Seriale w ZSRR

2.1. Władza radziecka doskonale uświadamiała sobie nowe możliwości artystyczne. „Kino jest dla nas najważniejszą ze sztuk” – brzmiał slogan przypisywany Leninowi⁶, dumnie

5 To miała być historia o tym, jak pionier Stiopok, syn rolnika pracu-jącego w kołchozie, został zamordowany przez własnego ojca. Chłopiec chciał przeszkodzić ojcu, wrogowi kolektywizacji, w spaleniu pola należącego do kołchozu.

6 Słowa na temat kina i jego roli dla władzy radzieckiej najprawdo-podobniej zostały wypowiedziane przez Włodzimierza Lenina w rozmowie z komisarzem ludowym Anatolijem Łunaczarskim w lutym 1922 roku. Znane

83

zentowany na wielkoformatowych plakatach i transparentach umieszczanych na siedzibach instytucji kulturalnych. W prakty-ce oznaczało to, że decyzje dotycząprakty-ce modelu i struktury kine-matografii zapadały w równej mierze na plenum zarządu Związ-ku Filmowców ZSRR, jak i Zjeździe Komunistycznej Partii Zwią-zku Radzieckiego.

Seriale również powstawały przede wszystkim z pobudek politycznych, a repertuar prezentowany w telewizji poddawany był starannej selekcji. O pierwszym eksperymentalnym pokazie telewizyjnym w 1938 roku zdecydowały cele propagandowe.

Wybór padł na dramat polityczny Wielki obywatel (Великий гражданин) Fridricha Ermlera (1898–1967), reżysera znanego już z bogatego dorobku filmów o tematyce politycznej, określa-nego przez historyków kina mianem „artysty partyjokreśla-nego”⁷. W filmie przedstawiono okoliczności śmierci Siergieja Kirowa oraz wydarzenia z lat 1925–1934, zgodnie z oficjalnym stanowi-skiem ówczesnej władzy radzieckiej, dlatego chętnie wykorzy-stywano go w celach propagandowych, szukając uzasadnienia dla „wielkiego terroru” w ZSRR⁸.

W kolejnych latach chętnie produkowano wieloodcinko-we filmy fabularne⁹. Pierwszą tego typu produkcją było z listu Łunaczarskiego do Bołtjanskiego, po raz pierwszy opublikowanego w książce Lenin i kino zob. (Болтянский 1925: 19). Niektóre źródła podają tę wypowiedź w innym wariancie: „Dopóki naród jest niepiśmienny, ze wszyst-kich dziedzin sztuki najważniejszymi dla nas są kino i cyrk” (cytaty zamiesz-cza się w tłumaczeniu Iwony Anny NDiaye – przyp. red.) („Пока народ без-грамотен, из всех искусств для нас важнейшим являются кино и цирк”).

Niektórzy historycy przypisują autorstwo tych słów Łunaczarskiemu, zob.

(Ledóchowski 1990: 9-15; Flig 2008: 191).

7 Fridrich Markowicz Ermler (właśc. Władimir Bresław), radziecki reżyser kinowy, aktor, scenarzysta. Czterokrotny laureat Nagrody Stalinow-skiej. W latach 1929–1931 uczył się w Akademii Kina. W 1932 roku wziął udział w powstawaniu jednego z pierwszych radzieckich filmów dźwięko-wych („Встречный”). Jeden z organizatorów stowarzyszenia twórczego Pra-cownia Filmowo-Eksperymentalna (Кино-экспериментальная мастер-ская). Twórca filmu był członkiem partii i szczerze wierzył w ideologię ko-munistyczną, a w swoich filmach opiewał samego Stalina, sukcesy Kraju Rad pod jego przywództwem oraz walkę z wrogami narodu.

8 O specyfice rozwoju radzieckiej produkcji filmowej zob. NDiaye 2014: 71-74.

9 Filmy realizowane na zamówienie telewizji, określano jako „filmy telewizyjne” (ros. телевизионный фильм; телефильм).

84

skie serce (Солдатское сердце) – debiut reżyserski Siergieja Ko-łosowa z 1958 roku¹⁰. Pierwszy radziecki wieloodcinkowy film telewizyjny Ściągamy na siebie ogień (Вызываем огонь на себя) z 1965 roku również zachowywał wierność oficjalnemu nurtowi socjalistycznego realizmu¹¹. Czteroodcinkowy film Siergieja Ko-łosowa powstał na podstawie powieści o takim samym tytule, napisanej we współautorstwie z byłym radzieckim wywiadowcą Owidiuszem Gorczakowem oraz polskim pisarzem i tłumaczem literatury rosyjskiej – Januszem Przymanowskim¹². Fabuła mini-serialu była oparta na realnych wydarzeniach z 1943 roku, roz-grywanych na tyłach frontu¹³. Premierowy pokaz telewizyjny 18 lutego 1965 roku wywołał żywą reakcję widzów, którzy masowo pisali listy do kierownictwa telewizji i partii. Na prośbę wetera-nów wojennych i organizacji społecznych głównej bohaterce – Annie Morozowej – radzieckiej wywiadowczyni, która podczas wojny dowodziła polsko-radziecko-czeską grupą dywersyjną¹⁴, pośmiertnie przyznano tytuł Bohatera Związku Radzieckiego.

10 Siergiej Kołosow – reżyser filmowy, scenarzysta, pedagog. W latach 1952–1955 reżyser Moskiewskiego Teatru Satyry. Od 1955 roku pracował w wytwórni filmowej „Мосфильм”. Pod koniec lat 70. wykładał na Wydziale Dziennikarstwa Moskiewskiego Uniwersytetu Państwowego. Od 1979 do 1993 kierownik artystyczny pracowni twórczej na Wydziale Aktorskim GITIS.

Od 1965 roku kierownik zrzeszenia artystów „Телефильм”.

11 Pierwszą część wyemitowała Telewizja Centralna 18 lutego 1965 roku, zaś premiera w kinach miała miejsce 18 lutego 1969 roku. W 1990 roku zjednoczenie filmowe „Крупный план” wydało film na kasetach VHS.

12 W 1963 roku na podstawie powieści Siergiej Kołosow zrealizował spektakl radiowy, w którym wzięli udział realni uczestnicy wydarzeń wojen-nych. Wywołał on szeroki oddźwięk ze strony radiosłuchaczy, którzy masowo nadsyłali listy. Ogromne zainteresowanie spowodowało, że Kołosow posta-nowił nakręcić film. Rolę Anny Morozowej grała żona reżysera – Ludmiła Ka-satkina. O wyczynach Morozowej oraz członków grupy partyzanckiej w Pru-sach Wschodnich opowiada również dokumentalna książka Spadochrony na drzewach (Парашюты на деревья), której autorem jest członek grupy wy-wiadowczej „Джек” – N. F. Ridiewski. W 1973 roku na motywach książki po-wstał film pod takim samym tytułem.

13 Mowa o prawdziwym lotnisku wojskowym w pobliżu Seszcza, któ-re od 1932 roku stanowiło bazę radzieckich jednostek wojskowych.

14 Anna Morozowa – wywiadowczyni, kierowała organizacją party-zancką, zdobywała cenne informacje o siłach nieprzyjaciela, minowania tabo-ry kolejowe oraz przeprowadzała inne akcje dywersyjne. Na podstawie zdo-bytych przez nią informacji, 17 czerwca 1942 roku partyzanci zniszczyli gar-nizon niemieckiej bazy lotniczej (200 ofiar, 38 samolotów). W 1943 roku

85

Zatem w ZSRR obowiązywał kanon kina politycznego, a radzieckie produkcje filmowe pozostawały pod ścisłą kontrolą państwa. Swoistym symbolem tamtych czasów był serial Sie-demnaście mgnień wiosny (Семнадцать мгновений весны) z 1973 roku wyreżyserowany przez Tatianę Lioznową¹⁵. Scena-riusz 12-odcinkowego serialu powstał na podstawie powieści Ju-liana Siemionowa (pod takim samym tytułem) i opowiadał o do-konaniach agenta specjalnego Isajewa (kryptonim Max Otto von Stirlitz). Jak sugerował tytuł, serial opowiadał o siedemnastu pełnych napięcia dniach upadku III Rzeszy. Akcja filmu rozpo-czynała się 12 lutego i trwała do 24 marca 1945 roku. Maksym Maksymowicz Isajew działał w Berlinie jako tajny agent wywia-du radzieckiego, który jako Standartenführer Max Otto von litz przeniknął w szeregi wywiadu SS. Głównym zadaniem Stir-litza miało być zdobycie informacji o tym, który z przywódców III Rzeszy próbował podjąć rokowania z aliantami w Szwajcarii.

Uzyskane dowody były niezbędne, aby zapobiec zawarciu sepa-ratystycznego pokoju pomiędzy hitlerowcami a mocarstwami zachodnimi, przede wszystkim USA. „Radziecki Bond” zachwycał erudycją i znajomością języków obcych. Z dużą swobodą snuł rozważania: od filozoficznych po tematy z zakresu nauk ścisłych.

W filmie wykorzystano kroniki wojenne, jednak rosyjscy historycy podkreślają ahistoryczność rzeczywistości filmowej¹⁶. Ich zdaniem oglądamy wydarzenia zlokalizowane w przestrzeni stalinowskiego Związku Radzieckiego, a nie nazistowskiej III Rzeszy. Nie zmienia to jednak faktu, że serial Tatiany Lioznowej to jeden z największych hitów radzieckiej kinematografii. W po-wszechnym użyciu są powiedzonka Stirlitza oraz abstrakcyjne anegdoty o radzieckim agencie.

wstąpiła w szeregi Armii Czerwonej. W 1944 roku została skierowana do grupy wywiadowczej, działającej na terenach Prus Wschodnich. Podczas walk w pobliżu wsi Sociarz i Dzieczewo, po tym jak została ciężko ranna, obawiając się dostania do niewoli, wysadziła się granatem. Została pochowana w miej-scowości Gradzanowieo Kościelne, niedaleko Mławy.

15 Powstały dwie polskie aktorskie wersje Siedemnastu mgnień wio-sny. Pierwsza to polski dubbing radzieckiego serialu, druga – dwuczęściowy spektakl Teatru Sensacji „Kobra” z 1973 roku w reżyserii Andrzeja Zakrzew-skiego (tytuły odcinków: Walizka Katherine i W pułapce). W obu wersjach postać głównego bohatera odtwarzał Piotr Pawłowski.

16 Lapsusy, których dopuścili się twórcy filmu zostały opisane w książce Konstantina Zalesskiego – zob. Залесский 2006.

86

Film po raz pierwszy był pokazywany w programie pierwszym telewizji. Liczbę widzów, którzy od 11 do 24 sierpnia 1973 roku obejrzeli serial, szacuje się na 50-80 milionów.

Ogromny sukces spowodował, że powtórna emisja nastąpiła już po trzech miesiącach. Film prezentowany jest do dziś w przede-dniu obchodów Dnia Zwycięstwa (9 V). W 2009 roku przepro-wadzono rekonstrukcję starych taśm. W pracach nad kolorową wersją serialu, które odbywały się ręcznie i trwały trzy lata, wzięło udział 600 specjalistów z Rosji, USA, Chin i innych kra-jów. Równolegle trwały prace nad dźwiękiem, dodawano efekty (głosy w języku niemieckim, szum wiatru itd.). Rezultaty prac, które pochłonęły kwotę 2 milionów dolarów (3000 dolarów za każdą minutę), wywołały liczne kontrowersje. Zarzuty dotyczą przede wszystkim skrótów (średnio każdy odcinek zredukowa-no o 20-30%). Usunięte fragmenty miały na celu wyelimizredukowa-nowa- wyeliminowa-nie kontekstu liryczno-romantycznego (opisy zjawisk przyrod-niczych stanowiących tło dla przeżyć bohatera), a także wielu wypowiedzi nacechowanych kontekstem politycznym (fragmen-ty opisujące amerykańskie społeczeństwo, działalność Hitlera, wywiadu politycznego Watykanu, odgrywającego ważną rolę w czasie wojny itd.).

Dodajmy, że pierwotna wersja filmu nie mogłaby pojawić się na ekranie bez zgody służb specjalnych. Pozytywną opinię wydał przewodniczący KGB – Jurij Andropow, zgodnie z reko-mendacją którego w filmie wprowadzono tylko jedną zmianę:

dodano wspomnienie o ruchu robotniczym w Niemczech oraz o Ernście Thälmannie – niemieckim komuniście, rozstrzelanym w 1944 roku na osobisty rozkaz Hitlera w obozie koncentracyj-nym w Buchenwaldzie¹⁷.