przedstawianiem osób z niepełnosprawnością w serialach a ich postrzeganiem społecznym
III. Niepełnosprawność surrealistyczna, absurdalna. Gervais nie stroni od surrealistycznych scen z udziałem osób z
niepełno-sprawnością. W 2. odcinku 1. serii Life’s Too Short Warwick Da-vis zostaje zmuszony przez Johnny’ego Deppa do pomocy w przygotowaniu do roli Rumpelstiltskina w najnowszym filmie Tima Burtona. Depp każe Davisowi wykonać irlandzki taniec (przygrywając na flecie wykrzykuje: szybciej, szybciej!) i wcho-dzić do muszli klozetowej udając, że to kanały. Komentuje ruchy Davisa słowami: „Złowieszczy karzeł toaletowy” (16:49). Stwier-dza: „jest jak robak wychodzący z jabłka, pierwszy raz widzi świat. Jak dziwaczny młody kruk zostawiony przez matkę, który zaczyna wymachiwać nogami” (15:34). Absurd przybiera tutaj formę gagu.
IV. Niepełnosprawność niezależna od cech charakteru. Uka-zywanie osób z niepełnosprawnością często powoduje problemy z obiektywizacją. Wydaje się, że „ciężar, który dźwigają” uspra-wiedliwia ich nieodpowiednie, grubiańskie zachowanie. Gervais oddziela cechy fizyczne od cech charakteru. Jego bohaterowie, niezależnie od stopnia sprawności, bywają aroganccy, czego naj-lepszym przykładem jest Warwick Davis w Life’s Too Short. Moc-kumentarna wariacja na temat jego realnej postaci wskazuje na ordynarność i prymitywność bohatera.
V. Możliwości, a nie ograniczenia. To hasło przyświeca z kolei konstrukcji postaci Dereka. Jego niepełnosprawność intelektu-alna pozwala na wyeksponowanie dobrych ludzkich cech. Derek jest prostym człowiekiem, dla którego wartości, takie jak przy-jaźń i niesienie pomocy, są priorytetowe. Gervais chce tym sa-mym wskazać na aspekty wychowawcze płynące z obcowania z osobami, których możliwości umysłowe mogą być obniżone ze względu na niepełnosprawność.
Na często pomijane kompetencje osób z niepełnospraw-nością Gervais zwraca uwagę biorąc udział w kampanii społecz-nej jobability.com6. W żartobliwym spocie reklamowym komik przypomina o konieczności aktywizacji zawodowej osób z nie-pełnosprawnością. Hasłem kampanii jest: „Dostrzeż potencjał, a nie potencjalny problem!”.
6 Zob. Ricky Gervais – Disability Employment, https://www.youtube.-com/watch?v=WH2XmBj0wSU [dostęp: 15.09.2015].
75
VI. Autentyczność obsady. Wspomniana dbałość o wiarygod-ność odnosi się również do konsultacji. Oprócz aktorów z nie-pełnosprawnością, jedną z najważniejszych osób biorących udział w produkcji serialu Biuro był Ash Atalla – producent te-lewizyjny poruszający się na wózku w wyniku choroby polio7. Jego obecność przy tworzeniu serialu pozwala wierzyć, że inten-cją Gervaisa nie jest drwina i obrażanie, ale obśmianie stereoty-powych wizerunków osób z niepełnosprawnością obecnych w opinii publicznej.
5. Kształtowanie tożsamości i postrzegania społecznego 5.1. Badanie realnego wpływu seriali na postrzeganie społeczne osób z niepełnosprawnością wymagałoby wnikliwych badań ja-kościowych. Trudno jednak nie zauważyć, nawet bez narzędzi statystycznych, że sytuacja osób z niepełnosprawnością w Wiel-kiej Brytanii, o której mowa w kontekście Ricky’ego Gervaisa, różni się od tej, z którą mamy do czynienia w Polsce.
Przede wszystkim jednak należy zastanowić się, w jakim stopniu postrzeganie społeczne wpływa na budowanie życiory-su samych osób z niepełnosprawnością (Cytlak 2008: 37). Zła-pani w pułapkę potrzeby niesienia pomocy i współczucia, auto-rzy przekazów medialnych wpływają nie tylko na osoby spraw-ne, ale także samych bohaterów tych stereotypowych wizerun-ków. Definiowanie kogoś jedynie przez pryzmat niepełnospraw-ności i podtrzymywanie go w tym odczuciu potencjalnie będzie miało dla niego poważne konsekwencje – zyska tożsamość człowieka, który wchodząc w role społeczne, nie będzie zdolny do przyjmowania innych, poza niepełnosprawną, tożsamości (Cytlak 2008: 38). Dając osobom z niepełnosprawnością szansę na przyjmowanie takich ról społecznych, jakie sami wybiorą, również poprzez wytwory mediów, ma się wpływ na proces kształtowania wielu aspektów ich życia.
5.2. Większość krajów opiera pomoc osobom z niepełnospraw-nością na dwóch systemach rozdzielnictwa. Pierwszy bazuje na pracy, drugi oparty jest na zaspakajaniu potrzeb. Aktywizacja zawodowa przeciwstawiona jest finansowemu wsparciu zasił-kowemu. Według raportu PFRON niemal dwa razy więcej osób z niepełnosprawnością jest zatrudnionych w Wielkiej Brytanii
7 http://www.imdb.com/name/nm1027876/?ref_=fn_al_nm_1 [do-stęp: 22.09.2015].
76
niż w Polsce (Kryńska 2013: 22). Ich udział w życiu społecznym jest również widoczny za sprawą dostosowania obiektów pod względem architektonicznym, dostępu do edukacji i kultury.
Zaangażowanie społeczne w tym wypadku funkcjonuje na zasa-dzie dialogu. Nie byłoby to jednak możliwe, gdyby osoby z nie-pełnosprawnością były traktowane z przesadną ostrożnością.
Właściwe dla angielskiego poczucia humoru żartowanie z same-go siebie miało szansę sprawić, że niepełnosprawność przestaje stopniowo być tematem tabu. W Polsce próba satyrycznego przełamania etycznych zakazów kończy się medialną aferą, jak w przypadku zdjętego z anteny spotu, w którym mężczyzna na wózku klepie w dolną część pleców pracownicę biura8. Tożsa-mość oraz postrzeganie przez społeczeństwo kształtowane mo-że być przede wszystkim przez równe traktowanie nie tylko w kwestii zaspokajania podstawowych potrzeb i praw, ale rów-nież poprzez satyrę. Nikogo w Polsce nie dziwią pastisze zwią-zane z wizerunkami np. osób homoseksualnych. Natomiast te-mat niepełnosprawności nadal traktowany jest z wymuszoną ostrożnością.
5.3. Można Gervaisowi zarzucić drwinę i obrażanie osób z nie-pełnosprawnością, czego dowodem jest mong-gate9 z jego udzia-łem. Przyglądając się jednak wnikliwie jego twórczości i podej-ściu do tematu niepełnosprawności można zauważyć, że stara się on raczej zwrócić uwagę na problemy z jej postrzeganiem.
Jak słusznie argumentuje Godzić, należy odejść od płaskiego i prymitywnego modelu widza jako bezwolnej mumii w stronę widza aktywnego i to jego cechy starać się określać (Godzic 2002: 14). Dać mu szansę na interpretację przekazu medialnego, bez nadmiernej tabuizacji i wybiórczego kreowania treści.
8 Spot został stworzony na potrzeby kampanii „Dlaczego traktujesz nas inaczej?”, zob. https://www.youtube.com/watch?v=dCSvunR1Wg0 [do-stęp: 12.07.2015].
9 Chodzi o nagłośnioną przez internautów w serwisie internetowym Twitter aferę dotyczącą użycia przez Gervaisa słowa mong. Potocznie używa-ne jest ono jako obraźliwe określenie osób z zespołem Downa. Gervais tłuma-czył, że dla niego jest to synonim słowa idiota i nie odnosi się do niepełno-sprawności. Spadająca na reżysera fala krytyki zaowocowała wieloma publi-cystycznymi artykułami na temat obrażania osób z niepełnosprawnością, zob.
http://www.theguardian.com/society/joepublic/2011/oct/19/ricky-ger-vais-mong-twitter [dostęp: 12.07.2015].
77 Bibliografia:
Barnes Colin, Marcer Geof, 2008, Niepełnosprawność, tłum. Piotr Mo-rawski, Warszawa.
Barnes Colin, 1997, Wizerunki niepełnosprawnych i media: badanie sposobów przedstawiania osób niepełnosprawnych w środkach masowego przekazu, Ogólnopolski Sejmik Osób Niepełno-sprawnych, tłum. Mariusz Dawid Dastych, Warszawa, s. 7-18.
Chajda Edyta, 2007, Postawy wobec osób niepełnosprawnych, „Centrum Badania Opinii Społecznej“, http://www.cbos.pl/SPISKOM.-POL/2007/K_169_07.PDF [dostęp: 25.07.2015].
Cytlak Izabela, 2008, Niepełnosprawność a tożsamość – o społecznym postrzeganiu osób niepełnosprawnych, w: Edukacja wobec toż-samości społecznej, red. Jerzy Kojkoł, Warszawa, s. 33-43.
Galasiński Dariusz, 2013, Osoby niepełnosprawne czy osoby z niepełno-sprawnością, „Niepełnosprawność – zagadnienia, problemy, ro-związania", nr IV/9, s. 3-6.
Gilbert Gerard, 2012, 'Mock the disabled? Me?': Ricky Gervais on how he has been misunderstood, „Independent“, http://www.inde- pendent.co.uk/arts-entertainment/comedy/features/mock- the-disabled-me-ricky-gervais-on-how-he-has-been-misunder-stood-7621909.html [dostęp: 28.07.2015].
Grochowska Dominika, 2014, Mockument prawdę ci powie, „Film.-org.pl“, http://film.org.pl/a/artykul/mockument-prawde-ci-powie-oto-najlepsze-dokumentalne-zgrywy-54254/ [dostęp:
27.07.2015].
Hunt Paul, 1966, Stigma: The Experience of Disabilty, London.
Kosińska-Krippner Beata, 2006, Mock-documentary a dokumentalne fał-szerstwa, „Kwartalnik Filmowy”, nr 54-55, Warszawa, s. 201.
Officer Alana, 2013, Światowy Raport o Niepełnosprawności, „Pań-stwowy Funfusz Rehabilitacji Osób Niepełnosprawnych“, http://www.pfron.org.pl/kn/poprzednie-numery/152,Swia- towy-Raport-o-Niepelnosprawnosci-World-Report-on-Disa-bility.html [dostęp: 25.07.2015].
Otto Wojciech, 2012, Obrazy niepełnosprawności w polskim filmie, Po-znań.
Sahaj Tomasz, 2013, Niepełnosprawni i niepełnosprawność w mediach, Warszawa.
Strona internetowa serialu TVP pt. Przystań, http://www.tvp.pl/- seriale/obyczajowe/przystan/bohaterowie/mariusz-25-lat-marcin-sianko/850453 [dostęp: 25.07.2015].
Sytuacja osób niepełnosprawnych na rynku pracy w państwach Unii Eu-ropejskiej, 2013, red. Elżbieta Kryńska, Warszawa, s. 22-39.
79
Iwona Anna NDiaye
Uniwersytet Warmińsko-Mazurski w Olsztynie