Współczesne rozwiązanie problemu winy w regulacji odpowiedzialności międzynarodowoprawnej

Podsumowując przedstawione poglądy doktryny i praktykę, najbezpieczniej-sze, ale i zarazem najwłaściwsze jest stwierdzenie za R. Sonnenfeld, iż do koń-ca II Wojny Światowej nie przeważała żadna z teorii odpowiedzialności, ani subiektywna, ani obiektywna275. Jednak i po wojnie ciągle dość silne były gło-sy zwolenników teorii winy. Wystarczy choćby przypomnieć dyskusję wokół orzeczenia MTS w sprawie incydentu w cieśninie Korfu276, który część doktryny z H. Lauterpachtem na czele uznała za potwierdzenie teorii subiektywnej277, oraz opinie odrębne do tego orzeczenia – sędziego Kryłowa i sędziego ad hoc Ečera,

explicite wyrażające poparcie autorów dla winy jako koniecznej przesłanki

od-powiedzialności278. Ku teorii subiektywnej, a przynajmniej koncepcji winy jako niezachowania należytej staranności, skłaniali się jeszcze w latach 50. i 60. także przedstawiciele polskiej nauki prawa międzynarodowego – m.in. cytowany już K. Skubiszewski, ale również A. Klafkowski czy M. Iwanejko279. Zresztą i współ-cześnie niektórzy autorzy, jak A. Gattini prezentują poglądy nacechowane pewną nostalgią (jeśli w ogóle można poglądy naukowe tak oceniać) za teorią winy280.

Pomimo to trzeba przyznać, że właśnie od początku okresu powojenne-go teoria obiektywna zaczęła stopniowo, ale wyraźnie zdobywać przewagę nad teorią subiektywną. Samo orzeczenie w sprawie incydentu w cieśninie

Kor-fu, choć wywołało tak radosną reakcję zwolenników odpowiedzialności opartej

na winie, to naprawdę nie przesądzało sprawy zastosowanej koncepcji odpo-wiedzialności. Prawdopodobnie właśnie dlatego sędzia Kryłow zdecydował się na wyraźne odniesienie do winy w zdaniu odrębnym281. Jak słusznie podkreśla I. Brownlie, w rzeczywistości Trybunał rozpatrując, czy Albania naruszyła mię-dzynarodowe zobowiązanie nie ostrzegając o grożącym na jej wodach

terytorial-275 Zob. R. Sonnenfeld Podstawowe zasady..., s. 34.

276 Corfu Channel Case (UK v. Albania), ICJ Reports 1949.

277 Zob. H. Lauterpacht The Developement of International Law by the International Court, London 1958, s. 88; Oppenheim’s International Law, Volume I, H. Lauterpacht (ed.), London 1955 (wyd. 8.), s. 343.

278 Zob. ICJ Reports 1949, opinia odrębna sędziego Kryłowa, s. 71-72; opinia odrębna sędzie-go Ečera, s. 254.

279 Zob. K. Skubiszewski Odpowiedzialność międzynarodowa..., s. 240; A. Klafkowski Prawo międzynarodowe publiczne, Warszawa 1966, s. 96-97; M. Iwanejko Świadomość jako przesłanka odpowiedzialności państwa w prawie międzynarodowym. Wypadek cieśniny Korfu., Zeszyty Na-ukowe UJ 1961, s. 57-76.

280 Zob. A. Gattini La notion de faute…; tenże Smoking / No Smoking: Some Remarks….

nych niebezpieczeństwie, za czynnik decydujący o jej odpowiedzialności uznał nie jej winę, ale wiedzę (knowledge) o tym zagrożeniu282, ocenianą na podsta-wie obiektywnych faktów. Warto również wspomnieć o różnicy między tek-stem francuskim a angielskim decydującego w tej kwestii fragmentu orzeczenia „every State’s obligation not to allow knowingly its territory to be used for acts contrary to the rights of other States”. W tekście francuskim odpowiednik słowa

knowingly (connaissant), które miało stanowić kluczowy argument za

przyję-ciem przez Trybunał teorii subiektywnej, według jej zwolenników, nie wystę-puje w ogóle283. Zwraca uwagę również wyważona opinia sędziego Azevedo wyrażona w jego zdaniu odrębnym, uznająca obie teorie za w gruncie rzeczy bliskie sobie i w jednakowym stopniu obecne (i potrzebne) w międzynarodowej praktyce284.

Szukając przyczyn zwrotu ku teorii obiektywnej, wskazuje się, z jednej stro-ny, na praktyczne zalety samej teorii, z drugiej na pewne okoliczności zewnętrz-ne, które wpłynęły na to, że owe zalety zostały docenione. Wśród tych drugich czynników K. Zemanek zauważa, na przykład, zwątpienie w możliwość stworze-nia powszechnego i obligatoryjnego międzynarodowego sądowego systemu roz-strzygania sporów285. W takich warunkach, oparcie się na koncepcji subiektywnej i przesłance winy, przy braku jednolitej i skutecznej procedury jej badania, nie-zmiernie skomplikowałoby, jeśli nie udaremniło w ogóle, możliwości dochodze-nia odpowiedzialności na różne sposoby286. To spowodowało jednocześnie wzrost poparcia dla obiektywnej teorii odpowiedzialności w doktrynie, a także silniejszy rozwój praktyki w tym kierunku287.

282 Zob. ICJ Reports 1949, s. 18-22; I. Brownlie Principles…, s. 442; M. N. Shaw Internatio-nal Law... (2008), s. 784.

283 Por. ICJ Reports 1949, s. 22 wersji angielskiej oraz francuskiej; zob. K. Zemanek Respon-sabilité des Etats…, s. 44.

284 Bliskie sobie pod tym względem, że ich zastosowanie, pomimo tak poważnych doktrynal-nych różnic, prowadzi jednak do podobdoktrynal-nych rezultatów. Zob. ICJ Reports 1949, s. 82-83. Por. też opinię odrębną sędziego Badawi Paszy, tamże, s. 63-66; sędziego Alvareza, tamże, s. 44-45; sędzie-go Winiarskiesędzie-go, tamże, s. 52-54.

285 Zob. K. Zemanek Responsibility of States…, s. 222; A. Gattini La notion de faute…, s. 254.

286 Z tym rozumowaniem zgodny jest przytaczany przez R. Sonnenfeld pogląd P.M. Kurisa, który uważał, iż ze względu na zasadę domniemania niewinności oraz zasady bezstronności i suwe-renności, udowodnienie winy (a więc i wymóg winy jako przesłanki odpowiedzialności) możliwe jest tylko, gdy oceny faktów sprawy dokonuje bezstronny organ (sąd) międzynarodowy, w przeciw-nym razie winę domniemywa się na podstawie obiektywnie sprzecznego z prawem zachowania pań-stwa-sprawcy; zob. P.M. Kuris Mieżdunarodnyje prawonaruszenija i otwietstwiennost’ gosudarstw, Vilnius 1973, s. 236, cyt. za R. Sonnenfeld Podstawowe zasady..., s. 33-34.

287 Zob. K. Zemanek Responsibility of States…, s. 221-222; A. Gattini La notion de faute…, s. 254.

Wśród innych zewnętrznych okoliczności wskazać należy ogólne zwiększenie liczby państw przez proces dekolonizacji po II Wojnie Światowej, jak również po-wstanie ONZ oraz postępujący, zwłaszcza po orzeczeniu MTS w sprawie

odszko-dowania…, rozwój organizacji międzynarodowych jako nowej kategorii

podmio-tów prawa międzynarodowego, upowszechnianie członkostwa w nich (szczególnie w ONZ) jako istotny element współpracy społeczności międzynarodowej, wresz-cie związane z tymi wszystkimi czynnikami rozpowszechnienie zawierania umów międzynarodowych, dwu- i wielostronnych jako środka regulacji wzajemnych sto-sunków pomiędzy państwami, ale także innymi podmiotami prawa międzynarodo-wego, obejmujących coraz to nowe dziedziny288. Państwa przestały być jedynymi podmiotami w międzynarodowym porządku prawnym, a nowe typy jego podmio-tów, zwłaszcza organizacje międzynarodowe, stały się pełnoprawnymi stronami międzynarodowoprawnych zobowiązań. W konsekwencji, zarówno z perspekty-wy podmiotowej, jak i przedmiotowej nastąpił dramatyczny wzrost wzajemnych zobowiązań państw i innych podmiotów, a z nim i możliwości ich naruszeń.

Ponadto, odpowiedzialność przestała być uznawana za relację wyłącznie bi-lateralną, powstającą tylko pomiędzy sprawcą a ofiarą, której subiektywne prawo podmiotowe zostało naruszone. Wraz z wykształceniem się kategorii zobowiązań międzynarodowych skutecznych erga omnes, wiążących wobec całej społeczno-ści międzynarodowej, odpowiedzialność stała się zatem, w tych szczególnych przypadkach naruszeń tego rodzaju zobowiązań, relacją wielostronną wykracza-jącą poza tradycyjny dwustronny stosunek sprawca-ofiara289.

Zmienił się także rodzaj spraw, stanowiących podstawy kształtowania się norm odpowiedzialności międzynarodowoprawnej. Ciężar zainteresowań, prze-niósł się z ochrony dyplomatycznej i naprawiania szkód wyrządzonych wobec cudzoziemców na sprawy dotyczące bezpośrednich relacji między państwami, a także innymi podmiotami prawa międzynarodowego, i odpowiedzialności po-wstałej na tym tle. Jak się wydaje, w sprawach tego typu było już trudniej (niż w przypadku szkód wyrządzonych cudzoziemcom) odwoływać się do ogólnych zasad odpowiedzialności obowiązujących w systemach wewnętrznych290.

Zauwa-288 Zob. K. Zemanek Responsibility of States…, s. 220; Sh. Rosenne The Perplexities..., s. 385; G. Nolte De Dionisio Anzilotti ..., s. 21.

289 Szerzej zob. p. 4 niniejszego rozdziału.

290 Zob.: Y. Matsui The Transformation..., s. 11-13 oraz 62; Sh. Rosenne The Perplexities..., s. 382; R. Sonnenfeld Podstawowe zasady..., s. 10-11. Sytuacja zmieniła się do tego stopnia, że problem ochrony dyplomatycznej i odpowiedzialności za szkody wyrządzone cudzoziemcom od 1997 r. stano-wił odrębny przedmiot prac Komisji, zob. ILC Report, Official Records of the General Assembly, Fi-fty-second session, Supplement No. 10 (A/52/10), Ch. VII, p. 169-190, zakończonych w 2006 r. przy-jęciem projektu przepisów o ochronie dyplomatycznej (Draft Articles on Diplomatic Protection), ILC Report Official Records of the General Assembly, Sixty-first Session, Supplement No. 10 (A/61/10).

żano, jak wskazywano już we wcześniejszych rozważaniach, iż odpowiedzialność w prawie międzynarodowym ma autonomiczny, odmienny charakter niż odpo-wiedzialność, czy raczej różne rodzaje odpowiedzialności w prawie wewnętrz-nym. Nie da się jej prosto zakwalifikować jako „cywilnej” czy „karnej”, nie da się również wprost przenieść na grunt prawa międzynarodowego rozwiązań stoso-wanych w porządku wewnętrznym, zarówno w odniesieniu do przesłanek, jak i form odpowiedzialności291. Jak zauważa G. Abi-Saab, system odpowiedzialno-ści w prawie międzynarodowym obejmuje całą tę sferę, która w porządku we-wnętrznym rozdzielona jest pomiędzy regulację odpowiedzialności cywilnopraw-nej i karcywilnopraw-nej (czy szerzej, publicznoprawcywilnopraw-nej) i nawet próba wprowadzenia do tego systemu pewnego dualizmu poprzez rozróżnienie między deliktami i zbrodnia-mi zbrodnia-międzynarodowyzbrodnia-mi (który nie został nawet zachowany w ostatecznej wersji projektów KPM) nie oznacza, że jest on tożsamy z podziałami funkcjonującymi w porządku wewnętrznym292.

Wobec tych okoliczności nie zaskakuje aż tak bardzo, że R. Ago, wcześniej zwolennik teorii winy, po wojnie zmienił poglądy. Jako specjalny sprawozdawca KPM w temacie międzynarodowej odpowiedzialności państw, opowiedział się w efekcie za obiektywną teorią odpowiedzialności293. Za nim stanowisko to jako podstawowe założenie projektu przyjęła Komisja, uznając, że konstytutywny-mi i wystarczającykonstytutywny-mi przesłankakonstytutywny-mi odpowiedzialności państwa, we wszystkich przypadkach, są naruszenie międzynarodowego zobowiązania i możliwość przy-pisania go temu państwu. Natomiast inne czynniki mogą wprawdzie występować w konkretnej sprawie (w praktyce ma to miejsce w większości wypadków), nie mają jednak charakteru niezbędnych warunków odpowiedzialności294. To podej-ście zostało doprecyzowane i wyjaśnione w komentarzu do art. 2. w ostatecznej wersji projektu o odpowiedzialności państw, w której stwierdzono, że owe „inne

291 Zob. G. Abi-Saab The Uses of Article 19, EJIL 1999, vol.10 nr 2, s. 350; J. Crawford, S. Olleson The Nature..., s. 450-451 Commentaries …, (A/56/10), s. 126-127, p. 4-5; J. Crawford First Report on State Responsibility, Addendum 1, (1998) UN Doc. A/CN.4/490/Add.1, p. 60 (iv) R. Ago Second Report on State Responsibility – Origin of International Responsibility, U.N. Doc. A/ CN.4/233, YbILC, 1970, vol. II, s. 194 i n.; K. Zemanek Responsabilité des Etats ..., s. 15; G. Cot-tereau Système juridique..., s. 6; Nguyen Quoc Dinh, P. Daillier, A. Pellet Droit..., s. 763-765; H. de Fiumel W sprawie pojęcia odpowiedzialności państwa we współczesnym prawie międzynarodowym, PiP nr 3/1976, s. 40; L. Ehrlich Prawo międzynarodowe..., s. 638. Por. P. Reuter La responsabilité internationale..., s. 404-406; K. Marek Criminalizing State Responsibility, RBDI, vol. XIV, 1978-79, s. 461 i n.

292 Zob. G. Abi-Saab The Uses of Article 19, EJIL 1999, vol.10 nr 2, s. 350.

293 Zob. R. Ago Second report (1970), U.N. Doc. A/CN.4/233; Third report, U.N. Doc. A/ CN.4/246 and Add.1-3 (YbILC, 1971, vol. II (1)).

294 Zob. artykuły 1-4 przyjęte przez KPM w czasie 25 sesji, komentarz do art. 3, ILC Report (1973), (A/9010/Rev.1 (A/28/10)), p. 11-12.

czynniki” (ich istnienie) zależą od treści konkretnego zobowiązania, będącego przedmiotem naruszenia295. Dlatego też nie jest możliwe określanie ich in

abs-tracto, jako „dodatkowe” przesłanki odpowiedzialności.

Do tych czynników należy w szczególności wina, choć komentarz z 1973 r. nie odnosi się do niej bezpośrednio, a raczej sprawia wrażenie, jakby unikano użycia tego terminu. Tak samo jednak unika się sformułowań, które mogłyby sugerować, że branie pod uwagę winy, psychicznego stanu, subiektywnej sytuacji sprawcy, jest potrzebne w każdym przypadku dla ustalenia odpowiedzialności296. Wątpliwości w tym zakresie nie pozostawiają już natomiast raporty ostatniego sprawozdawcy KPM, J. Crawforda oraz oparty na nich komentarz do ostatecznej wersji projek-tu o odpowiedzialności państw. Crawford wskazuje, że olbrzymia różnorodność zobowiązań międzynarodowych oraz, idące za nią, zróżnicowanie elementów ich treści i standardów postępowania, nie pozwalają na przyjęcie z góry ogólnego, tj. mającego zastosowanie we wszystkich przypadkach, wymogu niezachowania określonego standardu czy zaistnienia określonego czynnika w psychice sprawcy za konieczny dla powstania odpowiedzialności 297. Tym samym wina, niezależnie od tego, czy jest rozumiana jako kategoria psychologiczna, czy też jako zgodność ze zobiektywizowanym wzorcem postępowania, nie może stanowić odrębnej od naruszenia i przypisywalności, konstytutywnej przesłanki odpowiedzialności298.

Projekt KPM o odpowiedzialności organizacji międzynarodowych przyjmuje identyczną jak w przypadku państw regulację ogólnych przesłanek odpowiedzial-ności organizacji. Art. 4 projektu o odpowiedzialodpowiedzial-ności organizacji powtarza treść art. 2 projektu o odpowiedzialności państw, z tą tylko różnicą, że termin „pań-stwo” został zastąpiony terminem „organizacja międzynarodowa”299. Komentarze

295 Zob. Commentaries …, (A/56/10), komentarz do art. 2, p. 9.

296 Np. wyjaśnienia dotyczące użycia w przyjętych przepisach bardziej neutralnego terminu attribution zamiast imputation (czy imputability), który ma konotacje prawnokarne, wskazują-ce na stan psychiczny i wolę sprawcy, jednakowe traktowanie naruszeń polegających na działa-niu i zaniechadziała-niu. Zob. komentarz do art. 3, ILC Report (1973), (A/9010/Rev.1 (A/28/10)), p. 4 i 14. Zob. też V. Vadapalas Codification of the Law of International Responsibility by the Interna-tional Law Commission: Breach of InternaInterna-tional Law and its Consequences; Polish YbIL, vol. 23 (1997-1998), s. 41.

297 J. Crawford First report ..., 24 kwietnia 1998 r., A/CN.4/490/Add.4, s. 10, p. 122.

298 Ibidem. Zob. też Commentaries …, (A/56/10), komentarz do art. 2, p. 10. Co warto podkre-ślić, również żadne z państw wypowiadających się na temat projektu KPM po pierwszym czytaniu nie opowiedziało się za uznaniem i włączeniem winy, jako dodatkowej ogólnej przesłanki odpowie-dzialności, a wręcz przeciwnie, niektóre z nich (np. państwa skandynawskie we wspólnym stano-wisku), wyraźnie wskazywały, że element winy jest istotny na poziomie normy pierwotnej, ale nie stanowi osobnej przesłanki odpowiedzialności; zob. Comments and observations received from Go-vernments, U.N. Doc. A/CN.4/488 oraz Add.1/ 2 i 3 (s. 31 – stanowisko państw skandynawskich).

do projektu o odpowiedzialności organizacji międzynarodowych są jednak dużo mniej wnikliwe i dopracowane niż komentarze do projektu o odpowiedzialności państw, niekiedy także wyraźne odsyłają do wyjaśnień zawartych w tych ostat-nich. Na temat winy komentarz do art. 4 projektu o odpowiedzialności organiza-cji milczy300. Identyczność sformułowania przepisów z obu projektów pozwala przyjąć, że opierają się one na jednolitych założeniach, a zatem także na gruncie projektu o odpowiedzialności organizacji trzeba uznać, że ewentualna wina może być rozpatrywana tylko jako element treści pierwotnego zobowiązania, będącego przedmiotem naruszenia.

Jednocześnie nie oznacza to, że wina (rozumiana szeroko, element subiek-tywny) zniknęła całkowicie ze współczesnej koncepcji odpowiedzialności mię-dzynarodowoprawnej. Jej miejsca należy szukać również po prostu w treści nor-my pierwotnej, której naruszenie podejrzewanor-my301. Wina, i to różnie rozumiana, może stanowić element treści zobowiązania, ale na pewno nie każdego zobo-wiązania czy każdej normy międzynarodowej. Mogą one być sformułowane tak, że naruszenie możliwe będzie tylko w wyniku np. zamierzonego działania bez-pośredniego sprawcy (wina w rozumieniu psychologicznym), mogą też przewi-dywać określony sposób postępowania, oceniany z punktu widzenia zachowania należytej staranności (wina jako niezachowanie zobiektywizowanego standardu

due diligence, zwłaszcza w odniesieniu do naruszenia pozytywnego

zobowią-zania do działania)302. Ale równie dobrze treść danej normy może w ogóle nie uwzględniać czynnika psychologicznego, należytej staranności, itp. Wówczas element subiektywny nie będzie miał żadnego znaczenia dla istnienia narusze-nia, a co za tym idzie, dla powstania odpowiedzialności. Próbując podsumować, można stwierdzić, że w odniesieniu do konkretnego, pierwotnego zobowiązania i w zależności od jego treści, wina może być warunkiem (jednym z warunków) istnienia naruszenia tego zobowiązania, nie stanowi natomiast odrębnej, ogólnej (czyli obowiązującej w każdym przypadku) przesłanki odpowiedzialności303.

Krytycy takiego podejścia podnosili przede wszystkim, że wyłonienie tyl-ko dwóch podstawowych przesłanek odpowiedzialności nie wyczerpuje wszyst-kich możliwości naruszeń i prowadzi do wyłączenia z zakresu norm dotyczą-cych odpowiedzialności całych kategorii naruszeń zobowiązań (np. polegajądotyczą-cych

300 Ibidem.

301 Zob. R. Pisillo-Mazzeschi Due Diligence..., s. 21; Commentaries …, (A/56/10), komentarz do art. 2, p. 3 oraz p. 10. Por. ILC Report 63rd session (2011)…, komentarz do art. 4.

302 Tak, jak miało to miejsce w powoływanej wcześniej sprawie statku Alabama, gdzie obo-wiązek zachowania standardu due diligence został explicite wskazany jako element zobowiązania państwa neutralnego wobec konfliktu innych państw, zob. p. 5.1. niniejszego rozdziału.

na zaniechaniu), w których, ich zdaniem konieczne jest wzięcie pod uwagę „in-nych czynników”. Jest jednak dokładnie odwrotnie, to właśnie wyodrębnienie podstawowych, wspólnych w odniesieniu do wszystkich norm przesłanek, pozwa-la na objęcie ich naruszeń ogólnym, jednolitym pod tym względem reżimem od-powiedzialności. Natomiast „inne czynniki” należy brać pod uwagę jako elementy samego zobowiązania, których brak lub wystąpienie może świadczyć o naruszeniu.

Trzeba zauważyć, że element winy jednak pojawia się wyraźniej w projektach KPM, w przepisach szczególnych, czasem w zupełnie innym kontekście, na przykład przy okazji zasad określania formy i zakresu reparacji, w odniesieniu do możliwego przyczynienia podmiotu poszkodowanego albo innego podmiotu, w imieniu którego dochodzi się reparacji304. Jeśli takie przyczynienie polega na umyślnym lub rażąco niestarannym działaniu lub zaniechaniu poszkodowanego, to powinno ono być bra-ne pod uwagę przy określaniu reparacji, co pozostaje w zgodzie z zasadą słuszności i pełnego naprawienia skutków naruszenia, które nie powinno obejmować skutków postępowania poszkodowanego305. W takim ujęciu, wina staje się czynnikiem kwa-lifikującym konsekwencje przyczynienia poszkodowanego, należy bowiem zauwa-żyć, że to jedyne okoliczności mogące uzasadniać ograniczenie zakresu reparacji306.

Element subiektywny ujawnia się także w szczególnych przepisach projektu o odpowiedzialności organizacji. Za przykład mogą posłużyć zwłaszcza obecne art. 17 i art. 61. Co ciekawe, i sformułowania tych przepisów, i komentarze do nich zostały zmienione w stosunku do wersji projektu przyjętej po pierwszym czytaniu w 2009 r. – w niej przepisy te to odpowiednio art. 16 ust.1307 i art. 60308. Pierwszy

304 Zob. Commentaries …, (A/56/10), art. 39 projektu KPM o odpowiedzialności państw oraz komentarz do niego oraz ILC Report 63rd session (2011)…, art. 39 projektu KPM o odpowiedzial-ności organizacji i komentarz do niego.

305 Ibidem. Stanowisko to jest też akceptowane w doktrynie prawa międzynarodowego, zob. np. B. Graefrath, Responsibility and Damage Caused: relations between responsibility and da-mages, RCADI, vol. 185 (1984-II), s. 95; B. Bollecker-Stern, Le préjudice …, s. 265-300. Z drugiej strony, prezentowany był również pogląd uznający winę (zwłaszcza umyślną) po stronie bezpośred-niego sprawcy naruszenia za czynnik mogący wpłynąć „zaostrzająco” na jego odpowiedzialność na etapie ustalania formy i zakresu reparacji; zob. na ten temat A. Gattini Smoking / No Smoking ..., s. 402 i n; G. Cottereau Système juridique ..., s. 23.

306 Zob. też Commentaries …, (A/56/10), s. 276 p. 5.

307 Zob. ILC Report 61st session (2009), U.N. Doc. A/64/10, Chpt. 4 Responsibility of inter-national organizations „Article 16 – Decisions, authorizations and recommendations addressed to member States and international organizations

1. An international organization incurs international responsibility if it adopts a decision bin-ding a member State or international organization to commit an act that would be internationally wrongful if committed by the former organization and would circumvent an international

obliga-tion of the former organizaobliga-tion.”

308 Zob. ILC Report 61st session (2009)…, „Article 60 – Responsibility of a member State seeking to avoid compliance

z nich przewiduje odpowiedzialność organizacji międzynarodowej za przyjęcie aktu zobowiązującego jej członków do takiego zachowania, które w wykonaniu organi-zacji stanowiłoby naruszenie prawa międzynarodowego przez tę organizację, a w tej sytuacji prowadzi do „obejścia” przez organizację własnego zobowiązania. Drugi dotyczy sytuacji odwrotnej, tj. odpowiedzialności państwa członkowskiego, któ-re dla uniknięcia wykonania ciążącego na nim zobowiązania, korzystając z tego, że organizacja ma kompetencję w danej dziedzinie, nakłania ją do określonego, sprzecznego z tym zobowiązaniem zachowania. W obu przypadkach komentarze do przepisów w wersji z 2009 r. stwierdzały, że dla powstania odpowiedzialności nie jest konieczne istnienie „szczególnego zamiaru” uchylenia się od zobowiązania; wystarczy, gdy taki skutek wynikać będzie z okoliczności sprawy309. Jednocześnie komentarz do art. 60 stwierdzał, że użycie w nim terminu seek ma na celu wyłącze-nie odpowiedzialności w sytuacji, gdyby zachowawyłącze-nie organizacji mogło być uznane za „nieświadomy skutek przymusu ze strony państwa członkowskiego”310. Takie sformułowanie budzi jednak więcej wątpliwości niż wyjaśnia.

W ostatecznej wersji projektu (z 2011 r.) oba te przepisy zostały, przefor-mułowane i stały się odpowiednio art. 17 (Circumvention of international

obli-gations through decisions and authorizations addressed to members) 311 i art. 61 (Circumvention of international obligation of a State member of an international

organisation)312. Już same nagłówki wskazują na zmianę i ujednolicenie

termi-1. A State member of an international organization incurs international responsibility if it seeks

to avoid complying with one of its own international obligations by taking advantage of the fact

that the organization has competence in relation to the subject matter of that obligation, thereby prompting the organization to commit an act that, if committed by the State, would have constituted