Niemieccy katolicy w Kazachstanie

W latach 80. i 90. XX w. do głównych skupisk Polaków w Kazachstanie należały również trzy ośrodki wspomniane już przez ks. Bukowińskiego. Były to obwód kokczetawski i akmoliński, gdzie Polaków można było spotkać zarówno w miastach, jak i na wsiach. Do większych skupisk należą: Jasna Polana, Zielony Gaj, Kalinówka, Wiśniowce, Podolski, Donieck, Konstantynówka, Nowohreczanowce oraz miasta Kellerowka, Krasnoarmiejsk, Czkałów oraz Kokczetaw. W obwodzie akmolińskim skupiska Polaków były mniejsze, stanowiąc 11 miejscowości, w tym Pierwomajka, Nowokubanka, Kamionka. Kolejny okręg skupiający Polaków to okolice Ałma Aty, szczególnie wioski takie jak Dmitrijewka, Oktiabr, w samej zaś Ałma Acie na koniec lat 80. Polaków było około 7 tysięcy, co stanowi 0,6% ogółu mieszkańców tego miasta. Trzecim okręgiem jest Karaganda z dzielnicą Michajłowka oraz okolice Karagandy. W samym mieście mieszka około 3800 Polaków i jest to 0,6% wszystkich mieszkańców. Niewielkie skupiska ludności pochodzenia polskiego można znaleźć w obwodzie kustanajskim i tałdy-kurgańskim, a także w okolicach Ust’Kamienogorska i Pietropawłowska oraz w takich obwodach, jak: aktiubiński, gurjewski, dżambulski, dżezkazgański, kzyłordyński, semipałatyński, turgaski, uralski i czymkencki293.

6.2. Niemieccy katolicy w Kazachstanie

Drugą dużą grupą narodowościową tworzącą Kościół katolicki w Kazachstanie są mieszkańcy tego terenu pochodzenia niemieckiego.

292Ks. W. Bukowiński, Do moich przyjaciół, s. 64. 293

Historia pobytu Niemców w Rosji sięga czasów carycy Katarzyny II, która prowadząc politykę zaludniania państwa, od roku 1762 rozpoczęła sprowadzać osadników, w tym również Niemców. Mieli oni zapewnioną wolność wyznania, opiekę prawną i ulgi podatkowe. Wszystko to przyczyniło się do napływu osadników niemieckich na tereny Rosji carskiej. Zostali oni osadzeni w rejonie Saratowa na Powołżu, a po zdobyciu przez Rosję szerokiego dostępu do morza Czarnego, również tam zostali osiedleni²⁹⁴.

Przełom XIX i XX w. przyniósł przeludnienie na wsiach niemieckich, co w konsekwencji przyczyniło się do migracji wewnętrznej. Doprowadziło to do powstania nowych koloni w obwodzie oremburskim, w Kazachstanie, Kirgizji, Ałtaju oraz w Azji Środkowej295

.

Także dla Niemców zamieszkujących Ukrainę rok 1936 stał się pamiętną datą przesiedleń i deportacji do Kazachstanu. Przygotowywana już jesienią 1935 r. wywózka miała objąć nie tylko polskie rodziny, ale także niemieckie, w ramach oczyszczania pasu przygranicznego. Wysiedleniu mieli podlegać polscy i niemieccy mieszkańcy obwodów kijowskiego i winnickiego. Ostateczna decyzja o wysiedleniu do Kazachstanu tych dwóch narodowości zapadła 28 kwietnia 1936 r. Procentowo ludności niemieckiej, zamieszkującej przede wszystkim okręg kijowski, było znacznie mniej, stanowiło ona dwadzieścia procent ogółu wysiedlonych296

.

W pierwszej grupie wysiedlonych, między 20 maja a 5 czerwca 1936 r., rodzin niemieckich deportowanych do Kazachstanu było tysiąc dwieście (20,9% wszystkich wysiedlonych)²⁹⁷.

Mówiąc o deportacji Niemców, podaje się trzy podstawowe fazy. Pierwsza przypada na rok 1941, wysiedlono wówczas większość Niemów z różnych rejonów ZSRS. Kolejna fala to lata 1942– 1944, ostatnia to rok 1945²⁹⁸.

Wybuch wojny sowiecko-niemieckiej w 1941 r. przyczynił się do podjęcia przez Stalina decyzji o likwidacji Niemieckiej Republiki Autonomicznej nad Wołgą. 12 sierpnia 1941 r. Rada Komisarzy Ludowych i KC WKP(b) przyjęła postanowienie o wysiedleniu Niemców z ASSS Powołża oraz z obwodów saratowskiego

294

Por. L. Bazylowy, Historia Rosji, Warszawa 1985, t. 1, s. 338. 295

Por. St. Ciesielski, G. Hryciuk, A. Srebrakowski, Masowe deportacje radzieckie w okresie II wojny

światowej, Wrocław 1994, s. 83.

296

Por. M. Gawęcki, J. Jaskulski (red.), W stepie dalekim, s. 56. 297

Ibidem.

298

i stalingradzkiego. Dnia 28 sierpnia 1941 r. Prezydium Rady Najwyższej ZSRS wydało dekret mówiący o deportacji Niemców w inne rejony ZSRS, w tym do Kazachstanu299

. Następnym krokiem podjętym w celu wysiedlenia Niemców i Finów z przedmieść Leningradu i wywiezienia ich do Kazachskiej SRS był rozkaz nr 001175 wydany przez NKWD ZSRS. Zakładał on deportacje stu trzydziestu dwóch tysięcy osób. Dziewięćdziesiąt sześć tysięcy miało być transportowane koleją, a trzydzieści sześć tysięcy drogami wodnymi. Ostatecznie wysiedlono jedenaście tysięcy Niemców, co spowodowane było odcięciem dróg prowadzących z Leningradu przez wojska niemieckie³⁰⁰.

Niemcy wywożeni byli w różne miejsca. Z dwudziestu eszelonów wysłanych po 28 sierpnia 1941 r. z obwodu saratowskiego, pięć transportów (jedenaście tysięcy czterysta czterdzieści osób) trafiło do obwodu nowosybirskiego, sześć transportów (czternaście tysięcy osiemset dziesięć osób) do obwodu omskiego, siedem transportów (szesnaście tysięcy dziewięćset sześćdziesiąt sześć osób) do obwodu pawłodarskiego, po jednym transporcie dotarło do obwodu akmolińskiego (tysiąc siedemset pięć osób) i kustanajskiego (tysiąc siedemdziesiąt dwie osob). Deportacja Niemców z republiki autonomicznej trwała od 3 do 20 września 1941 r. Wysiedlono wówczas czterysta czterdzieści sześć tysięcy czterysta osiemdziesiąt osób301

. Natomiast do 18 września wysiedlono do Kraju Ałtajskiego jedenaście tysięcy osiemset dziewięćdziesiąt trzy osoby, do Kraju Krasnojarskiego szesnaście tysięcy trzysta sześćdziesiąt trzy osoby, do odwodu omskiego dwadzieścia trzy tysiące czterysta pięćdziesiąt cztery osoby, do odwodu nowosybirskiego dwa tysiące dwieście osiemdziesiąt osób, do Kazachstanu wysiedlono dwadzieścia pięć tysięcy pięćdziesiąt sześć osób. Ogółem deportowano wówczas siedemdziesiąt dziewięć tysięcy czterdzieści dziewięć osób.302

Na mniejszą już skalę odbywały się deportacje w roku 1942 i najczęściej polegały one na przesiedleniu już przesiedlonych Niemców z Kraju Krasnojarskiego i obwodu rostowskiego w inne rejony ZSRS³⁰³.

Kolejna grupa Niemców trafiła do Azji Centralnej, w tym do Kazachstanu na skutek deportacji przeprowadzonych przez Armię Czerwoną po zajęciu obszarów Baczki, Baranyi Banatu i Siedmiogrodu w latach 1945–1946. Dokonało się to na skutek rozkazu wydanego 7 lutego 1945 r. i dotyczyło Niemców z pogranicznych rejonów

299 Ibidem, s. 87–88. 300 Ibidem, s. 88–89. 301 Ibidem, s. 91. 302 Ibidem, s. 93. 303 Ibidem, s. 96.

mołdawskiej, ukraińskiej, białoruskiej, litewskiej, łotewskiej i estońskiej republiki304

. Wywieziono wtedy w głąb Związku Radzieckiego blisko sto siedemdziesiąt pięć tysięcy Niemców305

.

Według danych na dzień 1 stycznia 1949 r. w Kazachskiej SRS przebywało 393 537 Niemców, w tym 85 016 kobiet, 157 527 mężczyzn i 150 994 dzieci³⁰⁶. Natomiast w styczniu 1953 r. w Kazachstanie jako specjalnych przesiedleńców zarejestrowano 448 626 osób³⁰⁷.

Ks. Bukowińska tak pisze o pochodzeniu Niemców w Kazachstanie:

Niektórzy Niemcy przybyli w te strony jeszcze przed rewolucją, lecz ogromna ich większość została tu przesiedlona z europejskiej części Związku Radzieckiego, częściowo jeszcze przed wojną, ale szczególnie podczas wojny i bezpośrednio po jej zakończeniu. Niemało też Niemców przyjechało w te strony dobrowolnie w latach powojennych³⁰⁸.

Według spisu ludności z 17 stycznia 1971 r. w ZSRS było milion 936 tys. Niemców. W Rosyjskiej Republice Federacyjnej było ich 791 tysięcy. Rejon ałtajski zamieszkiwało 125 tysięcy, obwód omski 121 tysięcy. W Kirgizkiej SSR mieszkało 101 tysięcy Niemców, w Tadżyckiej SSR 39 tysięcy. W pozostałych republikach ZSRS było 105 tysięcy ludności niemieckiej. Około jednej czwartej Niemców w Związku Sowieckim stanowili katolicy³⁰⁹.