzy na targi i jarmarki lelowskie przyjeżdżają 1564 Lkrak II 42.
• jarmark lwowski ( 1 ) ‘j armark we Lwowie’:
Podali nam pokorną supplike sławetni obywatele y kupcy m iasta naszego W schowy [...] żeście towary ich sukienne, w te to ruskie kraie, osobliwie na iarmark teraznieyszy lwowskj idące, w W odzisławiu aresztem nakryli 1687 PrKr II 573.
• jarmark sławny jarosławski (1) ‘jarmark w Jarosławiu’1, słynący z dużych obrotów handlowych:
A gdyby sie pokazało, że tem u praw u y przywilejowi byliby przeciwni ży dzi y na seymach, jarm arkach, targach [...] xięgi chrzesciańskie przedawali, tedy [...] na iarmarkach sławnych Jarosławskich sędzia podczas jarm arku będący na sprzeciwiających się praw om tym [...] w iny ad arbitrium suum formować [powinien] 1687 PrK r II 1408.
> SXVIX 263 jarmark w połączeniu z nazwą miasta lub przymiot
nikiem od nazwy miasta.
• jarmark teraźniejszy (1) ‘jarmark organizowany w najbliższym czasie’:
zob. wyżej (jarmark lwowski). • jarmark zwyczajny ( 1 ):
T a r g i i j a r m a r k i . Do jarmarków zwyczajnych pro festis V i s i t a t i o n is B M V et. Ss. S im o n is e t I u d a e apostolorum nadane są przywilejem JKM PNM de data Podolini die 2 Ianuarii a. 1656, insze jarem arki 2, to jest jeden pro festo ss. F a b ia n i e t S e b a s t ia n i m artyrum , drugi pro festo ss. P h i l i p p i e t I a c o b i apostolorum 1659-1664 Lkrak 732.
1 Jarmarki w Jarosławiu, z których najsłynniejszy odbywał się w sierpniu, miały bardzo duże znaczenie handlowe. Przedmiotem wymiany towarowej były przede wszyst kim sukno i woły, w mniejszym stopniu konie, por. J.M. Małecki, Studia nad rynkiem
• jarmark + określenie czasu, np. świętojański ‘na świętego Jana’, na święty Michał itp. (22):
T a r g o w e . J a r m a r c z n e . Jarmark bywa do roku razy 4. Pierwszy na ś. Bartłomiej, drugi na ś. Marcin, trzeci na ś. Wojciech. Ze trzech może się dostać na rok plus m inus fi. 10/0/0. Czwarty j arm ark święto jański od wybierania targowego wolny bywa 1659-1664 Lkrak 103;
O PPIDU M CZH O W . [...] Po czterykroć do roku jarmark bywa, pierw szy na św. Wojciech, drugi na święto ś. Piotra w Okowach, trzeci
na ś. Michał, czwarty na święto Jedenaście Tysięcy Panien. Targ w dzień w torkow y odprawiać by się miał 1659-1664 Lkrak 288, 152, 183, 206 itd.
> SXVI X 263 w połączeniu z określeniem terminu jarmarku
[w tym: z nazwą święta, postny (a. chudy, a. wstępny) jarmark], • roczny jarmark (2), jarmark roczny (1) ‘jarmark organizowany raz
do roku’:
N adto też przed każdym rocznym iarmarkiem czternaście dni y także po
rocznym iarmarku czternaście dni robić będzie powinien 1534 PrKr 1465, 1534 tamże;
O P P I D U M W IE L IC Z K A [...] T a r g o w e . - Pytani o targowe powieda- ją, że starodaw na jako pam iętają, na zam ek niepołom ski starosta targowe sochaczne w sobotę wybiera, a jarmarków rocznych u nich nie bywa żad nych 1564 Lkrak I 61.
> SXVIX263.
> Stp III 116 (jarmark, jermak, jermark, jormark), SXVI X 262-
263 (jarmark, jermark), Kn 235, Tr 470 i L II 237 notują.
> Zapożyczenie z języka niemieckiego (śrwniem. järmarket, niem.
Jahrmark ‘doroczny targ’ - złożenie z Jahr ‘rok’ i Markt ‘targ’), SEBor 204, SESł I 502.
Kiermasz (7) ‘spotkanie handlowe przy różnych okazjach, m.in. z okazji święta patrona kościoła’:
A ze cisz piernikarze krakowszczy w mieście samym robot żadną m ia rą zprzedać nie m ogą [...] przetosz innym , którzy by z niem i cechu [...] nie trzymali [...] nie wolno bedzie tak w targach, lako y po iarm arkach y kiermaszach rożnych przedawac oprocz samych piernikarzow mieszczą - now krakowskich 1646 PrKr II 1104, 1680 PrK r II 523, 3x 1680 PrKr II 525 itd.;
S u k ie n n i c e . Sukiennika miesczanina ad praesens żadnego nie masz, jeno ci przychodniowie, którzy sukno na łokieć krają w jarm arki, które bywaja dwakroć do roku, i dwa kiermasze, solennes płacą do starostwa niepoło- mickiego per gr 24 1659-1664 Lkrak 706.
> Stp III 275, SXVI X 303, Kn 274, Tr 551 i L II 352 notują jako
prymarne znaczenie ‘doroczne święto w dzień patrona kościo ła, odpust uroczysty’; inne znaczenia: SXVI ‘targowisko, miej sce sprzedaży pod gołym niebem’, Tr ‘jarmark w mieście’ (jako mniej znane), L ‘uczta, biesiada’.
> Derywat semantyczny od zapożyczonego z języka niemieckiego
rzeczownika kiermasz ‘doroczne święto w dzień patrona kościo ła’ (śrwniem. kirmësse / kirchmësse ‘uroczysta msza z okazji po święcenia kościoła’, skrócenie wcześniejszego *kirch-wih-mësse, złożenia kirche ‘kościół’, wihen ‘święcić’ i messe ‘msza’), SEBor 229, SESł II 154.
Sochaczka2 (3) ‘targi, na których dopuszczano wolną sprzedaż mięsa przez osoby nie należące do cechu rzeźników, m.in. przez chłopów, wol- nica’:
T a r g o w e . - Targowe na sochaczce wybierają od bydła nie łopatkam i, ale pieniędzm i, tak jako też indzie obyczaj jest 1564 Lkrak I I 4 2 ,143;
Sochaczka. Mieli miesczanie przywilej Serenissimi olim Sigismundi Augusti a. 1554, jako pierwsza o nim świadczy lustracyja, którym pozwolo- na jest sochaczka a festo s. Bartolomaei ad festum Paschalis quolibet anno, gdzie od wołu i krowy po groszu, od wieprza, szkopu, owce po szelągu wybierać pozwolono 1659-1664 Lkrak 693.
> Stp VIII 331 (sochaczki) i SXVI K notują; Kn, Tr i L brak.
> Derywat morfologiczny od rzeczownika sochacz ‘osoba przy
nosząca mięso na targ na rozwidlonym drążku, zwanym sochą’, SEBr 505 (sochacz).
2 W Stp odnotowano cytaty wyłącznie z formą sochaczki (pl. tantum). Taką
też formę znajdziemy w Encyklopedii historii gospodarczej Polski do 1945 roku, red. A. Mączak, Warszawa 1981, t. II, s. 300 oraz w książce J.M. Małeckiego, Studia nad ryn
kiem..., s. 91. Materiał z lustracji krakowskich XVI i XVII wieku dokumentuje jednak
używanie tej nazwy w liczbie pojedynczej rodzaju żeńskiego. Formę tę poświadczają także zapisy w lustracjach województwa ruskiego stanowiące dokumentację tego wyrazu w SXVI K.
Targ (113) ‘regularne, cotygodniowe spotkanie kupujących i sprzedają cych w oznaczonym miejscu i czasie’:
Item volno ym thesz w Krakovie na kasdi dzień y na kasdi targ kupicz i przedacz skór wselakich y ynssich tovarow 1566 PrK r I 675, 1537 PrKr 1483,1563 PrK r I 654, 2x 1566 PrK r I 674 ltd.;
T a r g o w e r z e ź n i c z e . - W ybierają targowe od bydła wielkiego i drobne go, co na targ zabiją 1564 Lkrak I 21,166, 200, 3x 220 itd.;
Zadęn tu z bractw a przekupniów nie m a tu w Crakowie po ulicach tow aru żadnego do żywności przynależącego okrom rynku pospolitego kupować y to asz po targu, kiedy zeymą poporzec targowy, a to pod winą groszy dwudziestu 1612 PrK r II 831, 1613 PrK r II 110, 1627 PrKr II 920, 3x 1627 PrK r II 926 itd.;
T a r g o w e i j a r m a r c z n e . Targ w tym miasteczku bywa w dzień nie dzielny, może się dostać do roku tego targowego plus m in u s... fi. 4/0/0 1659-1664 Lkrak 152, 265, 164 itd.
• roczny targ ( 1 ) ‘jarmark’:
Żaden też z tandeciarzow nie m a sie ważyć odtąd płąszczow, szubek, su kien, vbiorow y innych nowych szat oprocz rocznego targu wyprzedawać pod utratą szat owych 1534 PrK r 1 465.
• targ bardzo lichy ( 1 ) ‘targ mały, o niskich obrotach’:
Targowego ani jarm arcznego dw ór nie wybiera dlatego, aby się tym b a r dziej ludzie postronni do targów i jarm arków zwyczaili, bo targi i jarm arki
bardzo liche bywają 1659-1664 Lkrak 667.
• targ pospolity ( 1 ) ‘targ zwyczajny, cotygodniowy’:
Żelazo, które kupci form ani albo opci na tark pospoliti prziwiozą [...] ża den obczi kupiecz abo przekupień them umislem go kupować z nie ma, zęby ie zasie miał przedawacz az do obiadnei godzini 1585 PrKr I 889.
• targ ptaszy (1) ‘targ, na którym handluje się ptakami’:
V rząd miasta Krakowa to nakazuie: [...] targów ptaszych w dni święte, aby nie czynili, bo to korbaczem rozganiać będą, ptaki, klatki brać 1639 PrKr II 1041.
• targ tegodniowy ( 1 ) / tygodniowy ( 1 ) / targ tydniowy ( 1 ) ‘targ or- ganiowany raz w tygodniu’:
To tez postanowili [...] aby żaden m istrz ani zona i ego s zamszem blizy niz w dziesięci milach od Crakowa na targi tydniowe nie iezdzieli ani chodzili 1601 PrK r II 752;
Targ tegodniowy we w torek zawsze. Dostaje się targowego na zam ek plus vel m inus na rok...fl. 6/0/0 1659-1664 L k rak 28;
Targi tygodniowe we czwartki zwykły bywać 1659-1664 Lkrak 736.
• targ zwyczajny ( 1 ):
Panowie raczcie wiedzieć, iż IBM. Pąn gubernator y rada miasta Krakowa [...] postanawiaią, aby targi zwyczaine we W torki y w Piątki nie w mieście ale na Kleparzu przy kam ięnicy Ianickowey były odpraw iane 1655 PrK r
II 323.
• wolny targ (2) ‘targ, na którym wolno było sprzedawać osobom niezrzeszonym w cechu i obcym kupcom’:
Thak ze thesz, gdyby śie przytrafiło w iathkach y tesz na wolnym targu,
zęby sobie zadawali zle słowa, thasz winą m a bycz karan 1574 PrK r I 733;
T a r g i i j a r m a r k i . [...] mają wolne targi na każdy w torek 1659-1664
Lkrak 712.
> Stp IX 121 wolny targ ‘targ zwolniony z opłat targowych lub po
zwalający na udział w nim obcym, cudzoziemskim kupcom’.
> Stp IX 1191, SXVI K, Kn 1137, Tr 2297 i L V 650 notują jako
jedno ze znaczeń.
> Wyraz prasłowiański (psł. trgt ‘plac targowy, rynek, targowisko;
sprzedaż i kupno towarów na tym placu, jarmark’), SEBor 627, SSSł VI 25.
Wolnica (48) ‘targ, na którym wolno było sprzedawać osobom nie zrze szonym w cechu’:
Thosz tesz garbarzom tutecznym [...] nię m a być wolno, aby mieli tak na
wolnicy iako y w insze dny targowe skupować skory do rzemięsła kusznier- skiego właśnie należące 1595 PrK r II710,1578 PrKr 1817,1600 PrK r II738; T a r g o w e r z e ź n i c z e . - [...]. A na ty targi pow inni rzeźnicy krakowscy i kleparscy przez cały rok z mięsem na wolnicę 1564 Lkrak 121,118,218, II 5;
Podczas wolnice każdy brat cechowy [...], według losow swoich na miey- scu przedawać pow inien 1658 PrKr II 1141, 1658 tamże, 8x 1658 PrKr II 1143 itd ;
W olna także m a być przedaż na wolnicy pecorum et pecudum począwszy od s. Bartłomieja aż do N arodzenia Pańskiego 1659-1664 Lkrak 3, 2x 5, 108 itd.
> Stp brak; SXVI K, Kn 1279, Tr 2599 i L VI 381 notują.
> Derywat morfologiczny (uniwerbizacja) od przymiotnika wolny
(targ), SEBr 630.
I. Wśród zaprezentowanych wyżej składników pola o archisemie ‘spotkanie sprzedających i kupujących’ najważniejszą rolę odgrywają dwie nazwy - targ i jarmark. Świadczy o tym m.in. ich bardzo wysoka frekwencja w tekstach źródłowych. Szczególnie często oba leksemy wy mieniane są w lustracjach przy zapisywaniu ważnych źródeł dochodu w każdym mieście, jakimi były opłaty od sprzedawanych towarów, tzw. targowe i jarmarczne3.
Centralne miejsce w omawianym polu wyrazowym zajmuje leksem targ nazywający regularne spotkania handlowe w określonym miejscu i czasie. Cotygodniowy targ był podstawową formą wymiany towarowej w handlu lokalnym. Niektóre cytaty pokazują, że w czasie targu, gro madzącego wielu ludzi, nie tylko handlowano, ale też ogłaszano waż
ne wiadomości czy polecenia władz: Dnia dzisiejszego podczas targu
z wskazania Jego Mci pana burmistrza [...] publicowalem na czterech rogach rynku krakowskiego 1634 PrKr II 205, A dla lepszey tym wszyst kim wiadomości, vniwersat ten nasz po grodach, parafiach y targach pu blikować rozkazuiemy 1685 PrKr II 557. Inne fragmenty dokumentują specjalne oznakowanie czasu targu chorągiewką wieszaną w widocznym
miejscu: zadęn z nich [przekupniów] mieszczaninowi ktoremuszkolwiek
targu przeskadzać, ani zadney rzeczy ku żywności nalezączey kupować nie śmiał, asz po targu, gdy zeymą proporzec targ znaczący, a to pod winą vrzędową czternastu grzywien 1612 PrKr II 830.
Stałe terminy targów w poszczególnych miejscowościach tak moc no utrwaliły się w ludzkiej świadomości, że wiele miast i miasteczek na zwano od dni tygodnia, w których one się odbywały, np. Środa, Czwar tek, Piątek, Sobótki. Nazwy miejscowości utworzone od dni tygodnia, w których odbywały się targi, są charakterystyczne dla krajów Europy środkowowschodniej i częściowo południowej. Powstawały one najczę ściej w XII i XIII wieku, nieraz wypierając poprzednią nazwę4.
3 Por. A. Zajda, Nazwy staropolskich powinności feudalnych, danin i opłat (do 1600
roku), ZNUJ, „Prace Językoznawcze”, z. 60, Kraków 1979, s. 111, 194.
Tradycyjnym dniem targowym w Krakowie był wtorek, natomiast na Kleparzu - piątek. Kazimierz początkowo otrzymał prawo odbywa nia targów w czwartek, następnie w sobotę, ostatecznie jednak wykształ cił się tam zwyczaj (potwierdzony także prawem) organizowania targów w poniedziałek5. W prawach miejskich Krakowa pisze się zwykle o dwóch
dniach targowych: aby żaden pospolity człowiek ani wieyski przekupień
oleiow wszelakich do miasta przynosić y przywozić nie ważył sie, tylko we dni targowe, to iest we wtorek y piątek 1690 PrKr II 1418. O tym, że cotygodniowy targ był trwałym elementem rzeczywistości miejskiej, świadczą również określenia pospolity i zwyczajny (targ) oraz stabili zacja związku wyrazowego dzień targowy, który dzięki swej semantycz nej regularności jest często stosowanym w tekstach źródłowych określe niem czasu.
W połączeniu z przymiotnikami roczny i wolny, rzeczownik targ - jako hiperonim - tworzył wyrażenia hiponimiczne wobec niego, ale synonimiczne z innymi składnikami pola: roczny targ ‘jarmark’, wolny targ ‘wolnica’. Z kolei określenie typu ptaszy służyło nazywaniu specyfi ki niektórych targów ze względu na sprzedawany tam towar.
Drugi ważny składnik omawianego pola wyrazowego to jarmark. Semem dyferencjalnym w tym leksemie była częstotliwość spotkań, gdyż jarmarkami nazywano dłuższe kilku- lub kilkunastodniowe targi orga nizowane w miastach i miasteczkach raz lub kilka razy w ciągu roku na podstawie specjalnych przywilejów. Znaczenie tego wyrazu miało zatem wciąż żywy związek z jego źródłem - niemieckim złożeniem Jahrmarkt ‘targ roczny’. Cykliczność organizowania podstawowych form handlu jest dodatkowo pokreślana w tekstach przydawkami tegodniowy / tygo dniowy / ty dniowy (targ) i roczny (jarmark). Różnica między targiem i jarmarkiem nie dotyczyła wyłącznie czasu i częstotliwości spotkań, lecz także strefy i zasięgu wymiany handlowej, ponieważ targ, jak wspomnia no wyżej, odgrywał ważną rolę w handlu lokalnym, natomiast jarmark był podstawową formą wymiany na rynku regionalnym i międzynaro dowym. O wielkim znaczeniu jarmarków w życiu gospodarczym miasta czytamy m.in. w „Dziejach Krakowa”:
Odbywane regularnie w cyklu rocznym przez szereg dni, przyciągały k u p ców z dalekich nawet stron, umożliwiając im dostęp do dużego asorty m entu towarów, o wielkiej przeważnie ich podaży, a zarazem otwierając znaczny lub bardzo znaczny popyt na tow ar przywożony. Dawały m ożli wość transakcji bezpośrednich między przybyszami [...]. Na czas ich odby wania władze miejskie zapewniały odpow iednią obsługę praw ną zawiera nych transakcji, ochronę policyjną osób i mienia, a także niezbędne usługi w zakresie potrzeb życiowych. Jarmarki były więc stym ulatorem gospodar czego rozwoju i należały do sfery przywilejów miejskich6.
Ważną informacją przekazywaną w określeniach łączących się z wyrazem jarmark była nazwa miasta, w którym odbywało się to tar gowe „święto”. W tekstach źródłowych zostały odnotowane jarmarki krakowskie oraz te, na które jeździli krakowscy kupcy: jarmarki ja rosławskie, lelowskie, lwowskie. Drugim ważnym wyróżnikiem był czas organizowania handlowego spotkania. W lustracjach krakowskich w takiej funkcji stosowano wyłącznie nazwy świąt kościelnych (na święty Michał, na święty Bartłomiej, jarmark świętojański). Materiał z SXVI dostarcza przykłady innych określeń czasu, pochodzących z kalendarza liturgicznego, np. jarmark postny ‘organizowany w czasie Wielkiego Postu’, lub przyrodniczego, np. jarmark letni lub wiosenny (SXVI IX 263). Dokumentacja zgromadzona w SXVI pokazuje, że w zapiskach sądowych wyrażenia te funkcjonowały jako sposób określania czasu
wydarzeń będących przedmiotem rozprawy sądowej, np. Budę kramna
Jadwigi Cerwowey terafz na Rynku w yarmark postny terafz będą dwie lyeczye wierzschem wilupil LibMal 1551/158v (SXVI IX 263)7.
Zdrobnienie jarmarczek, udokumentowane trzykrotnie w lustra cjach, nazywało zapewne jarmark niewielki, o niskich obrotach handlo wych. W podobnym znaczeniu lustratorzy użyli wyrażeń jarmark (targ) bardzo lichy lub bardzo słaby. Przy drugim z nich podali przyczynę
takiego stanu rzeczy: dla pogranicznego da 1564 Lkrak I 252.
Kolejnym leksemem w omawianym polu jest wolnica. Podstawo wym wyróżnikiem tak nazwanego handlowego spotkania była możli
6 Por. Dzieje Krakowa, 1.1, s. 390.
7 Określanie czasu w odniesieniu do handlowych wydarzeń funkcjonuje na dal w gwarach, np. w wyrażeniach w jarmark, przed jarmarkiem, po jarmarku, por. J. Kobylińska, Sposoby wyrażania relacji czasowych w gwarze, [w:] Studia Linguistica.
wość wymiany towarowej wolnej od obowiązujących w czasie zwykłe go targu przepisów ograniczających prawo prowadzenia handlu przez osoby nie zrzeszone w cechach rzemieślniczych. Przedmiotem wymiany handlowej na wolnicy były artykuły pierwszej potrzeby: pieczywo i mię so. Wyłącznie wolnego targu na mięso dotyczył inny rzeczownik utrwa lony dwukrotnie w tekście lustracyjnym - sochaczka8.
Ostatni ze składników omawianego pola, rzeczownik kiermasz, występuje w tekstach źródłowych w związku szeregowym z wyrazami jarmark oraz targ jako nazwa jednego z możliwych spotkań handlo
wych (nie wolno bedzie tak w targach, iako y po iarmarkach y kier
maszach rożnych przedawac 1646 PrKr II 1104). Na podstawie takich kontekstów trudno do końca rozstrzygnąć, czy kiermasz nazywa tu ja kąś odrębną formę handlu, czy, zgodnie z etymologią, doroczne święto w dzień patrona kościoła, uroczysty odpust (takie znaczenie, jako pod stawowe, odnotowano w Stp i SXVI), który był znakomitą okazją do sprzedaży różnorodnych towarów, głównie trunków. Specyfikę obcho dów tych kościelnych uroczystości oddają fragmenty tekstów cytowane
w SXVI (X 303): tymżefię wśi ubożą: y nabożeńftwoginie / kiedy około ko
ścioła kiermâfze / à pofpolicie gorzałkowe GostGosp 140; Zadny larmark y kiermafz Gdzie tego wina niemafz Za niez nieftoi v nas LudWieś B5. Z kontekstów w PrKr wynika, że kiermasz kojarzono nie tylko ze sprze dażą i spożywaniem trunków, ale też z handlem innymi towarami, na przykład starzyzną9.
II. Źródła leksyki omówionego pola są charakterystyczne dla całe go słownictwa handlowego. Targ jest wyrazem o prasłowiańskich ko rzeniach, jarmark i kiermasz to zapożyczenia z języka niemieckiego. Wolnica (< wolny targ) i sochaczka (< sochacz), wyrazy rodzime, sta nowią przykłady derywacji morfologicznej. Związki wyrazowe, np. targ ptaszy, dzień targowy, jarmark lelowski, jarmark na święty Michał, odgrywają zasadniczą rolę w różnicowaniu nazw i oddawaniu specyfiki desygnatów poprzez urozmaicone określenia.
8 Por. J.M. Małecki w książce Studia nad rynkiem..., s. 88, 91.
9 O rozwoju znaczeniowym tego wyrazu pisali m.in. S. Bąk, Ogólnopolski jarmark, „Język Polski” XXVI (1946), s. 46-48; W. Doroszewski, Kiermasz, „Poradnik Językowy” 1953, z. 10, s. 37; D. Buttler, Rozwój semantyczny wyrazów polskich, Warszawa 1978, s. 112.