Powracająca w poezji elegijnej myśl o śmierci, która jest dira, atra, rapax, immitis, nieuchronnej i nieubłaganej53, czy własnym pogrzebie przywołuje
47 Tib.: El. I, 3, 4–8.
Weź ręce, czarna Śmierci, błagam cię ogromnie.
Weź, błagam! Brak tu matki mej; – gdy tak się dzieje, Któż więc złoży do urny me spalone kości?
Brak siostry; – któż więc zmiesza z prochami oleje, Zwichrzy włos i wyleje na grób łzy żałości?
48 Cf. Tib.: El. I, 1, 70; Stat.: Silvae I I, 1, 136 sq.; Ovid.: Amores I I I, 9, 20; Prop.: El. I I I, 18, 25–26.
49 Cf. Stat.: Silvae I I I, 3, 13; Stat.: Silvae I I, 6, 88; Ovid.: Am. I I I, 9, 50.
50 Cf. Prop.: El. I I I, 18, 11–12; Prop.: Consolatio ad Liviam 41–58; Ovid.: Am. I I I, 9, 33; Stat.:
Silvae V, 1, 154–155.
51 S. Zabłocki: Antyczne epicedium i elegia żałobna…, s. 86.
52 A. Bobrowski: Mitologia w rzymskiej elegii i liryce miłosnej okresu augustowskiego…, s. 92–93.
53 Cf. Prop.: El. I I, 28 b i I I, 13; I V, 11; I I I, 18 (na temat pojawiającego się w tej elegii motywu duszy uchodzącej między gwiazdy: S. Zabłocki: Antyczne epicedium i elegia żałobna…, s. 105; cf. Cat.: 66; Vergilius: ecloga V, 56–57; Ovid.: Met. X V, 871–880), Tib.: El. I, 10; I I I, 5.
w wyobraźni poetów elegijnych także krainę mrocznego Hadesa, topografię zaświatów, z uwzględnieniem ich tradycyjnego podziału na Tartar i Elizjum.
Jakkolwiek kraina ta przedstawiona przez elegików nie odbiega od trady-cyjnych jej mitologicznych czy literackich przedstawień u Homera, Platona czy Wergiliusza, to jednak obrazy przedstawiające ów świat bez powrotu, mroczne siedziby bladych dusz i władców podziemia, są w znacznym stop-niu podporządkowane głównej tematyce poezji elegijnej, mianowicie miłości.
Jako że miłość i śmierć są w tej poezji nierozerwalne, to nawet królestwo Hadesa i jego prawa poddane są prawom Erosa / Amora. Z tego powodu Elizjum staje się rajskim miejscem dla tych, którzy szczerze kochali za życia, dla wiernych kochanków i kochanek. Tartar z kolei staje się miejscem kaźni i wszelkich mąk dla tych, którzy sprzeniewierzyli się miłości, zdradzili ją lub za życia nie kochali prawdziwie. A wszystkie pojawiające się postaci, jak choćby znane z tradycji literackiej postaci Syzyfa, Tantala, Iksjona, Tytiosa, Andromedy, Hypermestry, Klitajmestry czy Pazyfae, w podziemiu
otrzy-mują nagrodę lub ponoszą karę w zależności od tego, czy za życia byli po-słuszni prawom miłości, czy też sprzeniewierzyli się im. Tym samym miłość w poezji elegijnej jawi się jako wielka, potężna siła, która wpływa nie tylko na nasze doczesne życie, ale także odgrywa istotną rolę w naszym życiu pośmiertnym. Jej prawa przekraczają bowiem granice śmierci i nawet w kró-lestwie Hadesa i Persefony pozostaje dominującą siłą54.
Elegia I V, 11 Propercjusza, zwana regina elegiarum, jest utworem konsola-cyjnym po śmierci Kornelii, żony Lucjusza Emiliusza Paulusa. Jest ona także wyrazem głębokiej miłości małżeńskiej. Zmarła Kornelia przemawia w niej do swojego męża jak gdyby w chwili własnego pogrzebu. Przedstawienie osoby zmarłej wywodzi się z epicediów55. Zwraca się ona również do wład-ców podziemia, w swojej obronie, dając przy okazji opis krainy podziemnej:
Damnatae noctes et vos, vada lenta, paludes, Et quaecumque meos implicat unda pedes, Inmatura licet, tamen huc non noxia veni:
Det Pater hic umbrae mollia iura meae!
Aut si quis posita iudex sedet Aeacus urna, In mea sortita vindicet ossa pila,
Assideant fratres, iuxta Minoida sellam et Eumenidum intento turba severa foro:
Sisyphe, mole vaces, taceant Ixionis orbes, Fallax Tantaleo corripere ore liquor,
Cerberus et nullas hodie petat improbus umbras
54 Cf. Prop.: El. II, 27, 11–16; III, 5; II, 28 a, b, 1–10; Tib.: El. III, 5; Lygd.: El. III, 3, 35–38.
55 S. Zabłocki: Antyczne epicedium i elegia żałobna…, s. 94; cf. Prop.: Consolatio ad Liviam 447–
468; Stat.: Silvae V I, 177–193; Hom.: Ilias X X I I I, 65 sq.; Ovid.: Fasti I I, 503 sq.; Apuleius: Meta-morphoses V I I I, 7; Seneca: Troades 447 sq.; Lucanus: De bello civili I I I, 8 sq.
Et iaceat tacita laxa catena sera.
Ipsa loquor pro me. Si fallo, poena sororum Infelix umeros urgeat urna meos56.
Na końcu swojej przemowy wyraża natomiast przekonanie, jakie widnieje również w elegii III, 18, że cnocie otwarta jest droga do nieba. Dla niej jed-nak satysfakcjonującym będzie już samo uznanie jej za godną nagrody za swoje zasługi i przewiezienie jej kości przez święte wody. Można jedynie przypuszczać, że Kornelia ma nadzieję na miejsce wśród zacnych i prawych kobiet, które przebywają w Elizjum. A na taki podział krainy podziemnej składającej się z dwóch siedzib, przeznaczonych dla kochanek wiarołom-nych i bezwstydwiarołom-nych oraz wierwiarołom-nych i oddawiarołom-nych, wskazuje Propercjuszowi pojawiająca się we śnie zmarła Cynthia w elegii I V, 757:
Nam gemina est sedes turpem sortita per amnem, Turbaque diversa remigat omnis aqua.
Una Clytaemestrae stuprum vehit atque Cressae Portat mentitae lignea monstra bovis;
Ecce coronato pars altera vecta phaselo, Mulcet ubi Elysias aura beata rosas,
Qua numerosa fides quaque rotunda Cybeles Miratisque sonant Lydia plectra choris.
Andromedeque et Hypermestre, sine fraude maritae, Narrant historiae tempora nota suae58.
56 Prop.: El. I V, 11, 15–28. Przekł. M. Brożek.
Przeklęte mroki i wy, senne wody, błota, I wszystkie fale, co moje więzicie tu stopy!
Chociaż przedwczesna ma śmierć, przyszłam tu bez winy.
Niech ojciec mroków me cienie sądzi tu łagodnie.
Lub jeśli sędzią ma być Eak, niech przy urnie Siądzie i wyrok niech na mnie wyda losowanie.
Przy nim niech Minos i brat zasiądą na ławie, Surowy zespół wśród tłumów uważnych Eumenid.
Syzyfie, zostaw swój głaz; stań, kręgu Iksjona;
Zwodnicza falo Tantala, pozwól się pochwycić.
I Cerber niecny niech dziś żądnych nie tknie cieni, Niech łańcuch leży spuszczony i rygiel nie zgrzyta.
Sama w obronie tu swej mówię. Jeśli kłamię, Niech urny srogość sióstr męką spadnie na me barki.
57 Na temat literackich nawiązań w elegii I V, 7: J.C. Yardley: Cynthia’s Ghost: Propertius 4.7 again. „BICS” 1977, Vol. 24, s. 83–87.
58 Prop.: El. I V, 7, 55–64. Przekł. M. Brożek; cf. Prop.: El. I I, 28 a, b, 25–30.
Dwojaka też jest siedziba za rzeką pomroki I w różne strony tłum cały żegluje po wodzie:
W jedną – nierządnej grzech Klitajmestry i straszny Grzech Pazyfai, zdradliwie przebranej w kształt krowy, W drugą się płynie na łodzi przybranej wieńcami Tam, gdzie szczęśliwy wiew muska elizejskie róże;
Szczegółową, acz odmalowaną w tradycyjny sposób, topografię królestwa Hadesa znajdziemy także w elegii I, 359 Tibullusa. Poetę, przebywającego z dala od ukochanej, ofiarę, jak zauważa, zasad rządzących współczesną mu rzeczywistością, w której powinność wobec ojczyzny zmuszała do sprze-niewierzania się prawom miłości, ideałom uczucia60, zaczynają nachodzić myśli o śmierci. Z rozważań tych wyłania się opis podziemia61. Poeta ma nadzieję na miejsce w Elizjum, które w elegii Tibullusa przypomina opisy Złotego Wieku: ziemia sama wydaje plony, wszędzie rosną pachnące i kwit-nące kwiaty i krzewy, wśród których bawią się dziewczęta i chłopcy, sły-chać śpiew ptaków, tańce i piosenki młodych62. Jednocześnie opis ten jest bardzo charakterystyczny dla wszelkich opisów krajobrazu idealnego, który wyróżnia się pięknem przyrody, żyznością ziemi, przyjemną aurą, wieczną wiosną. Jest to miejsce, w którym nie ma żadnych chorób ani nieszczęść.
Wszystkie elementy opisu Elizjum Tibullusa składają się na typowy locus amoenus63. Warto wspomnieć, że elegie Tibullusa w ogóle charakteryzują się silnym pierwiastkiem idyllicznym oraz sentymentalnym64:
Sed me, quod facilis tenero sum semper Amori, Ipsa Venus campos ducet in Elysios.
Hic choreae cantusque vigent, passimque vagantes Dulce sonant tenui gutture carmen aves,
Fert casiam non culta seges, totosque per agros Floret odoratis terra benigna rosis:
Ac iuvenum series teneris inmixta puellis Ludit, et adsidue proelia miscet Amor65.
Gdzie z harmonijną brzmią lutnią cymbały Kybeli I tańczy chór strojny w mitry przy tonach lidyjskich.
Tu Andromeda i Hypermestra, czyste żony, Opowiadają historię swych czasów i przeżyć.
59 Cf. Prop.: El. I I I, 5.
60 A. Bobrowski: Mitologia w rzymskiej elegii i liryce miłosnej okresu augustowskiego…, s. 87.
61 Epicki motyw opisu podziemia w elegii I, 3 jest toposem żałobnej poezji aleksandryj-skiej: M. Swoboda: Albius Tibullus. Poeta elegijny…, s. 131; M. Cytowska, H. Szelest: Literatura rzymska…, s. 329.
62 Cf. Hesiodos: Opera et Dies 109 sq.; Horatius: Epistulae 16; Vergilius: Georgica I, 125 sq.;
Ovid.: Am. I I I, 8, 35 sq.; Ovid.: Met. I, 89 sq.
63 E.R. Curtius: Literatura europejska i łacińskie średniowiecze. Kraków 1997, s. 193–208.
64 Cf. Rzymska elegia miłosna…, s. XXVII; M. Cytowska, H. Szelest: Literatura rzymska…, s. 327–328.
65 Tib.: El. I, 3, 57–64.
Lecz Wenus, że mnie Amor sługą swoim zowie, Na Pola Elizejskie cień mój zaprowadzi, A tam śpiewy i tańce, i wdzięczni ptaszkowie Z małych gardełek słodkie pieśni sączą radzi.
Rosną w krąg wonne krzewy, ziemia uśmiechnięta, Nie uprawiana róże wydaje pachnące;
Elizjum w tradycji literackiej jest miejscem przebywania osób błogosławionych, prawych, pobożnych, które swym życiem zasłużyły sobie na to, by cieszyć się i zyskać miejsce w krainie wiecznej szczęśliwości66. W elegii miłosnej jest ono jed-nak miejscem przeznaczonym dla wiernych, szczerych i kochających kochanków67.
At scelerata iacet sedes in nocte profunda Abdita, quam circum flumina nigra sonant68.
Tartar69 natomiast – owo ponure70 miejsce kaźni i mąk zbrodniarzy, w którym przebywają potępieńcy nazwani inpia turba, w którym znajdują się Iksjon,
Ty-Bawią się młodzi chłopcy, wraz z nimi dziewczęta, Amor zaś wiecznie stwarza utarczek tysiące.
66 Cf. Homeros: Odysseia IV, 561 sq.; Hes.: Opera et Dies 167 sq.; Pindaros: Olympia II; Pindaros:
fragmenta 114; Platon: Gorgias LXXIX, 523 sq.; Vergilius: Aeneis VI, 637 sq.; Ovid.: Am. II, 6, 50 sq.
67 Tib.: El. I, 3, 65–66.
68 Tib.: El. I, 3, 67–68.
Świat zbrodni zaś w głębokiej nocy się ukrywa, Gdzie naokoło tylko czarne rzeki jęczą.
69 Tib.: El. I, 3, 69–82.
Tysyfone ze strasznym na łbie wężowiskiem Rozpędza tam przestępców srogo i surowo, A wtedy czarny Cerber szpetnej żmiji pyskiem
Syczy, bacznie warując przed bramą spiżową.
Tam też łamią Iksjona kół ogniste pręty Za to, że się ośmielił targnąć na Junonę.
Tytios na dziewięciu morgach rozciągnięty Karmi tam wciąż wątrobą ptactwo rozbestwione.
Jest i Tantal; dokoła niego wody mnóstwo;
Lecz, gdy pić chce, umyka mu fala, niestety.
Danaidy, co Wenus obraziły bóstwo, Noszą za to do beczek bez dna wodę z Lety.
Niech pójdzie tam, kto mojej zaszkodził miłości, Kto życzył mi wojaczki długiej i nużącej.
Tisiphoneque inpexa feros pro crinibus angues Saevit, et huc illuc inpia turba fugit:
Tunc niger in porta serpentum Cerberus ore Stridet et aeratas excubat ante fores;
Illic Iunonem temptare Ixionis ausi Versantur celeri noxia membra rota, Porrectusque novem Tityos per iugera terrae Adsiduas atro viscere pascit aves.
Tantalus est illic, et circum stagna, sed acrem Iam iam poturi deserit unda sitim.
Et Danai proles, Veneris quod numina laesit In cava Lethaeas dolia portat aquas.
Illis sit, quicumque meos violavit amores, Optavit lentas et mihi militias.
70 Opis Tartaru utrzymany jest w ciemnej, ponurej kolorystyce i tonacji; cf. Hom.: Od. X I, 34 sq.; Hesiodos: Theogonia 720 sq.; Verg.: Aen. V I, 236 sq.
tios, Tantal czy Danaidy – to miejsce wiecznego pobytu tych wszystkich, któ-rzy pogwałcili prawa miłości. Wymienieni przed chwilą sprawcy, ponoszący w podziemiu karę za swoje zbrodnie, należą do tradycyjnych exemplów mi-tologicznych. Są to typowe postaci, na które autorzy starożytni powołują się przy opisie podziemnych mąk i cierpień71, wskazując na niezawodną, choćby pośmiertną, sprawiedliwość. Użyte natomiast w tej elegii, eksponując wiel-kość pośmiertnych cierpień, wskazują, że do grona potępionych dołączy każ-dy, kto łamie prawa miłości72. Tartar staje się w wyobrażeniach poety piekłem dla niewiernych kochanków, dla zbrodniarzy miłości. Wymienione przykłady mają natomiast stanowić przestrogę przed znieważaniem Amora i jego praw.