Działalność ewangelizacyjna, jaką prowadził Kościół katolickie w Kazachstanie w latach 1936–1990, przypadała na czas represji stosowanych przez państwo sowieckie wobec religii i osób wierzących, stąd też bierze się specyfika tejże działalności Kościoła. Wybrane daty, stanowiące klamrę opisywanego okresu, odnoszą się do rozpoczęcia masowych wywózek ludności Polskiej z terenów byłej I Rzeczpospolitej do Kazachstanu w 1936 r., natomiast rok 1990 był ostatnim rokiem istnienia Kazachstanu jako części ZSRS.
Prawodawstwo Związku Sowieckiego dotyczące religii ukierunkowane było na zwalczenie wszystkich przejawów życia religijnego, a zarazem stwarzało wszelkie możliwości i podstawy prawne do prowadzenia działalności antyreligijnej i ateistycznej. Kolejne konstytucje ZSRS, mówiąc o wolności wyznawania religii, jednocześnie
utrudniały jej praktykowanie. Akty prawne i przepisy wykonawcze dążyły do jak największej kontroli nad wspólnotami religijnymi, a także groziły surowymi konsekwencjami wobec osób, które się im nie podporządkowywały.
Próba narzucenia społeczeństwu nowej socjalistycznej rzeczywistości miała na celu wyrugowanie zarówno z przestrzeni społecznej, jak i osobistej mieszkańców
Związku Sowieckiego, więc i Kazachstanu, wszelkich przejawów religijności. Zmienianie tygodnia pracy, stwarzanie nowych świąt oraz wyśmiewanie świąt religijnych miało na celu zmianę sposobu myślenia i życia obywateli ZSRS. Aby proces ten był
skuteczniejszy, używano dostępnych środków przekazu, takich jak prasa, radio, teatr. Działalność ateistyczna i antyreligijna ze szczególnym naciskiem kierowana była do dzieci i młodzieży, o czym świadczą cytowane wspomnienia dzieci zesłańców. Zakazowi prowadzenia zajęć religii w szkołach wszelkich typów towarzyszyło wprowadzanie lekcji o tematyce antyreligijnej, prowadzonych przez specjalnie przygotowanych nauczycieli. Również angażowanie dzieci podczas karnawałów
antyreligijnych i wykorzystywanie ich jako szpiegów w kościołach miało wychowywać je w duchu ateistycznym, w duchu pogardy wobec osób wierzących.
System represji, jaki wytworzył Związek Sowiecki, stosowany był nie tylko przeciwko wrogom systemu socjalistycznego, ale także wobec osób wierzących zarówno świeckich, jak i duchownych. Poczynając od nękania psychicznego, poprzez więzienia, łagry, przymusowe miejsca osiedlanie aż po karę śmierci, cały ten arsenał środków represji stosowany był wobec ludzi głęboko wierzących. W początkowych latach ZSRS dążono do fizycznej eliminacji osób zaangażowanych w życie religijne, w latach
późniejszych przez zasądzanie długich wyroków pobytu w łagrach starano się osoby te oderwać, szczególnie duchownych, ze środowisk, w których posługiwali, ale także starano się podrywać ich autorytet, by ograniczyć ich wpływ na współwyznawców.
Prześladowania i represje doprowadziły Kościół do prowadzenia działalności w podziemiu.
Osobami, do których skierowany był proces ewangelizacyjny, byli przesiedleńcy z roku 1936. Znaleźli się oni w Kazachstanie po zlikwidowaniu obwodów Marchlewski i Dzierżyński na sowieckiej Ukrainie i Białorusi. Stanowili oni pierwsze interesujące nas w tej pracy pokolenie, które przeniesione ze swojego środowiska rodzinnego zachowało wiarę i przekazywało ją kolejnym pokoleniom. Deportowani z lat 40. XX w. byli następną grupą osób, jakie uczestniczyły w dziele ewangelizacji w Kazachstanie. Choć przebywali oni stosunkowo krótko, wychodząc z Kazachstanu czy to z armią Andersa, czy też
podczas późniejszych repatriacji, to jednak ich postawa wiary wywarła znaczący wpływ na otocznie, w którym przebywali. Kolejne pokolenia, które wychowywały się w
rzeczywistości ateistycznej, stanowiły dla duszpasterzy wezwanie, by zastosować
odpowiednie metody ewangelizacji, które będą skuteczne dla duchowej percepcji nowego pokolenia. Przedstawiając wierzących katolików w Kazachstanie, została również
ukazana ich różnorodność narodowa, co przekładało się także na aktywność życia religijnego mieszkańców Kazachstanu. Katolicy narodowości polskiej i niemieckiej stanowili podstawę Kościoła katolickiego zarówno w zakresie życia domowego, jak i wspólnotowego.
W działalności ewangelizacyjnej szczególne miejsce zajmują osoby duchowne. Księża, którzy prowadzili działalność duszpasterską wśród zesłańców, sami byli najczęściej byłymi więźniami łagrów albo skazanymi na przymusowe osiedlenie. Ich działalność miała charakter misyjny, związany z częstym przemieszczaniem się z jednej miejscowości do drugiej, aby móc dotrzeć do jak największej liczby wierzących.
Prowadząc swoją działalność, narażeni byli na prześladowania ze strony władz i z tego powodu często byli aresztowani i skazywani na kolejne lata łagrów. Mimo tych
prześladowań wracali do swoich wspólnot, aby kontynuować działalność
ewangelizacyjną. Z upływem czasu również zgromadzenia żeńskie pojawiły się na terenie Kazachstanu. Siostry zakonne prowadziły katechizację, pomagały księżom, ale także przykładem swojego życia dawały świadectwo wiary i religijności. Działalność ewangelizacyjną prowadziły także osoby świeckie. Gdy nie było księdza, to właśnie świeccy starali się, by zachować tradycję i przekazywać wiarę. Wraz z możliwością tworzenia legalnych parafii ich zaangażowanie przyczyniało się do powstawania wspólnot wierzących oraz budowania domów modlitwy, a także kościołów. Na szczególne
wyróżnienie zasługują Anna Rudnicka z Tainszy czy też Walentyna Decel, Maria Bekker, Tea Walter i s. Gertruda z Karagandy.
Życie religijne katolickich mieszkańców Kazachstanu w początkowym okresie ograniczało się do modlitwy osobistej oraz w gronie rodzinnym. Pielęgnowanie tradycji związanych ze świętami religijnymi i patriotycznymi stawało się okazją do spotkań w szerszym gronie wierzących. Taka forma kultu religijnego sprawiała, że domy zesłańców stawały się pierwszymi i pierwotnymi miejscami modlitwy i ośrodkami przekazywania
wiary młodszemu pokoleniu. Możliwość prawna pozwalająca zakładać wspólnoty wierzących została wykorzystana przez katolików do rejestracji tzw. dwacatek, czyli komitetów kościelnych. Dzięki oficjalnej rejestracji można było starać się o otworzenie domu modlitwy, a komitet kościelny mógł zatrudnić kapłana. Działalność kapłanów, która nie ograniczała się jedynie do wyznaczonych miejsc, przyczyniała się do
rozprzestrzeniania się wiary, a także była okazją do przyjmowania sakramentów. Samo przygotowanie związane z przystąpieniem do sakramentu było procesem
ewangelizacyjnym, który prowadzili kapłani, jak również przygotowane do tego osoby świeckie. Okazją do publicznego manifestowania wiary były pogrzeby. Ich religijny i uroczysty charakter, jaki starano się im nadawać, przyczyniał się do dawania świadectwa swojej przynależność do Kościoła katolickiego. Chociaż władze państwowe chciały ograniczać aspekt religijny pogrzebów, to jednak rodziny wierzące, mimo stosowania środków nacisku przez władze, decydowały się na religijne pochówki swoich bliskich.
Rok 1990 kończy zakres czasowy niniejszej pracy. W tymże roku w Kazachstanie rozpoczynają się przemiany ustrojowe, które doprowadziły do powstania niepodległego państwa, na którego czele stanął wybrany w demokratycznych wyborach prezydenckich 1 grudnia 1991 r. Nursułtan Nazarbajew699. Kolejnym elementem dokonujących się
przemian było podpisanie porozumienia – konkordatu – między Stolicą Apostolską a Republiką Kazachstanu, które miało miejsce 24 września 1998 r.700
Zwieńczeniem dokonujących się przemian oraz zmiany polityki państwa wobec religii stała się wizyta Ojca Świętego Jana Pawła II w Kazachstanie. Odbywała się ona w dniach od 22 do 25 września 2001 r. Podczas swoich homilii i przemówień Papież
odwoływał się do historii Kościoła katolickiego na ziemiach kazachstańskich, przywołując między innymi postać ks. Władysława Bukowińskiego701
.
Badając i opisując historię głoszenia Ewangelii w Kazachstanie w wybranym okresie XX w., nie sposób nie odnieść się z szacunkiem i uznaniem do osób, które
699
Por. История Казахстана с древнейших времен до наших дней (очерк), pr. zbior., Алматы 1993, s. 410.
700 Por. Aneks 6.
701
Z wielką radością patrzę na was i Bogu dziękuję, że dane mi jest być pośród was. Zawsze żywo
interesowałem się waszym losem. Wiele mówił mi o was niezapomniany ks. Władysław Bukowiński, którego wielokrotnie spotykałem i zawsze podziwiałem za kapłańską wierność i apostolski zapał. Był szczególnie związany z Karagandą, ale opowiadał mi o życiu was wszystkich.
Pragnę was zapewnić, że nigdy nie byliście zapomniani w moim sercu. Codziennie w modlitwie zawierzałem was i cały Kościół w Kazachstanie dobroci Boga. Dziś dziękuję Mu za was, za to, że
nieustannie dawał wam tę moc Ducha Świętego, dzięki której zachowaliście wiarę ojców mimo różnorakich doświadczeń i prześladowań. I wam z serca dziękuję za tę wierność Chrystusowi i Kościołowi. Proszę was, nie ustawajcie w dawaniu takiego świadectwa. Jan Paweł II, Rozważanie przed modlitwą „Anioł Pański”,
23 września 2001, Astana,
http://www.opoka.org.pl/biblioteka/W/WP/jan_pawel_ii/modlitwy/ap_kazachstan_23092001.html [stan na dzień 29.08.2015].
niejednokrotnie z poświęceniem swojego życia oddały się dziełu ewangelizacji. Sami będąc często zesłańcami, śpieszyli do swoich towarzyszy niedoli, by podnosić ich na duchu, dawać nadzieję, a przede wszystkim prowadzić do Boga. To dzięki ich posłudze Kościół w Kazachstanie przetrwał czas prześladowań i mógł z nową mocą wejść w rzeczywistość wolnego państwa Kazachstan.
Kolejne lata istnienia i rozwoju Kościoła katolickiego w Kazachstanie mogą stać się przedmiotem nowych badań nad dziełem ewangelizacji prowadzonej przez Kościół na ziemi kazachstańskiej.
ANEKSY
Aneks 1