Uwagi wstępne

Jak już wspominano, odpowiedzialność międzynarodowoprawną można, z perspektywy stosowania tej zasady w praktyce, scharakteryzować również jako instytucję prawa, tj. zespół norm regulujących całokształt nowych stosunków

109 Zob. IDI, The legal consequences of non-fulfillment by international organisations of their obligations toward the third parties, R. Higgins (sprawozdawca), AIDI 1995, vol. 66, s. 286-287; A. Reinisch International Organisations before National Courts, Cambridge 2000 (zwłaszcza s. 50 i n., 71 i n., 175 i n.).

110 Zob. opinię MTS w sprawie odszkodowania …, ICJ Reports 1949.

111 Sprawy z zakresu ochrony dyplomatycznej (odpowiedzialności za szkody wyrządzone cu-dzoziemcom) miały przecież kluczowe znaczenie dla kształtowania się zasad odpowiedzialności międzynarodowoprawnej państw w XIX i pierwszej poł. XX w. Zob. wcześniejsze uwagi na ten temat, p. 1. i 2. niniejszego rozdziału.

prawnych, jakie powstają w wyniku naruszenia przez państwo lub inny podmiot prawa międzynarodowego wiążącej je międzynarodowej normy112.

Biorąc pod uwagę rolę odpowiedzialności jako reakcji na naruszenie prawa międzynarodowego, normy dotyczące odpowiedzialności zwykło się w doktrynie określać jako „wtórne”, ponieważ przedmiotem ich regulacji są konsekwencje niewykonania (naruszenia) zobowiązań ustanowionych przez inne normy prawa międzynarodowego, nazwane „pierwotnymi”113. Innymi słowy, normy regulują-ce odpowiedzialność mogą być stosowane dopiero, kiedy dochodzi do nieprawi-dłowości w wykonywaniu uprawnień i zobowiązań wynikających z „pierwotnej” normy prawa międzynarodowego, dla ustalenia, w pierwszym rzędzie, czy w ogó-le ma miejsce naruszenie, powodujące powstanie odpowiedzialności oraz jakie są tego konsekwencje na płaszczyźnie międzynarodowej. Jak słusznie zauważa M. Frankowska:

„Nadanie normom dotyczących odpowiedzialności wtórnego charakteru umożliwiło stworze-nie samoistnego reżimu regulującego odpowiedzialność państwa o charakterze generalnym; gene-ralnym w tym sensie, że znajduje on zastosowanie niezależnie od tego, jaka norma prawa między-narodowego została naruszona.”114

W nawiązaniu do oceny Frankowskiej, naszym zdaniem, przyjęcie wtórnego charakteru norm dotyczących odpowiedzialności wzmacnia także argumentację na rzecz uniwersalnego charakteru systemu odpowiedzialności międzynarodo-woprawnej w aspekcie podmiotowym. Skoro jest to autonomiczny zespół norm

112 W szczególności zob. stanowisko KPM w ILC Report 25th Session (1973), A/9010/ Rev.1 (A/28/10),1973, chpt. II, p. 12-58, YbILC 1973, vol. II, s. 175 (przyjęte za R. Ago Second Report on State Responsibility (1970), U.N. Doc. A/CN.4/233, YbILC 1970, vol. II, s.21). Zo-stało ono potwierdzone w komentarzu do ostatecznej wersji projektu, zob. Commentaries … (U.N. Doc. A/56/10), s. 65-66, p. komentarz ogólny p. 3 (f), komentarz do art. 1 p. 3 oraz literatura tam cytowana.

Zob. też: R. Sonnenfeld Podstawowe zasady..., s. 15; Sh. Rosenne The Perplexities ..., s. 384; K. Zemanek Responsibility of States: General Principles, [w:] R. Bernhardt (ed.) EPIL, Vol. IV, El-sevier 2000, s. 225; tenże Responsabilité des Etats ..., s. 60; M. Schröder Verantwortlichkeit... s. 555.

113 Uważa się, że pierwszy to rozróżnienie przyjął R. Ago; zob. R. Ago Second report on Sta-te responsibility (1970), U.N. Doc. A/CN.4/233 (YbILC 1970, vol. II, s. 306, p. 66). Zob. Sta-też: J. Crawford First report on State responsibility, U.N. Doc. A/CN.4/490, s. 4, p. 12-18; Commen-taries to the draft articles on Responsibility of States for internationally wrongful acts, ILC Report 53rd Session (2001), Official Records of the General Assembly, Fifty-sixth session, Supplement No. 10 (U.N. Doc. A/56/10), s. 60, p. 1-2 ; W. Czapliński, A. Wyrozumska Prawo międzynarodowe ..., s. 737; M. Frankowska Artykuły …, s. 171; M. Shaw International Law… (2008), s. 778 i n.; Sh. Rosenne The Perplexities..., s. 396; Y. Matsui The Transformation..., s. 5. Szerzej na ten temat zob. J. Combacau, D. Alland „Primary” and „Secondary” Rules in the Law of State Responsibility: Categorizing International Obligations, Netherlands YbIL, 1985, vol. 26, s. 83 i n.

regulujących przesłanki i konsekwencje odpowiedzialności za naruszenie prawa międzynarodowego, i mających zastosowanie w każdym przypadku naruszenia, niezależnie od źródła i treści naruszonej normy, to nie powinno być istotne, jaki podmiot prawa międzynarodowego ją naruszył; istotne jest tylko to, czy jest na-ruszoną normą związany115.

Natomiast w doktrynie prezentowane były poglądy prima facie rozbieżne w ocenie charakteru stosunków prawnych powstających w wyniku naruszenia prawa międzynarodowego i zastosowania owych wtórnych norm. Według pierw-szego stanowiska, wiązanego z D. Anzilottim, w relacji odpowiedzialności pod-stawowy obowiązek sprawcy polegał na naprawieniu skutków naruszenia, zatem uprawnieniem poszkodowanego (tj. tego kogo skutki naruszenia dotknęły) powin-no być, zasadniczo, żądanie i uzyskanie usunięcia tych skutków116. Na pierwszy plan wydaje się on zatem wysuwać kompensacyjny aspekt odpowiedzialności. Nie należy jednak przypisywać Anzilottiemu radykalizmu w tym zakresie. Przyzna-wał on bowiem, że prawo międzynarodowe nie zna właściwego prawu wewnętrz-nemu rozróżnienia między odpowiedzialnością karną a cywilną. Koncepcja od-powiedzialności w stosunkach międzynarodowych opiera się po prostu na reakcji na naruszenie prawa, stąd może według Anzilottiego zawierać zarówno element rekompensaty, jak i represji, choć w różnych proporcjach (z przewagą kom-pensacji)117. Natomiast drugi pogląd, prezentowany przez H. Kelsena, zakładał, że prawo międzynarodowe, jak każdy porządek prawny, opiera się na stosowa-niu przymusu, zatem istotą stosunku odpowiedzialności miało być upoważnienie państwa-ofiary do zastosowania, w odpowiedzi na naruszenie, indywidualnego środka przymusu przeciwko państwu, które dokonało tego naruszenia. Obowią-zek naprawienia jego skutków był traktowany jako dodatkowy, alternatywny – bo pozwalający sprawcy uniknąć sankcji, którą uznawano za pierwotną konsekwen-cję naruszenia118. Jak zatem widać, Kelsen także dopuszcza dwoisty charakter od-powiedzialności, u niego jednak przeważa element represyjny. Ponieważ żadne z tych dwóch stanowisk nie było ortodoksyjne, nie zakładało wyłącznie

kom-115 Zob. też p. 2. niniejszego rozdziału.

116 Zob. J. Combacau, D. Alland „Primary” …, s. 83 i n.; G. Nolte De Dionisio Anzilotti..., s. 9.

117 Zob. D. Anzilotti Cours de droit ... (tłum. G. Gidel), s. 522-523.

118 Zob.: ILC Report 25th Session (1973), A/9010/Rev.1 (A/28/10),1973, chpt. II, p. 12-58, YbILC 1973, vol. II, s. 175; R. Ago Second Report on State Responsibility (1970), U.N. Doc. A/ CN.4/233, YbILC 1970, vol. II, s.21; Commentaries … (U.N. Doc. A/56/10), komentarz do art. 1 p. 3 oraz literatura tam cytowana. Zob. też R. Sonnenfeld Podstawowe zasady..., s. 15; Sh. Rosenne The Perplexities ..., s. 384; K. Zemanek Responsibility of States ..., s. 225; K. Wierczyńska Relacja między odpowiedzialnością państwa a odpowiedzialnością jednostek w prawie międzynarodowym, [w:] A. Kozłowski, B. Mielnik (red.) Odpowiedzialność międzynarodowa jako element międzynaro-dowego porządku prawnego, Wrocław 2009, s. 365.

pensacyjnego czy represyjnego charakteru odpowiedzialności, a dopuszczały one dwoistość z przewagą jednego lub drugiego z elementów, udało się je stosunkowo łatwo pogodzić. Z nich wyewoluował więc trzeci pogląd, kompromisowy, a jed-nocześnie najbardziej odpowiadający rzeczywistości. W zależności od okolicz-ności (treści naruszonej normy, rodzaju i skali naruszenia itp.) naruszenie prawa międzynarodowego może powodować powstanie różnego typu stosunków, któ-rych natury i funkcji nie da się z góry, jednoznacznie określić jako „kompensacyj-ną” albo „represyj„kompensacyj-ną”119. W porządku międzynarodowym, w którym nie ma cen-tralnego aparatu przymusu, odpowiedzialność charakteryzować się może zatem zarówno elementem reparacji, jak i jednocześnie elementem sankcji.

4.2. charakter stosunków w ramach odpowiedzialności