i ziemi dobrzyńskiej (stan obecny i perspektywy)
C. Obiekty mieszkalno-lokatorskie
1. Kuźnice (gm. Choceń) – dwór z połowy XIX w. z parkiem, obecnie mieszkania prywatne byłych pracowników Gospodarstwa Ogrodniczego, stan średni, wymaga remontu.
2. Chodeczek (gm. Chodecz) – dwór z 1904 r. z parkiem, mieszkania byłych pracowników PGR Chodeczek, stan średni, wymaga remontu.
3. Dębice (gm. Włocławek) – dwór z połowy XIX w. z parkiem, częściowo zamieszkany, stan bardzo zły, brak planów na przyszłość.
4. Jarantowice (gm. Osięciny) – dwór po 1914 r. z parkiem, mieszkania lokatorskie pracow-ników Ośrodka Hodowli Zarodowej w Osięcinach, stan zły, brak planów na przyszłość.
5. Olganowo (gm. Choceń) – dwór z 1920 r., z parkiem z XIX/XX w., mieszkania, stan bar-dzo zły, brak planów na przyszłość.
6. Osiecz Wielki (gm. Boniewo) – dwór z połowy XIX w., stan bardzo zły.
7. Płowce (gm. Radziejów) – dwór z 1759 r. z parkiem, po 1945 r. szkoła podstawowa, obecnie mieszkania lokatorskie, stan bardzo zły.
8. Redecz Kalny (gm. Lubraniec) – dwór z 2. poł. XIX w. z parkiem, stan bardzo zły.
9. Ossowo (gm. Lubraniec) – dwór z końca XVIII w., częściowo rozebrany, stan bardzo zły.
10. Otmianowo (gm. Boniewo) – dwór z parkiem z 2. poł. XIX w., stan bardzo zły.
11. Skibice (gm. Choceń) – dwór z 1932 r., stan bardzo zły.
12. Żydowo (gm. Lubraniec) – dwór z parkiem z 4. ćw. XIX w., stan dobry.
13. Czerniewice (gm. Choceń) – dwór z parkiem z końca XIX w., stan dobry.
14. Kępka Szlachecka (gm. Kowal) – dwór z 2. poł. XIX w., stan zły.
15. Boniewo (gm. Boniewo) – dwór z parkiem z połowy XIX w., stan dobry.
16. Ignalin (gm. Chodecz) – dwór z 1925 r., szkoła podstawowa, obecnie mieszkania lokatorskie, stan średni (fot. VII.2.–3.).
17. Kaniewo (gm. Boniewo) ‒ dwór z lat 1912–1914, mieszkania lokatorskie, stan bardzo zły.
18. Kruszynek (gm. Włocławek) ‒ dwór z połowy XIX w., stan dobry.
19. Łania (gm. Chodecz) – dwór z końca XIX w. z parkiem, stan bardzo zły.
20. Strzygi (gm. Chodecz) – dwór z 3. ćw. XIX w., stan średni.
21. Czarne (gm. Baruchowo) – drewniany dwór z 1870 r. z parkiem, nieużytkowany, stan bardzo zły, przeznaczony na sprzedaż.
22. Falborz (gm. Brześć Kujawski) – pałac z połowy XIX w., rozbudowany po 1917 r., nie-użytkowany, stan zły, prawdopodobnie ulegnie samozniszczeniu.
23. Wierzbick (gm. Lipno) – pałac wybudowany w latach 1880–1890 wraz z parkiem, w 2001 r.
były tu mieszkania lokatorskie, w posiadaniu Urzędu Gminy w Lipnie, obecnie stan zły, brak planów na przyszłość.
24. Sadłowo (gm. Rypin) – pałac z połowy XIX w. wraz z parkiem, po licznych przebudo-wach, obecnie budynek mieszkalny, stan średni.
25. Sumin (gm. Kikół) – dwór z 1. poł. XIX w., przebudowany w latach 1930–1935, z par-kiem, budynek mieszkalny, stan zły, nieużytkowany, przeznaczony do sprzedaży.
26. Wielgie (gm. Zbójno) – pałac z 3. ćw. XIX w. wraz z parkiem, obecnie mieszkania lokatorskie wraz z biurem dzierżawcy majątku, stan średni.
27. Zarzeczewo (gm. Fabianki) – dwór z początku XX w. z parkiem, stan dobry.
28. Nasiegniewo (gm. Fabianki) – dwór drewniany z połowy XIX w. z parkiem, były tu miesz-kania pracowników Kombinatu Ogrodniczego, obecnie nieużytkowany, stan bardzo zły.
Fot. VII.2. Ignalin – dwór, elewacja frontowa od wschodu, 2010 r.
Fot. VII.3. Ignalin – dwór, elewacja frontowa od wschodu, 1981 r.
Ten pobieżny opis stanu zachowania zespołów dworskich i pałacowych na omawianym terenie nie napawa optymizmem. Na 32 obiekty będące w posiadaniu osób prywatnych aż 12 jest obecnie w bardzo złym stanie technicznym. Dwór w Dąbiu Kujawskim (gm. Lubraniec), zakupiony w 1983 r., obecnie już nie istnieje i wykreślony został z rejestru zabytków. W kilku obiektach podjęte zostały prace remontowe i prawdopodobnie z braku środków finansowych zostały przerwane ‒ można tu wymienić dwór w Karnkowie (gm. Lipno), nabyty w 1996 r.
przez spadkobierców byłych właścicieli, czy pałac w Lubrańcu (wzniesiony według projek-tu H. Szpilowskiego), będący w posiadaniu władz szkolnych, który kilka lat temu sprzedany został przez Starostwo Włocławskie prywatnej osobie. Niemniej jednak większość obiektów będących w posiadaniu osób prywatnych zaadaptowana została na domy mieszkalne i jest w dobrym stanie.
Największa liczba obiektów rezydencjonalnych jest jednak w posiadaniu władz samorzą-dowych. Część z nich zaadaptowana została na siedziby władz gminnych, szkoły podstawo-we i średnie, domy dziecka, biblioteki, domy pomocy społecznej itp. Stan tych obiektów jest zadowalający, na bieżąco są remontowane. Gorzej jest z obiektami, które zamienione zosta-ły na mieszkania lokatorskie ‒ te ulegają ciągłej dewastacji, której dokonują sami lokatorzy, a władze samorządowe, z braku środków finansowych, nie mogą ich prawidłowo zabezpie-czyć. Część dworów będących do 1990 r. w posiadaniu państwowych gospodarstw rolnych jest obecnie w posiadaniu Agencji Nieruchomości Rolnych Skarbu Państwa, która sprzedaje i wydzierżawia grunty, ale ma problemy z prawidłowym zabezpieczeniem dworów, w któ-rych ‒ w większości ‒ mieszkają dawni pracownicy.
Przedstawione tu uwagi i spostrzeżenia potwierdzają celowość gromadzenia materiałów historycznych w sytuacji, gdy poszczególne obiekty dworskie popadają w ruinę lub zmie-niają właścicieli, którzy nie zawsze starają się odtworzyć dawny styl i funkcję poszczegól-nych dworów i pałaców. Należy też zaznaczyć, że większość z opracowaposzczegól-nych zespołów dworskich i pałacowych nie posiadała pełnych opracowań dokumentacyjnych w Wojewódz-kim Urzędzie Ochrony Zabytków. Zamieszczone opracowania w poszczególnych tomach publikacji Materiały do dziejów rezydencji... stanowią niejednokrotnie jedyne źródło infor-macji o tych obiektach i ich właścicielach, a załączone w formie aneksów opisy dworów, zabudowań wiejskich czy inwentarze z wyposażenia dworu i folwarków stanowić mogą cenny materiał do badań etnograficznych i rozwoju stosunków własnościowych na tym te-renie w okresie XVII–XIX w.
Badania nad dziejami rezydencji dworskich na terenie Kujaw wschodnich i ziemi do-brzyńskiej przerwane zostały w 2010 r. z braku środków finansowych. Od początku badania te prowadzone były przy wsparciu finansowym Komitetu Badań Naukowych, a od 2007 r.
Ministerstwa Nauki i Szkolnictwa Wyższego. Każdy kolejny wniosek na kontynuowanie ba-dań rozpatrywany był pozytywnie. Dzięki temu wsparciu udało się opracować 104 obiekty rezydencjonalne i prawdopodobnie na tym zakończy się działalność zespołu badawczego Włocławskiego Towarzystwa Naukowego. W 2010 r. WTN złożyło wniosek o kontynuowanie badań do Narodowego Centrum Nauki w Krakowie, które opiniuje i przyznaje środki finan-sowe na badania naukowe. Wniosek ten, jak i kolejne ponawiane w latach następnych każdo-razowo rozpatrywane były negatywnie. W uzasadnieniu odmowy podawano: [...] doceniamy
przedsięwzięcie, które należy popierać, lecz zbieranie dokumentacji i ich opracowywanie jest za mało badawcze.
Na terenie Kujaw wschodnich do opracowania pozostało jeszcze około 70 obiektów. Cał-kowicie opracowane zostały zespoły z terenu gmin Baruchowo, Chodecz, Włocławek z te-renu powiatu włocławskiego, a w niewielkim stopniu z tete-renu powiatów aleksandrowskie-go i radziejowskiealeksandrowskie-go. Na terenie ziemi dobrzyńskiej do opracowania pozostało 28 obiektów dworsko-parkowych. Najlepiej opracowane są zespoły z terenu powiatu rypińskiego, gdzie do opracowania pozostały tylko trzy obiekty10.
Postulaty i wnioski
Należy opracować dokładną dokumentację pozostałych zespołów dworsko-parkowych w oparciu o rzetelną kwerendę archiwalną i badania terenowe. W pierwszej kolejności nale-żałoby opracować dokumentację obiektów, które przeznaczone zostały na mieszkania loka-torskie. Istnieje duże prawdopodobieństwo, że większość z nich, w wyniku nieprawidłowego użytkowania, przestanie istnieć w najbliższych latach.
Trzeba znaleźć możliwości dofinansowania badań nad dziejami rezydencji dworskich w ramach programu ochrony dziedzictwa kulturowego będącego w dyspozycji samorządu terytorialnego.
Aneks
Wykaz zespołów dworsko-parkowych, które należy opracować, będących w ewidencji Wojewódzkiego Urzędu Ochrony Zabytków w Toruniu Delegatura we Włocławku.
I. Kujawy wschodnie (powiaty: aleksandrowski, radziejowski i włocławski) 1. Mikołajki (gm. Boniewo) – dwór z parkiem z końca XIX w.
2. Gustorzyn (gm. Brześć Kuj.) – dwór z oficyną dworską z 1918 r.
3. Miechowice (gm. Brześć Kuj.) – ruina dworu i zabudowania folwarczne z końca XIX w., park dworski z końca XIX w.
4. Pikutkowo (gm. Brześć Kuj.) – dwór z budynkami gospodarczymi z około 1900 r.
5. Sokołowo (gm. Brześć Kuj.) – park dworski, zabudowania folwarczne z połowy XIX w.
6. Stary Brześć (gm. Brześć Kuj) – dwór z około 1925 r.
7. Polówka (gm. Brześć Kuj.) – dwór z budynkami gospodarczymi z początku XX w.
8. Borzymie (gm. Choceń) – rządcówka z zabudową folwarczną z 3. ćw. XIX w.
9. Siewiersk (gm. Choceń) – dwór z końca XIX w.
10. Ząbin (gm. Choceń) – dwór z końca XIX w.
10 Wykaz zespołów dworsko-parkowych przedstawiono w aneksie.
11. Grabkowo (gm. Kowal) – dwór z pozostałością parku z końca XIX w.
12. Izbica Kujawska (gm. Izbica Kuj.) – dwór z parkiem z połowy XIX w., obecnie Dom Pomocy Społecznej.
13. Mchówek (gm. Izbica Kuj.) – dwór z 1. poł. XIX w., obecnie szkoła, z parkiem i zabudo-wą gospodarczą z końca XIX w.
14. Szczkowo (gm. Izbica Kuj.) – dwór z 1929 r., obecnie szkoła, i park dworski z końca XIX w.
15. Wietrzychowice (gm. Izbica Kuj.) – dwór z parkiem z końca XIX w.
16. Ustronie (gm. Lubanie) – dwór z 3. ćw. XIX w., obecnie szkoła, park dworski z począt-ku XX w.
17. Bilno (gm. Lubień Kuj.) – ruiny dworu z około 1850 r., starodrzew.
18. Modlibórz (gm. Lubień Kuj.) – dwór z połowy XIX w., starodrzew.
19. Kłobia (gm. Lubraniec) – dwór z 1920 r., pozostałość parku.
20. Turowo (gm. Lubraniec) – dwór z 1920 r., zabudowa folwarczna z początku XX w., pozostałość parku z końca XIX w.
21. Mikołajki (gm. Lubraniec) – dwór z końca XIX w., przebudowa po 1900 r.
22. Zgłowiączka (gm. Lubraniec) – dwór z około 1920 r.
23. Grabie (gm. Aleksandrów Kuj.) – rządcówka i budynek gospodarczy z 1936 r., park dwor-ski z końca XIX w.
24. Opoczki (gm. Aleksandrów Kuj.) – dwór z 1914 r., park dworski z końca XIX w.
25. Ostrowąs (gm. Aleksandrów Kuj.) – dwór z 1. poł. XIX w., park dworski z XVIII w., bu-dynki gospodarskie z 1. poł. XX w.
26. Ośno (gm. Aleksandrów Kuj.) – dwór z 2. poł. XVIII w., park dworski z początku XIX w.
27. Plebanka (gm. Aleksandrów Kuj.) – dwór z 1900 r., park dworski z końca XIX w.
28. Poczałkowo (gm. Aleksandrów Kuj.) – dwór szlachecki, tzw. grodzisko sarmackie na terenie parku z 2. poł. XVII w. lub z przełomu XVII i XVIII w.
29. Przybranowo (gm. Aleksandrów Kuj.) – dwór z 1900 r., park dworski z końca XIX w.
30. Słomkowo (gm. Aleksandrów Kuj.) – dwór z parkiem z końca XIX w.
31. Zduny (gm. Aleksandrów Kuj.) – dwór, ruina z końca XIX w., park z 2. poł. XIX w.
32. Bądkowo (gm. Bądkowo) – park dworski z przełomu XIX i XX w.
33. Łowiczek (gm. Bądkowo) – dwór z około 1900 r., park dworski z XIX/XX w.
34. Łówkowice (gm. Bądkowo) – ruiny dworu z parkiem dworskim z 2. poł. XIX w.
35. Toporzyszewo (gm. Bądkowo) – dwór i park dworski z połowy XIX w.
36. Wysocin (gm. Bądkowo) – dwór, obecnie szkoła, park dworski z końca XIX w.
37. Straszewo (gm. Koneck) – dwór z połowy XIX w., zabudowa folwarczna i park z końca XIX w.
38. Waganiec (gm. Waganiec) – park dworski z 2. poł. XIX w, obora, spichlerz, stodoła z końca XIX w.
39. Sierzchowo (gm. Waganiec) – dwór z około 1850 r., park, oficyna, kuźnia z 2. poł. XIX w.
40. Gęsin (gm. Zakrzewo) – dwór z 1938 r., fragmenty parku z początku XX w.
41. Michałowo (gm. Zakrzewo) – dwór z 1874 r., zabudowania folwarczne z końca XIX w.
42. Seroczki (gm. Zakrzewo) – dwór z 1927 r., park dworski z końca XIX w.
43. Sędzinek – Sędzin II (gm. Zakrzewo) – ruiny dworu i park dworski z końca XIX w.
44. Siniarzewo (gm. Zakrzewo) – zabudowa dworska z parkiem z 2. poł. XIX w.
45. Zakrzewo (gm. Zakrzewo) – dwór, obecnie szkoła, z 1880 r., park dworski z końca XIX w.
46. Morzyce (gm. Bytoń) – park z 2. poł. XIX w., budynki zespołu folwarcznego z począt-ku XX w.
47. Niegibalice (gm. Bytoń) – dwór po 1850 r., obecnie szkoła, park z 2. poł. XIX w.
48. Stróżewo (gm. Bytoń) – dwór z początku XX w., starodrzew.
49. Dobre (gm. Dobre) – „stary dwór” z około 1870 r., „nowy dwór” z lat 1926–1928, park z 2. poł. XIX w.
50. Krzywosądz (gm. Dobre) – dwór z lat 1850–1860, obecnie plebania, pozostałość parku z połowy XIX w.
51. Borucin (gm. Osięciny) – dwór z połowy XIX w., obecnie szkoła, park dworski z 2. poł.
XIX w.
52. Borucinek (gm. Osięciny) – dwór z około 1900 r., obecnie szkoła, park dworski z przeło-mu XIX i XX w.
53. Konary (gm. Osięciny) – dwór z lat 1938–1939, obecnie szkoła, czworaki z około 1900 r., park z 2. poł. XIX w.
54. Osłonki (gm. Osięciny) – dwór z około 1900 r., pozostałość parku z 2. poł. XIX w.
55. Pułkownikowo (gm. Osięciny) – dwór z 3. ćw. XIX w., park dworski z początku XX w.
56. Zagajewice (gm. Osięciny) – dwór z około 1900 r., pozostałość parku.
57. Gradowo (gm. Piotrków Kuj.) – ruiny budynków zespołu dworskiego z 4. ćw. XIX w., park podworski z końca XIX w.
58. Jerzyce (gm. Piotrków Kuj.) – budynki zespołu folwarku i fragment parku z 2. poł.
XIX w.
59. Piotrków Kujawski (gm. Piotrków Kuj.) – dwór z 2. poł. XIX w., park dworski z przeło-mu XIX i XX w.
60. Rudzk Mały (gm. Piotrków Kuj.) – dwór z końca XIX w., starodrzew.
61. Rzeczyca (gm. Piotrków Kuj.) – budynki zespołu folwarku, park dworski z 2. poł. XIX w.
62. Wąsewo (gm. Piotrków Kuj.) – budynki z zespołu folwarku z około 1900 r., park z poło-wy XIX w.
63. Biskupice (gm. Radziejów) – dwór z połowy XIX w., obecnie Dom Dziecka, park z 2. poł. XIX w.
64. Broniewek (gm. Radziejów) – oficyna dworska z 1. poł. XX w., park z przełomu XVIII i XIX w.
65. Czołówek (gm. Radziejów) – dwór z lat 1923–1925, park z końca XIX w.
66. Opatowice (gm. Radziejów) – dwór z parkiem z 2. poł. XIX w.
67. Przemystka (gm. Radziejów) – dwór z 1924 r., pozostałość parku z początku XX w.
68. Skibin (gm. Radziejów) – dwór i park dworski z początku XX w.
69. Kamieniec (gm. Topólka) – ruiny dworu z końca XIX w., park dworski.
70. Świerczyn (gm. Topólka) – dwór z parkiem z połowy XIX w.
Ziemia dobrzyńska (powiaty: lipnowski i rypiński)
1. Okrągła (gm. Bobrowniki) – dwór z parkiem z początku XX w.
2. Bachorzewo (gm. Dobrzyń nad Wisłą) – dwór drewniany z 3. ćw. XIX w., park z zabu-dową gospodarczą z połowy XIX w.
3. Chalin (gm. Dobrzyń nad Wisłą) – dwór z 1. poł. XIX w., park, rządcówka, czworaki z 2.
poł. XIX w.
4. Grochowalsk (gm. Dobrzyń nad Wisłą) – dwór, park z końca XIX w., budynki gorzelni z lat 1911–1922.
5. Lenie Wielkie (gm. Dobrzyń nad Wisłą) – dwór z 2. poł. XIX w., park dworski z począt-ku XX w.
6. Tulobowo (gm. Dobrzyń nad Wisłą) – dwór z początku XX w.
7. Hornówek (gm. Kikół) – dwór z parkiem dworskim z 2. poł. XIX w.
8. Krępa-Wildno (gm. Kikół) – dwór z początku XX w.
9. Niedźwiedź (gm. Kikół) – dwór z połowy XIX w., park z początku XIX w.
10. Trutowo (gm. Kikół) – dwór z końca XIX w., obecnie szkoła, park dworski z przełomu XIX i XX w.
11. Zajeziorze (gm. Kikół) – dwór z 1921 r., obecnie szkoła, pozostałość parku z początku XX w.
12. Brzeźno (gm. Lipno) – rządówka z 2. poł. XIX w., park dworski.
13. Kolankowo (gm. Lipno) – dwór z 1927 r., park dworski z 2. poł. XIX w.
14. Wąkole (gm. Lipno) – dwór z lat 20. XX w., park z końca XIX w.
15. Wichowo (gm. Lipno) – dwór z 1926 r., park z początku XX w.
16. Wioska (gm. Skępe) – dwór i zabudowania folwarczne z końca XIX w.
17. Jasień (gm. Tłuchowo) – dwór z 1905 r. i park z przełomu XIX i XX w.
18. Kamień Kmiecy (gm. Tłuchowo) – dwór z 4. ćw. XIX w., pozostałość parku z końca XIX w.
19. Kłobukowo (gm. Tłuchowo) – dwór z parkiem z 4. ćw. XIX w.
20. Koziróg Rzeczny (gm. Tłuchowo) – dwór, pozostałość parku z końca XIX w.
21. Tłuchowo (gm. Tłuchowo) – dwór z 4. ćw. XIX w.
22. Oleszno (gm. Wielgie) – dwór z parkiem z końca XIX w.
23. Witowo (gm. Wielgie) – dwór z parkiem z 2. poł. XIX w.
24. Wylazłowo (gm. Wielgie) – dwór z 1942 r., park z końca XIX w.
25. Chełmica Duża (gm. Fabianki) – park z XVIII w., dawna oficyna i stajnie z 1. poł. XIX w.
26. Witoszyn Nowy (gm. Fabianki) – oficyna z początku XX w., park z 2. poł. XIX w.
27. Kiełpiny (gm. Wąpielsk) – przebudowany dwór, pozostałość parku z końca XIX w.
28. Radziki Małe (gm. Wąpielsk) – pałac z oficyną z przełomu XVII i XIX w.
VIII.