W
dzisiejszym krajobrazie kulturowym województwa kujawsko-pomorskiego, ustawo-wo zdefiniowanym jako przestrzeń historycznie ukształtowana w wyniku działalności człowieka, zawierająca wytwory cywilizacji oraz elementy przyrodnicze, na szczególną uwa-gę z wielu względów zasługują grodziska, stanowiące zabytki archeologiczne określone we-dług tejże ustawy – jako zabytek nieruchomy, będący powierzchniową, podziemną lub pod-wodną pozostałością egzystencji i działalności człowieka, złożoną z nawarstwień kulturowych i znajdujących się w nich wytworów bądź ich śladów [...]1. Zapis ten oczywiście należy czy-tać w kontekście głównej definicji zabytku, będącego dziełem człowieka lub związane z jego działalnością i stanowiące świadectwo minionej epoki bądź zdarzenia, których zachowanie leży w interesie społecznym ze względu na posiadaną wartość historyczną, artystyczną lub naukową. Na tle licznych stanowisk archeologicznych znanych obecnie z terenu wojewódz-twa kujawsko-pomorskiego (ponad 50 tys. zewidencjonowanych miejsc), z reguły niewy-różniających się w dzisiejszym krajobrazie przyrodniczo-kulturowym, grodziska cechują się zazwyczaj własną formą przestrzenną nadającą im dodatkową – pozahistoryczną i pozanau-kową ‒ wartość (fot. XI.1.). Większość grodzisk występujących na obszarze województwa, obejmującego tereny historycznej ziemi chełmińskiej, dobrzyńskiej, świeckiej, Krajny i Ku-jaw, stanowi dominantę krajobrazową nierzadko o unikatowych walorach estetycznych, co szczególnie widać w przypadku grodzisk położonych na krawędzi doliny Wisły (np. Topol-no, Strzelce, Gruczno na ziemi świeckiej, Kałdus, Pień, Rzęczkowo na ziemi chełmińskiej, fot. XI.2.–4.) czy obiektów tego rodzaju usytuowanych w głębi interioru, bezpośrednio nad akwenami Pojezierza Chełmińsko-Dobrzyńskiego (Mełno, Chełmża, Bobrowo, Pokrzydowo, Grodno, Napole, (fot. XI.5.–6.). W wielu przypadkach obiekty te funkcjonują w świadomo-ści lokalnych społecznoświadomo-ści jako ważne miejsca zabytkowe, podkreślające tradycję „długiego trwania” i wyzwalające elementy integracji kulturowej mieszkańców, czego przykładem może być Góra Św. Wawrzyńca w Kałdusie, Góra Św. Jana w Grucznie czy Wyszogród w Bydgosz-czy/Fordonie, wymieniony w kronice Galla Anonima w kontekście walk polsko-pomorskich, gdzie też obecnie odbywają się różnego rodzaju festyny i spotkania okolicznej ludności.1 Ustawa o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami z dnia 23 lipca 2003 r.
W świetle dotychczasowych badań geneza tych obiektów jest zasadniczo związana z trzema etapami aktywności osadniczej ludności zamieszkującej te tereny w pradziejach i w czasach historycznych: a) z okresem wczesnej epoki żelaza i kulturą ludności kultury łużyckiej (np.
osady obronne typu biskupińskiego; VIII w. p.n.e.); b) z okresem wczesnego średniowiecza (VIII–XIII w.) i c) z okresem późnego średniowiecza (tzw. gródki stożkowate, XIII–XV w.), z tym, że większość z nich należałoby łączyć z drugim etapem tej działalności, przypisywa-nej na tych terenach głównie społecznościom zachodniosłowiańskim. Część z nich nosi ślady użytkowania pochodzące ze wszystkich trzech, ewentualnie dwóch wymienionych horyzon-tów osadniczych. Ten drugi przypadek dotyczy głównie warowni wczesnośredniowiecznych, z których wiele zostało wykorzystanych do celów obronnych w okresie późnego średniowie-cza, co widać zwłaszcza na terenach zajętych przez zakon krzyżacki, adaptujący relikty wcze-śniejszych osad obronnych dla własnych potrzeb (np. klasyczny przykład zamku krzyżackiego w Toruniu posadowionego na wcześniejszym założeniu obronnym).
W sumie na terenie województwa kujawsko-pomorskiego doliczyć się można ponad 80 obiek-tów tego rodzaju datowanych na okres wczesnego średniowiecza, choć nie jest to lista zamknię-ta, gdyż rozwój badań archeologicznych przyniósł w ostatnich latach odkrycie kilku kolejnych grodzisk lub potwierdzenie istnienia już wcześniej wzmiankowanych obiektów, których loka-lizacja nie była pewna (np. Grudziądz, Pień)2 (fot. XI.1.). Z drugiej strony, istnieją informacje o grodziskach pochodzące jeszcze sprzed II wojny światowej, których do dzisiaj, mimo wielu podejmowanych wysiłków badawczych, nie zlokalizowano w terenie (np. Papowo)3. Szczególne natężenie występowania wczesnośredniowiecznych grodzisk stwierdzono na terenie tzw. strefy chełmińsko-dobrzyńskiej, obejmującej tereny historycznej ziemi świeckiej, chełmińskiej i do-brzyńskiej, co oddaje strategiczne we wczesnym średniowieczu, pograniczne usytuowanie tego obszaru pomiędzy Pomorzem, Prusami, Kujawami i Mazowszem. Stanowią one pozostałości grodów funkcjonujących na tym terenie w okresie wczesnego średniowiecza, kiedy dominowało stosunkowo mało trwałe budownictwo drewniane, stopniowo zastępowane od XIII w., zwłasz-cza w przypadku miast lokacyjnych i zamków, budownictwem murowanym o genezie zachod-nioeuropejskiej. Już wtedy pozostałości budownictwa obronnego minionego okresu stanowi-ły zapewne charakterystyczną dominantę krajobrazową tego obszaru, o czym świadczyć może długa lista quondam castra (niegdyś grodów) zawarta w tzw. dokumencie z Lonyz z 1223 r., będącym aktem przekazania posiadłości w ziemi chełmińskiej biskupowi Chrystianowi4.
Na tle całej Słowiańszczyzny zachodniej strefa chełmińsko-dobrzyńska, podobnie jak całe Pomorze, zaliczana jest do obszarów o stosunkowo dużym zagęszczeniu występowania
2 W. Chudziak, M. Kurzyńska, Wczesne średniowiecze, [w:] Zamek w Grudziądzu. Studia i materiały, pod red.
M. Wiewióra, Toruń 2012, s. 173–189; A. Janowski, A. Drozd, Grodzisko wczesnośredniowieczne w Pniu, województwo kujawsko-pomorskie w świetle badań w latach 2003–2004, [w:] XV Sesja Pomorzoznawcza. Materiały z konferencji 30 listopada-02 grudnia 2005, pod red. G. Nawrolskiej, s. 199–210.
3 W. Łęga, Kultura Pomorza we wczesnym średniowieczu na podstawie wykopalisk, Toruń 1930.
4 J. Powierski, Studia nad strukturą administracyjno-terytorialną ziemi chełmińskiej i michałowskiej w okresie piastowskim, „Prace Komisji Historii Bydgoskiego Towarzystwa Naukowego”, seria C, nr 13, Bydgoszcz 1970, s. 4–86; T. Jasiński, Okoliczności nadania ziemi chełmińskiej Krzyżakom w 1228 roku w świetle dokumentu łowickiego, [w:] Balticum. Studia z dziejów polityki, gospodarki i kultury XII–XIV wieku ofiarowane Marianowi Biskupowi w siedemdziesiątą rocznicę urodzin, pod red. Z.H. Nowaka, Toruń 1992.
grodzisk. Ich geneza, chronologia i funkcje, położenie fizjograficzne, stan zachowania, sto-pień rozpoznania archeologicznego i historia ochrony konserwatorskiej są bardzo zróżnico-wane. Omawiać je zatem można z wielu perspektyw, z których dwie w ramach niniejszego przyczynku należałoby w ogólnym zarysie przybliżyć. Pierwsza z nich obejmuje szeroką pro-blematykę związanych z nimi kwestii historyczno-archeologicznych, druga zaś dotyczy dość złożonego aspektu ich ochrony konserwatorskiej.
We wstępie do meritum warto kilka słów poświęcić kwestii historii badań nad tymi obiek-tami i reprezentowanej przez nie wartości informacyjnej. Ze względu na znaczenie tych miejsc dla rozpoznania lokalnych i ponadlokalnych struktur osadniczych naszego regionu oraz po-tencjalną łatwość w identyfikacji terenowej tych obiektów, badania archeologiczne przez dziesięciolecia koncentrowały się zwykle właśnie na nich5. Zauważalne to jest zwłaszcza w przypadku grodzisk ziemi chełmińskiej, które należą do stosunkowo dobrze rozpoznanych w tej części Słowiańszczyzny zachodniej. Historia badań tych obiektów została wielokrotnie omówiona, stąd wystarczy ograniczyć się tylko do najważniejszych momentów w ich rozwo-ju. Za prekursorów studiów nad grodziskami z omawianego regionu uznać należy Godfry-da Ossowskiego i Abrahama Lissauera, którzy jeszcze w latach 70. i 80. XIX w. opracowali pierwsze wykazy grodzisk ziemi chełmińskiej, a pierwszy z nich zaprezentował je w ujęciu wizualizacyjnym, tworząc mapę archeologiczną tych terenów6. W miarę pełne zestawienie grodzisk ukazało się już pod koniec XIX w. w gdańskim czasopiśmie muzealnym „Amticher Bericht”7, a kontynuatorem tych działań był ks. Władysław Łęga, który stworzył pierwszy profesjonalny, jak na tamte czasy, katalog wczesnośredniowiecznych grodzisk Pomorza, obej-mujący również tereny położone po prawej stronie Wisły8. Po II wojnie światowej z inicjaty-wy Wojewódzkiego Konserwatora Zabytków podjęto planową akcję inwentaryzacji grodzisk oraz ich terenowej penetracji, kierowaną przez Kazimierza Żurowskiego z Katedry Archeolo-gii Polski i Powszechnej UMK w Toruniu. Prace te zintensyfikowane zostały w okresie od połowy lat 60. do połowy lat 80., kiedy zinwentaryzowano ponad 30 obiektów tej kategorii, a wiele z nich objęto pracami wykopaliskowymi. W ostatnim ćwierćwieczu badania te kon-tynuowali pracownicy Zakładu Archeologii Średniowiecza i Czasów Nowożytnych Instytutu Archeologii UMK w Toruniu (przekształconego w Zakład Archeologii Wczesnego Średnio-wiecza) oraz Muzeum w Brodnicy. Jednym z efektów tych prac było zespołowe opracowanie katalogu wczesnośredniowiecznych grodzisk ziemi chełmińskiej, które ukazało się w 1994 r.9 Dokładnie dwadzieścia lat później uruchomiony zostanie pilotażowy program: Atlas grodzisk wczesnośredniowiecznych Polski, finansowany w ramach Programu Rozwoju Badań Huma-nistycznych, realizowany przez Instytut Archeologii i Enologii PAN w ścisłej kooperacji
5 Wczesnośredniowieczne grodziska ziemi chełmińskiej. Katalog źródeł, pod red. J. Chudziakowej, Toruń 1994, s. 9–10.
6 G. Ossowski, Zabytki przedhistoryczne Ziem Polskich, Seria I: Prusy Królewskie, Toruń 1879; tenże, Mapa archeologiczna Prus Zachodnich, Kraków 1881; A. Lissauer, Die prähistorischen Denkmäler der Provinz Westpreussen, Leipzig 1887.
7 „Amtlicher Bericht Über die Verwaltung der naturhistorischen, archäologischen und ethnologischen Sammlungen des Westpreussischen Provinzial-Museums für das 1896”, t. 17, Danzig 1897, s. 48.
8 W. Łęga, dz. cyt.
9 Por.: Wczesnośredniowieczne grodziska ziemi chełmińskiej...
z Instytutami Archeologii Uniwersytetu Jagiellońskiego i UMK w Toruniu. Jednym z zadań tego programu będzie kompleksowa inwentaryzacja grodzisk ziemi chełmińskiej z zastoso-waniem najnowszych metod archeologii nieinwazyjnej i technologii cyfrowych umożliwia-jących archiwizację i wizualizację danych.
Systematyczne badania grodzisk na omawianym terenie przyniosły odkrycie wielu bezcen-nych reliktów zabudowy obronnej (zewnętrznej) i mieszkalno-gospodarczej (wewnętrznej).
Nie miejsce tu na ich nawet najbardziej ogólne omówienie. Z reguły jednak, z uwagi na nie-sprzyjające warunki środowiskowe, a zwłaszcza usytuowanie grodzisk na terenach suchych, dość wysoko położonych, w strefie krajobrazu morenowego, drewno budowlane zachowało się jedynie w stanie szczątkowym. Zupełnym wyjątkiem jest zabudowa grodu bydgoskiego odkryta przy ul. Grodzkiej, zlokalizowanego na niskiej terasie nadzalewowej Brdy, gdzie do naszych czasów dotrwały w bardzo dobrym stanie całe moduły konstrukcyjne dębowego wału i przyziemie drewnianej, naziemnej zabudowy mieszkalnej (fot. XI.7.). Stosunkowo dobry stan zachowania charakteryzował również relikty zabudowy zrębowej odsłonięte ostatnio u pod-stawy Góry Św. Wawrzyńca w Kałdusie, zachowane dzięki walorom konserwującym przy-krywającej je warstwy gliny, czy też elementy konstrukcyjne wału w Pawłówku, usytuowanego w obrębie stosunkowo wilgotnych osadów na krawędzi Pradoliny Toruńsko-Eberswaldzkiej (fot. XI.8.). W większości przypadków jednak zabudowa grodów zachowała się w postaci złożonych nawarstwień kulturowych, najczęściej ziemnych nasypów i powiązanych z nimi zwęglonych elementów konstrukcyjnych, których interpretacja jest ostatecznie bardzo trudna, a wnioskowanie dotyczące zastosowanych rozwiązań technicznych najczęściej dyskusyjne.
Przykładem tego mogą być nawarstwienia odkryte na terenie wewnętrznego gródka w Kałdu-sie, wstępnie zinterpretowane jako pozostałości konstrukcji przekładkowej wału, które oka-zały się być reliktami kolejnych poziomów zabudowy wewnętrznej grodu. W obrębie wie-lu grodzisk stwierdzono również relikty zabudowy półziemiankowej, które w porównaniu z pozostałościami naziemnego budownictwa wewnętrznego grodów „ułatwiają” interpretację (np. Bobrowo, Rzęczkowo, Mełno).
W trakcie badań grodzisk strefy chełmińsko-dobrzyńskiej odkryte zostały również liczne pozostałości kultury materialnej w postaci tzw. źródeł ruchomych. Najbardziej masowo wy-stępowały fragmenty naczyń ceramicznych, poświadczone na wszystkich badanych obiek-tach omawianej kategorii. Z samego tylko grodziska w Kałdusie pochodzi ponad 500 tysięcy ułamków naczyń, co świadczy o skali problemu dotyczącego nie tylko opracowania źródeł, ale ich konserwacji i magazynowania. Ich wartość informacyjna jest jednak bezcenna. Stano-wią one bowiem podstawę datowania badanych obiektów, synchronizacji warstw kulturowym oraz wnioskowania o wielu aspektach życia ich mieszkańców. Na szczególną uwagę zasługu-ją natomiast tzw. zabytki wydzielone, w tym unikatowe kolekcje przedmiotów z Pawłówka i Kałdusa, gdzie odkryto duże serie utensyliów kupieckich, monet, srebrnej biżuterii i wielu innych luksusowych przedmiotów. Wiele z nich jest obecnie eksponowanych w kilku jednost-kach muzealnych na terenie całego województwa. Na specjalną uwagę zasługuje jednak eks-pozycja Tajemnice Góry Św. Wawrzyńca w Kałdusie, po raz pierwszy wystawiona w Muzeum Narodowym w Warszawie w 2003 r., obecnie udostępniona na zamku w Golubiu-Dobrzyniu, gdzie zgromadzono ponad 1000 przedmiotów zabytkowych odkrytych na terenie grodziska,
powiązanej z nim osady podgrodowej i trzech cmentarzysk. Poza ceramiką naczyniową i tzw.
zabytkami wydzielonymi, w trakcie badań grodzisk pozyskiwane są również źródła arche-ozoologiczne i archeobotaniczne, których analiza stanowi punkt wyjścia do wnioskowania na temat przyrodniczych i kulturowych (społecznych, gospodarczych, sakralnych) aspektów funkcjonowania omawianych centrów osadniczych10.
Na podstawie dotychczasowych badań archeologicznych i paleośrodowiskowych sądzić należy, że wczesnośredniowieczny krajobraz Pojezierza Chełmińsko-Dobrzyńskiego zdomi-nowany był przez tereny zalesione. Ze względu na charakterystyczną dla terenów polodow-cowych rzeźbę terenu i podłoże przeważały tu zbiorowiska lasów grądowych (moreny) i bo-rów (sandry) porozcinane niewielkimi enklawami terenów wylesionych, użytkowanych przez człowieka w celach osadniczych. Przyjmuje się, że tereny te były jeszcze u progu państwa krzyżackiego w 80–90% porośnięte lasami, choć stopień odlesienia nie był równomierny na całym tym obszarze, o czym przekonują przeprowadzone niedawno studia Agnieszki Noryś-kiewicz, wykazujące pod tym względem duże zróżnicowanie regionalne, a przede wszystkim dynamiczne zmiany zachodzące w ramach poszczególnych enklaw osadniczych z tendencją do powiększania stref eksploatacji11. Instruktywnym przykładem mogą być okolice Chełmna, w starszych fazach wczesnego średniowiecza jeszcze silnie zalesione, a w okresie przedkrzy-żackim należące do najbardziej odlesionych obszarów Pojezierza Chełmińsko-Dobrzyńskiego.
W krajobrazie tych początkowo niewielkich, z czasem powiększających swój areał enklaw osadniczych, charakteryzujących się wzmożoną eksploatacją gospodarczą (rolnictwo i hodow-la), szczególne miejsce pełniły grody. Stanowiły one miejsca centralne mikro- i mezoregio-nalnych skupisk osadniczych, a znaczenie niektórych z nich było również ponadlokalne. Ze względu na formę i położenie, zwykle na terenach wyeksponowanych, nad ciekami i jezio-rami, na krawędzi rozmaitych form terenowych, wyróżniały się one zasadniczo w wiejskim krajobrazie kulturowym, zdominowanym przez niewielkie osady wiejskie i przysiółki oraz cmentarze, początkowo ciałopalne, trudne dziś do uchwycenia, później, w dobie wprowadza-nia religii chrześcijańskiej (XI–XII w.), tzw. szkieletowe, będące efektem rozpowszechniewprowadza-nia inhumacji [grzebanie zwłok ‒ od red.]. Skala fortyfikacji grodów była bardzo zróżnicowa-na, podobnie jak techniki wznoszenia wałów, od najprostszych, polegających na usypywaniu ziemnego nasypu i licowaniu ich dość prostymi konstrukcjami drewnianymi (VIII w.; Grono-wo), do bardzo zaawansowanych, których pozostałości stwierdzono w Bydgoszczy przy ul.
Grodzkiej, gdzie odkryto resztki wału wzniesionego niemal całkowicie z drewna w konstrukcji przekładkowo-skrzyniowej ze stabilizującymi hakami, charakterystycznej dla budownictwa obronnego okresu piastowskiego (XI w.). Większość z nich była jednoczłonowa, wznoszona na planie koła lub z dostosowaniem do naturalnej konfiguracji terenu. Część z nich pełniła
10 D. Makowiecki, Wczesnośredniowieczna gospodarka zwierzętami i socjotopografia in Culmine na Pomorzu Nadwiślańskim, [w:] Mons Sancti Laurentii, t. 6, pod red. W. Chudziaka, Toruń 2010; M. Polcyn, Pozaekonomiczny aspekt źródeł paleoetnobotanicznych na przykładzie obiektu 4/98 z grodziska w Kałdusie, stanowisko 3, [w:] Mons Sancti Laurentii, t. 2, pod red. W. Chudziaka, Toruń 2004.
11 A. Noryśkiewicz, Historia roślinności i osadnictwa ziemi chełmińskiej w późnym holocenie. Studium palinologiczne, Toruń 2013.
jednak bardziej złożone funkcje społeczne, co wymagało budowy obronnych podgrodzi (np.
Grążawy, Bydgoszcz, Kałdus).
Generalizując, należy wyróżnić cztery etapy rozwoju grodów w strefie chełmińsko-do-brzyńskiej, co odpowiada mniej więcej ogólnym przeobrażeniom osadnictwa obronnego na obszarze Słowiańszczyzny zachodniej w okresie wczesnego średniowiecza12:
a) Etap I – (VIII–IX w.). Na okres ten datowane są najstarsze grodziska rozpoznane jak do-tąd w strefie chełmińsko-dobrzyńskiej (m.in. najlepiej rozpoznane Gronowo, Żmijewko i Gruczno). Istnieje problem z identyfikacją tych obiektów, ponieważ wiele miejsc cen-tralnych z tego okresu, usytuowanych na ekspozycjach terenowych było nadal użytkowa-nych w młodszych fazach wczesnego średniowiecza, ulegając istotnym przekształceniom, trudnym obecnie do jednoznacznych interpretacji (np. Pień, Grudziądz). Z reguły były to grody stosunkowo małe (do 0,25 ha), słabo ufortyfikowane (tzw. quasi-grody), zapewne niezamieszkane na stałe, mające dla lokalnych wspólnot znaczenie bardziej symboliczne niż militarne. Współczesna historiografia wiąże ich funkcje najczęściej ze sferą sacrum.
b) Etap II – (IX/X–X w.). Z tego okresu pochodzi stosunkowo regularna siatka grodzisk obej-mujących niemal całą strefę chełmińsko-dobrzyńską. Stanowią one pozostałości punk-tów centralnych, wyznaczających czoła mezoregionalnych struktur zasiedlenia (m.in. Je-dwabno, Wabcz, Rzęczkowo, Bobrowo, Świecie nad Osą). W kontekście zachodzących w Wielkopolsce i na Kujawach przeobrażeń społeczno-politycznych, a ponadto sytuacji kulturowej na omawianym obszarze, łączyć je należy raczej z ustrojem wodzowskim, a nie z militarną ekspansją państwa piastowskiego. Grody te traktowane są jako siedziby ów-czesnych wielmożów i symbol tożsamości lokalnych wspólnot terytorialnych. Pod wzglę-dem formalnym grodziska te, podobnie jak wcześniejsze, zaliczane są do obiektów małych (do 0,25 ha), jednoczłonowych, o dość słabo ufortyfikowanych wałach pierścieniowych (fot. XI.9.).
c) Etap III – (X/XI–XI/XII). Z okresem tym powiązać należy dużą grupę małych grodów, jednoczłonowych, silnie ufortyfikowanych, rozlokowanych w strefie chełmińsko-do-brzyńskiej w układach liniowych, odzwierciedlających główne ciągi komunikacyjne przecinające tę strefę (m.in. szlak w kierunku Prus wyznaczony przez grody w Rzęcz-kowie, Chełmży, Gawłowicach, Radzyniu Chełmińskim, Mełnie i Słupskim Młynie) oraz grody większe, dwuczłonowe, powyżej 0,5 ha, zajmujące szczególne miejsce w re-gionalnej hierarchii punktów osadniczych (Kałdus/Chełmno, Bydgoszcz, Pawłówek).
Etap ten związany jest z ekspansją państwa piastowskiego i włączeniem tego obsza-ru w jego stobsza-ruktury administracyjne. W strefie chełmińsko-dobrzyńskiej naczelne miej-sce zajmował gród u podnóża Góry Św. Wawrzyńca w Kałdusie, historyczne Chełmno, który miał znaczenie eponimiczne dla nazwy całego terytorium z nim związanego (ter-ra culmensis, ziemia chełmińska)13. Pod względem wielkości i funkcji porównywalne z nim były zapewne dwuczłonowe grody w Bydgoszczy i Pawłówku, datowane metodą
12 P. Urbańczyk, Trudne początki Polski, Wrocław 2008.
13 W. Chudziak, Chełmno/Kulm – Genese Und Funktion einer frühmittelalterlichen Stadt, „Acta Praehistorica et Archaeologica”, t. 42, 2010, s. 19–40.
dendrochronologiczną głównie na okres tzw. II państwa (schyłek 1. poł. i 2. poł. XI w.).
Ich zwarty układ przestrzenny i brak rozwiniętego zaplecza osadniczego podyktowany mógł być głównie ich usytuowaniem na pograniczu kujawsko-pomorskim i przebiegają-cymi w pobliżu szlakami prowadząprzebiegają-cymi w kierunku Pomorza. Pozostałości fortyfikacji bydgoskich stanowią przykład zaawansowanego technicznie budownictwa drewnianego wałów, nawiązującego do największych osiągnięć inżynierskich tamtych czasów znanych z Gniezna i Poznania.
d) Etap IV – (XII–XIII w.). Grodziska z tego okresu stanowią pozostałość grodów funkcjo-nujących w ramach tzw. organizacji kasztelańskiej. W strefie chełmińsko-dobrzyńskiej ist-niało w tym czasie kilka głównych jednostek kasztelańskich, z których Chełmno (Kałdus) obejmowało zasięgiem swojej jurysdykcji większą część późniejszej ziemi chełmińskiej.
Na okres ten datowany jest szczególny rozwój przestrzenny tego ośrodka, a zwłaszcza po-wstanie na jego przedpolu dużego podgrodzia pełniącego funkcje rzemieślniczo-handlo-we. Z końcową fazą tego horyzontu czasowego wiązać należy zespół niewielkich grodzisk występujących w północnej części ziemi chełmińskiej (Grudziądz, Jabłonowo, Mełno, Mędrzyce), powiązanych zapewne z naczelnym w tej strefie grodem w Radzyniu Cheł-mińskim. Ich genezę należy łączyć z walkami na pograniczu polsko-pruskim w pierwszej ćwierci XIII w. i umacnianiem tego obszaru poprzez budowę grodów, tzw. stróży. Podobną genezę przypisać można również warowni w Toruniu, gdzie powstał następnie pierwszy murowany zamek wzniesiony przez zakon krzyżacki na ziemi chełmińskiej. Grody z tego okresu były na stałe zamieszkane, o czym przekonują relikty zwartej zabudowy zrębowej odkrytej na grodzisku w Kałdusie.
* * *
Biorąc pod uwagę wieloraką wartość reliktów omawianych obiektów, na szczególną uwa-gę zasługuje kwestia zapewnienia skuteczności działań związanych z ochroną grodzisk sta-nowiących na naszym obszarze jeden z głównych elementów składowych wczesnośrednio-wiecznego dziedzictwa kulturowego. Wiele z nich ulega stopniowej destrukcji, na co wpływ mają zarówno czynniki przyrodnicze (np. Grążawy i Jedwabno nad Drwęcą, Wyszogród nad Wisłą, wszystkie w znacznym stopniu zniszczone przez nurty rzeczne), jak i antropogenicz-ne (np. Grodno, Chełmża, oba znacznie zniwelowaantropogenicz-ne w wyniku uprawy roli; cmentarze no-wożytne – np. Radzyń Chełmiński, Unisław; czy Nowogród, częściowo zniszczony w wy-niku nielegalnych prac ziemnych pod inwestycję (fot. XI.10.). Podstawą efektywności tych działań jest uznanie, że ich ochrona jest ważnym interesem publicznym i stanowi stały ele-ment zrównoważonego rozwoju całego województwa, a ponadto służy utrzymaniu tożsamo-ści regionów historyczno-geograficznych i społeczeństw lokalnych. Należy zatem dążyć do utrzymania i eksponowania ich wartości poprzez kompleksową ochronę dziedzictwa kultu-rowego jak i środowiska przyrodniczego, czego skutecznie nie zapewni tradycyjne wpisa-nie tych obiektów do rejestru zabytków. Niezbędne jest tu zwłaszcza pozyskawpisa-nie społecznej akceptacji zasad ochrony dziedzictwa kulturowego i zabytków oraz wypracowanie sposobu
postępowania niwelującego ewentualne rozbieżności pomiędzy interesami obywateli a
postępowania niwelującego ewentualne rozbieżności pomiędzy interesami obywateli a