Cena (8) ‘wartość towaru lub pieniądza’:
Takiesz rozkazuięmy, aby stroze [...] pilnie strzegli, aby sie i aka szkoda nie stała kupcom , którzy na składzie ryby pod ich strażą zostawuią [...], pod w iną ceny ryb, które przez ich niedbałość zginą 1519 PrKr 1422,1592 PrKr II 40, 1598 PrKr II 731;
zboza cena na targach rozmaicie, co targ to drozey chodzi y miesza się 1663 PrK r II 1215, 2x 1658 PrKr II 1143, 1627 PrK r II 928 itd.
• mała cena (1):
rzeczy podłe i małej ceney, które by zaraźliwe bely, palicz sie m ogą 1591 PrK r II 30.
> SXVIIII 150.
• mierna cena ( 1 ) ‘niewielka wartość towaru’:
A tego roku na targu natenczas miernej ceny zboże było 1564 Lkrak I 10. • nieustawiczna cena (1) ‘zmienna wartość towaru, cena nieustabi
Jest też chmielnik, z którego bywa citra ultra cor. 80 pro anno, ale tego nie- ustawiczna cena bywa: czasem tani, czasem barzo drogi 1564 Lkrak I 41.
• pewna cena (1) ‘cena znana, spodziewana, ustabilizowana’:
łan Andrzey z Raciborska M orstin, podskarbi wielki koronny [...] podaię do wiadomości, iz [...] vwazaiąc incommoditatem priuatorum w vdawaniu czerwonych złotych, których cursus y pewna cena nigdzie nie znayduie się [...], wydaię ten m oy vniuersał skarbowy 1676 PrK r II 484.
► SXVIIII150.
• wielka cena (3) ‘wysoka cena, większa od spodziewanej’:
A iż się barzo zagęściły te vrty czeskie [...], rozesłaliśmy vniwersaly nasze [...], żebyście pilnie tego przestrzegali, iakoby ta fałszywa m oneta cudzo ziemska a m ianowicie vrty sląskie, które w dobroci srebra barzo m ałą wagę maią, vdawane y w tak wielkiey cenie, na iaką ie pryw atni ludzie dla zy sków swych wynieśli, brane nie były 1621 PrK r II 136, 1676 PrKr II 484, 1633 PrK r II 976.
► SXVI III 150.
• większa cena (2) ‘cena wyższa od spodziewanej’:
terazeisych (sic!) czasów rzeczy wszystkie w większą czenę wesły 1633 PrKr II 976;
Kiedy drojżjsze [zboże] to większa cena i prow ent względem m iarek do staje się 1659-1664 Lkrak 340.
• wyższa cena ( 1 ) ‘cena większa od spodziewanej’:
D ochodzi nas to, ze tak czerwone złote iako y talery wyższą ceną niektórzy iusz vdawaią, nizli przeszłego seymu constitutia mieć chce 1621 PrK r II 131.
$> LI 227.
• zwykła cena (1) ‘cena przeciętna’:
Item m istrz ieden drugiem u m ateriey do robienia rzem iosła swego wyku- powac nie ma, ani w targu przeszkadzać, ani jej nad zwykłą cenę w drogosc podbiiac 1632 PrK r II 945-946.
S> SXVI III 150.
► Stp 1217, SXVI III 150, Kn 60, Tr 103 i L I 227 notują, L notuje w trzech znaczeniach związanych z handlem: ‘wymiar wartości,
szacunek, taksa, ilość pieniędzy, za którą się co przedaje’, ‘wyso
ka cena’ (teraz ten towar w cenie) i ‘wycena towaru’.
> Wyraz prasłowiański, psł. *cena ‘zapłata (jako zadośćuczynienie
za coś), okup’ > ’wartość czegoś, cena’, SEBor 53, SESł I 55. Drogi (7) ‘mający wysoką cenę’:
Thesz yesliby ktori miał drogi owiesz a nye mogl go viprzedacz, thedi czi, ktorzi m aią tanszi, nie m aią przedavacz, aszbi on drogi viprzedal 1560 PrK r I 619,1588 PrKr II 609;
Jest też chm ielnik, z którego bywa citra ultra cor. 80 pro anno, ale tego nieustawiczna cena bywa: czasem tani, czasem barzo drogi 1564 Lkrak I 41, 157;
złotnicy koronni cechowi [...] z swemi robotam i drozszemi głód mrzeć m uszą y ciężarów publicznych dźwigać [...] nie mogą 1634 PrK r II 1127;
Kiedy drojż]sze [zboże] to większa cena i prow ent względem m iarek d o staje się 1659-1664 Lkrak 340.
$► Stp II 187, SXVI VI 47, Kn 149, Tr 277 i L I 536 notują.
> Wyraz prasłowiański (psł. *dorg'i> ‘mający wysoką cenę; mający
wielką wartość, bardzo cenny, wartoścowy; bliski uczuciowo, ko chany, miły’), SEBor 126.
Drogo (4) ‘za wysoką cenę’:
odkupovacz m iari wedlie targv [...], iako na rinku kupuiem i a nie drozei
1563 PrK r I 653, 1563 tamże;
iesli gtowemi pieniądzm i zapłacie m u będzie chciał, tedy nie drozey, ieno iako samego kosztuie 1618 PrKr II 878, 1663 PrKr II 1215.
• dawać drogo (2):
aby sie żaden m istrz nie ważył dawać albo płacić taborkow i innych robot
drożey nad drugiego 1616 PrK r II 855, 1684 PrK r II 1380.
S> SXVIVI51.
• przedać, przedawać drogo (25):
Potym według starego zwyczaiu postanowienia bendnarze przedać wielką kadź na pywo do brow aru [...] nye m aią drozey przedać iedno za 60 gr 1532 PrK r I 456,1532 tamże, 1584 P rK r I 360, 1563 P rK r I 653 itd.;
Piwa częstochowskiego, aby sie żaden nie ważył drozey przedawac, ieno za gr. 4 garniec 1635 PrK r II 998, 2x 1690 PrKr II 1421;
A iżeśmy obaczyli, ze ten m ały pożytek podwyżsenia tych kilka groszy [...], przetośm y tak postanowili, aby [...] zboża [...] nie przedawano taniej ani
drożej, jeno jako w targu pospolitem 1564 Lkrak 111.
S> SXVIVI 51, Kn 149, LI 227.
S> Stp II 190, SXVI VI 51, Kn 149, Tr 278 i LI 536 notują.
> Derywat morfologiczny od przymiotnika drogi (zob. wyżej).
Drogość (12) ‘wysoka cena towarów’:
M idlarzow w miesczie Crakowskiem nie m a bycz więtsza liczba, iedno dwanasczie [...] dliatego, ze gdzie by szie zagęsczila więtsza liczba m idla rzow, tedi by nie tak warowne mydło robione było y drogoscz by więtsza łoiv bela 1567 PrKr I 687, 1567 PrK r I 689, 1570 PrK r I 712, 1600 PrK r II 744;
Aby żaden m istrz ani zona iego od drugiego mistrza laim ladru na przekup nie kupowali, sub paena 48 gr [...] a tho dla vchodzenia tego laim ladru dro- gosci, w którą przes to przekupstw o zachodził 1601 PrK r II 752, 2x 1603 PrKr II 768, 1603 PrKr II 777 itd.
• czynić drogość (4):
A s tei prziczini bendzie im wolno kvpowacz loi svrowy wszendzie, a grif- niczi zzadnei drogosczi ani szkodi m idlarzom ni m aią czinicz w kypowa- niv takowego loiv svrowego 1567 PrK r I 689, 1569 PrKr I 712;
przez wykupowanie bydła po wsiach, miastach y miasteczkach poblizszych na targach [...] skarbowi I.K.Mci y rzeczy pospolitey wszytkiey wielką uymę y drogość czynią 1658 PrKr II 1146, 1685 PrK r II 1389.
• podbijać w drogość ( 1 ):
Item m istrz ieden drugiem u materiey do robienia rzem iosła swego wyku- powac nie ma, ani w targu przeszkadzać, ani iey nad zwykłą cenę w dro- gosc podbiiac, a gdzie by to yczynieł, pow inien taki cechowi funt wosku odłożyć 1632 PrK r II 945.
S> Stp II 190, SXVI VI 52, Kn 151, Tr 278 i L I 537 notują.
Rynek (2) ‘przeciętna cena towarów sprzedawanych na rynku’:
A ony slodi, które v m nie dobrow olnie vsiely, nie chcą placzicz iedno ve- dlie rinkv a gdi od nych chcze miecz vedlie rinkv grossem abo dviema vieczei [...] thedi ony slorzeczenie vielkie czinią 1563 PrK r I 652.
> Stp VIII 64, SXVI K, Kn 965, Tr 1953 i L V 177 notują w znacze
niu ‘plac targowy’.
> Derywat semantyczny od rzeczownika rynek ‘główny plac targo
wy w mieście’ (zob. rozdz. V). Tani (3) ‘mający niską cenę’:
Thesz yesliby ktori miał drogi owiesz a nye mogl go viprzedacz, thedi czi, ktorzi maią tanszi, nie m aią przedavacz, aszbi on drogi viprzedal 1560
PrKr I 619, 1588 PrK r II 609;
Jest też chm ielnik, z którego bywa citra ultra cor. 80 pro anno, ale tego nie- ustawiczna cena bywa: czasem tani, czasem barzo drogi 1564 Lkrak I 4L
> Stp brak, SXVI K, Kn 1125, Tr 2295, L V 647 notują.
> Wyraz prasłowiański (psł. turn, ‘daremny, darmowy, bezpłat
ny’), SEBor 626. Tanio ‘za niską cenę’:
• dawać tanio (1):
Item w kupow aniu iako też w przedaw aniu m iedzi nowey czyli starey ża den m ayster nie pow inien drozey ani taniey dawać 1684 PrKr II 1380.
> L V 647.
• przedać, przedawać tanio (6):
Item wselki miesczanin [...] nie m a thaniey pulstoskow przedavacz ied no po grziwne; a ktori by bil doswiadczon, isz bi thaniey przedal, ten ma piecz grzivien vyni na rathusz polozicz 1562 PrKr I 243,1577 PrK r I 776;
smoły ani drożey, ani taniey nad postanowienie żaden brat y siostra
przedawać nie pow inien 1690 PrK r II 1421,1690 tamże;
A iżeśmy obaczyli, ze ten mały pożytek podwyżsenia tych kilka groszy [...], przetośm y tak postanowili, aby [...] zboża [...] nie przedawano taniej ani drożej, jeno jako w targu pospolitem 1564 Lkrak 111.
• puszczać taniej (robotę) (1) ‘sprzedać towar (robotę) za niższą cenę’:
który by brat brata w rzemiesle m iał ganić y kupca odwoływać, a na złość robotę taniej puszczać, takowy m a być winow any puł kam ieniem wosku 1685 PrK r II 1397.
> Stp IX 117 (tanie); SXVI K, Kn 1126, Tr 2295 i L V 647 notują.
> Derywat morfologiczny od przymiotnika tani (zob. wyżej).
Targ (7) ‘przeciętna cena towarów sprzedawanych na targu’:
kiedi sie zagęsczi slodow ve m liniech, thedi dopiro chcze miecz od nych vieczei nad targ grossem iednem abo dviema 1563 PrK r I 652, 4x 1563 PrKr I 653;
Item żyta w obu młyniech metr. 157, które żyto rachunkiem rożnem przedają, także wedle ta rg u per gr 6 per gr 7/9 wirtel, acz często bywa i dobrze droższe 1564 L k rak ł 157;
Item gdyby się trafiło którem u bratu v kogokolwiek tłuste gołe kupie, tedy go nie m a kupować bez wiadom ości starszych, starszy pow inni będą wszytkę bracią obesłać, iesliby go który potrzebow ał brać spoinie według ta rg u 1619 PrK r II 878.
• targ pospolity (6), pospolity targ ( 1 ) ‘przeciętna cena’1:
Przedawają piekarzom krakowskim koleją temże korcem wierzchowatem, którem odbierają m iarę, a szacują tę ćwiertnię młyńską nad targ pospolity
wyżej kilkiem groszy 1564 L k ra k ł 10, 11, 45, 112 itd.; pospolity targ 1564 Lkrak I 10.
• targ rynkowy (6) ‘przeciętna cena towarów sprzedawanych na tar gu w rynku’:
poviedaią, ze ony thi m ierne slodi kupovali vedlie targv rinkovego 1563 PrKr I 653.
> Stp i Kn brak w tym znaczeniu; SXVI K, Tr 2297 i L V 650 no tują.
> Derywat semantyczny od rzeczownika targ ‘umowa kupna -
sprzedaży’ (zob. rozdz. III).
1 Takie wyjaśnienie dał również wydawca lustracji, J.M. Małecki, por. Lustracja
I. Wśród przedstawionych wyżej wyrazów trzy, cena, targ i rynek, są synonimicznymi określeniami wartości towaru. Nazwą wyrażającą to znaczenie w sposób najbardziej neutralny i pełny jest cena. Zaznaczyć
trzeba, że odnosiła się ona zarówno do wartości przedmiotów (cena zbo
ża), jak i pieniędzy (cena talarów). Wyraz ten występuje w tekstach źró
dłowych najczęściej z przydawką wskazującą na wysokość szacunkowej wartości towaru lub pieniędzy: mała, mierna, wielka, większa, wyższa (cena). Inne określenia wskazują zmienność ceny: nieustawiczna, pew na, lub jej przeciętność: zwykła. Tę ostatnią cechę zawierają również wy razy targ i rynek, odnoszą się one bowiem do przeciętnej ceny towarów sprzedawanych na rynku, czyli centralnym placu targowym w mieście, lub na targu, a więc w czasie głównej formy wymiany towarowej. Wy rażenia wedle rynku, wedle targu (rynkowego), nad targ (pospolity) wskazują, że były to punkty odniesienia przy ustalaniu ceny towarów. Związek wyrazowy wyżej nad targ może też wskazywać na wyższą cenę towaru niż uzyskana w czasie negocjacji, umawiania się o kupno, czyli targu.
Wysokość szacunkowej wartości towaru można było wyrazić rów nież przymiotnikami: drogi i tani, które w połączeniach z wyrazami nazywającymi konkretne przedmioty do sprzedania stanowiły syno- nimiczne określenia wobec wymienionych wyżej wyrażeń z rzeczow nikiem cena: towar (np. zboże) drogi, czyli większej, wyższej (ponad spodziewaną), wielkiej ceny lub tani - małej, miernej ceny. O sprzeda waniu i kupowaniu towarów o wysokiej albo niskiej cenie informowały połączenia wyrazowe drogo, tanio przedać, przedawać, dawać, a tak że puszczać taniej. Sytuacja, w której jakiś towar miał wysoką (wyższą niż zwykle) cenę towarów, nazywana była drogością. Zwrot podbijać w drogość oraz czynić drogość oznacza podnoszenie wysokości ceny
nad zwykłą cenę.
II. W tym niewielkim mikropolu znajdują się wyrazy mające róż ne źródła nominacji: cena, drogi i tani to wyrazy prasłowiańskie, targ i rynek - derywaty semantyczne, a rzeczownik drogość oraz przysłów ki drogo i tanio są derywatami morfologicznymi powstałymi od odpo wiednich przymiotników. Mikropole w układzie pionowym rozbudo wują związki nominalne (zwłaszcza z rzeczownikiem cena). Związki o charakterze werbalnym ukazują urozmaiconą łączliwość omawianych leksemów.