obiektywna koncepcja odpowiedzialności

Rozwój obiektywnej koncepcji odpowiedzialności międzynarodowopraw-nej państwa zapoczątkował, jak już wspomniano, D. Anzilotti, publikując

Teo-ria generale della responsabilità dello stato nel dirtto internazionale256. Teoria Anzilottiego jest, jak pisze P. Reuter, „równie prosta, co pomysłowa”: jedynym źródłem odpowiedzialności jest dla niego naruszenie prawa międzynarodowego, rozumiane wyłącznie jako obiektywnie stwierdzalny skutek zachowania państwa sprzecznego z treścią jego międzynarodowoprawnego zobowiązania. Innymi sło-wy, dla powstania odpowiedzialności wystarczy, by państwo było „przyczyną sprawczą” naruszenia257. Problem winy w teorii odpowiedzialności międzynaro-dowej Anzilotti przedstawiał następująco:

„Zamiar i wina nieumyślna, w swoich właściwych znaczeniach, określają sposoby wyrażania woli człowieka jako fakt psychologiczny, nie można zatem używać ich inaczej jak tylko w odnie-sieniu do jednostki (osoby fizycznej). Chodzi więc, w konsekwencji, o rozstrzygnięcie, czy postawa sprzeczna z prawem międzynarodowym, by została przypisana państwu, musi być wynikiem za-miaru lub winy nieumyślnej po stronie osoby występującej jako organ, innymi słowy, czy jej wina umyślna bądź nieumyślna jest warunkiem, jakiego prawo wymaga, aby określone zdarzenia rodziły dla państwa określone skutki.”258

Pojęcie winy odnosi się do sfery psychiki człowieka, jego świadomości i woli, logicznie nie da się używać go w takim znaczeniu w stosunku do bytu abstrakcyjnego, jakim jest państwo259. Natomiast uznanie indywidualnej winy osoby występującej w imieniu państwa za konieczną przesłankę odpowiedzialno-ści międzynarodowoprawnej oznaczałoby uzależnienie powstania

odpowiedzial-256 D. Anzilotti Teoria generale della responsabilità dello stato nel dirtto internazionale, Firenze 1902. Zob. również D. Anzilotti La responsabilité internationale des Etats à raison des dommages souferts par des étrangers, RGDIP 1906, vol. 13, s. 5-29 oraz 285-309 oraz Corso di di-ritto internazionale, wyd. III, Roma 1927, przekład fr. Cours de droit international, G. Gidel, Paris 1929. Zob. też W. Czapliński, A. Wyrozumska Prawo międzynarodowe ..., s. 737-738; G. Nolte De Dionisio Anzilotti..., s. 5-6; P.-M. Dupuy Dionisio Anzilotti and the Law of International Responsi-bility of States, EJIL 1992, vol. 3, s 139.

257 Zob. P. Reuter La responsabilité internationale..., s. 397.

258 Zob. D. Anzilotti Cours de droit ... (tłum. G. Gidel), s. 498.

259 Zob. R. Pisillo-Mazzeschi Due Diligence..., s. 15. Por. na ten temat poglądy R. Ago, przed-stawione w p. 5.1. niniejszego rozdziału.

ności państwa na płaszczyźnie międzynarodowej od czynnika, którego zbadanie i ocena w praktyce byłaby poważnie utrudniona. Z jednej strony byłyby to trud-ności techniczne, odnoszące się do samego procesu badania stanu psychicznego jednostki z pozycji porządku międzynarodowego, zaś z drugiej strony problemy natury prawnej, wynikające z wzajemnych relacji porządku wewnętrznego i mię-dzynarodowego, a dotyczące interpretacji, z tego punktu widzenia, odpowiednich norm prawa wewnętrznego260.

D. Anzilotti wyklucza winę jako konstytutywną przesłankę odpowiedzial-ności państwa. Taka koncepcja jest konsekwencją jego dualistycznego podejścia, zakładającego pełną autonomię porządku wewnętrznego i porządku międzynaro-dowego. W odniesieniu do odpowiedzialności oznacza to, że normy prawa we-wnętrznego decydują o tym, czy i kiedy dana osoba (faktyczny sprawca) wystę-puje w imieniu państwa, jako jego organ czy w innym charakterze, co obejmuje wszelkie aspekty takich relacji, w tym czynnik psychologiczny. Natomiast ocena czy nastąpiło naruszenie prawa międzynarodowego przez państwo dokonuje się wyłącznie w oparciu o porządek międzynarodowoprawny261. Wina jako psychicz-ny stan jednostki występującej w imieniu państwa, oceniapsychicz-ny według regulacji porządku wewnętrznego, nie może stanowić warunku sine qua non przypisania państwu odpowiedzialności w sferze prawa międzynarodowego. Jednym z ulu-bionych dualistycznych argumentów Anzilottiego, jest stwierdzenie, że jednostka (np. urzędnik) może zachować się w sposób całkowicie zgodny z prawem we-wnętrznym a jednocześnie naruszyć normy prawa międzynarodowego, co dopro-wadziłoby do sytuacji, w której mimo oczywistego naruszenia nie można byłoby przypisać tej osobie winy (ocenianej przecież z punktu widzenia prawa wewnętrz-nego). Ponadto w wielu wypadkach autorem naruszenia może być organ złożony z wielu osób, a skrajnym przykładem jest organ ustawodawczy. Powstaje zatem (retoryczne) pytanie, jak należałoby szukać winy w takich przypadkach262. Przy-pisanie państwu odpowiedzialności, zdaniem Anzilottiego, „z punktu widze-nia prawa międzynarodowego nie jest niczym innym, jak tylko konsekwencją związku przyczynowego, jaki istnieje pomiędzy czynem sprzecznym z prawem międzynarodowym a zachowaniem państwa, które jest autorem tego czynu”263, a więc dla powstania odpowiedzialności po stronie państwa konieczne jest tyl-ko, by naruszenie prawa międzynarodowego było obiektywnym skutkiem za-chowania państwa. P. Reuter słusznie podkreśla przy tym, że obiektywnej teorii

260 Zob. P.-M. Dupuy Dionisio Anzilotti and the Law..., s. 141.

261 D. Anzilotti Cours de droit ... (tłum. G. Gidel), s. 468 i n.; P.-M. Dupuy Dionisio Anzilotti and the Law..., s. 144.

262 Zob. P. Reuter La responsabilité internationale..., s. 397-398; R. Pisillo-Mazzeschi Due Diligence..., s. 15.

Anzilottiego nie należy mylić z, nazywaną czasem „obiektywną”, koncepcją od-powiedzialności na zasadzie ryzyka w prawie cywilnym, gdzie źródłem odpowie-dzialności nie jest naruszenie prawa, ale szkoda spowodowana nawet zgodnym z prawem działaniem264.

Koncepcja D. Anzilottiego zdobyła jeszcze w I poł. XX wieku spore grono zwolenników265, ale spotkała się również z poważną krytyką, o czym już wspomina-no, przede wszystkim ze strony R. Ago266.Zarzucano mu zbyt daleko idące uprosz-czenie w tak bezwzględnym oddzieleniu sfery regulacji porządku międzynarodowe-go i porządku wewnętrznemiędzynarodowe-go, „osoby” państwa jako podmiotu międzynarodowemiędzynarodowe-go od osoby fizycznej działającej w jego imieniu, jako jego organ267. Krytykowano jego całkowitą negację elementu subiektywnego jako przesłanki odpowiedzialności, co zdaniem krytyków, nie pozwalało na jej zastosowanie do pewnych typów naruszeń (na przykład w przypadku zaniechania czy odpowiedzialności państwa za działania osób prywatnych)268. Nie była to jednak do końca krytyka uzasadniona, Anzilotti negował winę jako odrębny warunek odpowiedzialności, ale jednocześnie uważał, że ów element subiektywny (czyli np. zachowanie niezawinione, dołożenie należy-tej staranności itp.) może stanowić element treści normy, która została naruszona i jako taki mieć istotne znaczenie dla stwierdzenia istnienia naruszenia269.

Teoria D. Anzilottiego stała się podstawą dla współczesnych rozwiązań przy-jętych w dziedzinie odpowiedzialności państw. Uproszczenie, które jej zarzucano stanowi w istocie największą jej zaletę. Anzilotti oczyścił teorię odpowiedzial-ności międzynarodowoprawnej z trudnych do oceny elementów psychologicz-nych i analogii w tym zakresie do systemów prawa wewnętrznego. Jednocześnie uprościł ją najbardziej jak było to możliwe, sprowadzając przesłanki do zupeł-nie podstawowych i neutralnych, możliwych do zastosowania w każdej sytuacji, niezależnie od treści naruszonej normy. Ale co najważniejsze, stworzył kon-cepcję praktyczną270, która nie pozostała wyłącznie w sferze rozważań

teore-264 Zob. P. Reuter La responsabilité internationale..., s. 397-398. Taki terminologiczny błąd popełnia M. Shaw, niesłusznie nazywając koncepcję obiektywnej odpowiedzialności międzynaro-dowoprawnej „teorią ryzyka” (‘risk’ theory), zob. M. Shaw International Law... (2008), s. 783.

265 Wśród których byli m.in. H. Kelsen, J. Basdevant, C. Eagleton. Szerzej zob. R. Pisillo-Ma-zzeschi Due Diligence..., s. 15-18 i literatura tam podana oraz M. Bedjaoui Responsibility..., s. 213.

266 Szerzej zob. R. Ago Le Délit..., s. 487-493. Współcześnie do krytyki Ago nawiązuje A. Gattini, zob. A. Gattini La notion de faute …, s. 259-260; tenże Smoking / No Smoking: Some Remarks on the Current Place of Fault in the ILC Draft Articles on State Responsibility, EJIL 1999, vol. 10 nr 2, s. 398.

267 Zob. R. Ago Le Délit..., s. 490; P.-M. Dupuy Dionisio Anzilotti and the Law..., s. 144.

268 Zob. R. Ago Le Délit..., s. 493; P.-M. Dupuy Dionisio Anzilotti and the Law..., s. 142.

269 Ibidem.

270 Tę zaletę podkreśla się w literaturze, zob. np. P.-M. Dupuy Dionisio Anzilotti and the Law..., s. 148; R. Sonnenfeld Podstawowe zasady..., s. 34.

tycznych. Ówczesne orzecznictwo międzynarodowe odwołuje się do koncepcji obiektywnej równie często, jeśli nie częściej, jak do subiektywnej271. W sprawie

Caire’a J.H.W. Verzijl, przewodnicząc francusko-meksykańskiej komisji

rozjem-czej, interpretował zasady odpowiedzialności państw w świetle:

„doktryny obiektywnej odpowiedzialności państwa, to jest odpowiedzialności za czyny popełnione przez jego funkcjonariuszy lub organy (...) nawet pomimo braku po ich stronie winy. (...) [T]eoretycz-ne koncepcje w tym zakresie rozwinęły się znacząco w ostatnim czasie (...) [U]ważam je za całkowicie właściwe pod tym względem, że zmierzają do przypisania państwu, na płaszczyźnie międzynarodo-wej, odpowiedzialności za wszystkie czyny popełnione przez swoich funkcjonariuszy lub organy, któ-re stanowią naruszenia z punktu widzenia prawa międzynarodowego, niezależnie czy funkcjonariusz lub organ działał w granicach swojej kompetencji, czy granice te przekroczył.”272

Przyjęcie obiektywnej koncepcji odpowiedzialności wyraźnie widocz-ne jest w orzeczeniach wprost odrzucających możliwość wyłączenia odpowie-dzialności państwa ze względu na dobrą wiarę działających w jego imieniu urzędników273. Również badając praktykę Stałego Trybunału Sprawiedliwości Międzynarodowej, zauważyć można, iż skłania się ona raczej ku koncepcji odpo-wiedzialności obiektywnej. Być może to wpływ obecności w składzie Trybunału samego D. Anzilottiego i siły jego autorytetu, ale w swoich orzeczeniach STSM badał wyłącznie, czy nastąpiło naruszenie zobowiązania międzynarodowego, bez jakiegokolwiek odniesienia się do elementu subiektywnego – winy po stronie państwa-sprawcy274.

Ostateczny wyraz obiektywna teoria odpowiedzialności D. Anzilottiego zna-lazła w obu podsumowujących zasady obowiązujące w dziedzinie odpowiedzial-ności międzynarodowoprawnej projektach KPM. Zatem ma ona zastosowanie zarówno do państw, jak i do organizacji międzynarodowych.

271 Zob. np. Neer Claim (USA v. Mexico), 1926, RIAA vol. IV, s. 61-62; Roberts Claim (USA v. Mexico), 1926, RIAA vol. IV, s. 80. Zob. też sprawę Chattin (USA v. Mexico), 1927 RIAA, vol. IV, s. 284 i n. i powoływane tam orzecznictwo; por. sprawę Quintanilla (Mexico v. USA), 1926 RIAA, vol. IV, s. 101 i n. Szerzej na ten temat zob. A. Jasińska Miejsce winy…, s. 265 i n.; M. N. Shaw International Law... (2008), s. 783 i n.; I. Brownlie Principles ... (2008), s. 437.

272 Zob. Caire Claim (France v. Mexico), 1929, RIAA vol. V, s. 529-531.

273 Zob. np. The Jessie, The Thomas F. Bayard & The Pescawha Claim (Great Britain v. USA), 1921 RIAA vol. VI, s. 57. Zob. też E. Jiménez de Aréchaga International Responsibility, [w:] M. Sørensen (ed.) Manual of Public International Law, London 1968, s. 536 i orzecznictwo tam podane.

274 Zob. np.: sprawę statku Wimbledon (The S.S. Wimbledon), PCIJ, seria A, nr 1 (1923), s. 30; sprawę pewnych interesów niemieckich na Górnym Śląsku – faza przedmiotowa (Certain German interests in Polish Upper Silesia – merits), PCIJ, seria A, nr 7 (1926), s. 24 i n.; sprawę fabryki cho-rzowskiej (faza przedmiotowa), s. 29 i 63; sprawę odwrócenia biegu wód Mozy (Diversion of water from the Meuse), PCIJ, seria A/B, nr 70 (1937), s. 18-27 i 28-31. Tak również: R. Bierzanek, J. Sy-monides Prawo międzynarodowe …, s. 152.

5.3. Współczesne rozwiązanie problemu winy w regulacji