9. Ocena wsparcia instytucjonalnego seniorów przez osoby w wieku 60+
9.2. Ocena działań służących utrzymaniu aktywności osób w wieku 60+
Występuje bardzo duże zróżnicowanie uczestnictwa w ofercie kulturalno-rekreacyjnej i edukacyjnej wśród osób w wieku 60+. Jest to uzależnione od miejsca zamieszkania – różnice dostrzegalne są zwłaszcza między mieszkańcami wsi woj. łódzkiego i dużego miasta, jakim
jest Łódź41. Widać to szczególnie np. w korzystaniu z możliwości zakupu zniżkowych biletów
do teatru czy korzystaniu z przywilejów posiadacza Karty Seniora. W miastach, zarówno ma-łych, poniżej 40 tys. mieszkańców, jak i tych większych, kobiety i mężczyźni w wieku 60+ ko-rzystają w dość zbliżonym zakresie z oferty kulturalno-rekreacyjnej i edukacyjnej.
Skala upowszechnienia wiedzy na temat konkretnych ofert kulturalno-rekreacyjnych i edukacyjnych wskazuje, że wiele osób zna dostępne oferty, lecz z nich nie korzysta, koncen-trując się na potrzebach rodzinnych. Z kolei osoby aktywne zawodowo deklarują brak czasu. Zróżnicowanie aktywności w zakresie kulturalno-edukacyjnym i rekreacyjnym jest uwa-runkowane poziomem wykształcenia; oferta ta trafia przede wszystkim do osób z wykształce-niem wyższym i średnim. Osoby z wykształcewykształce-niem co najwyżej zasadniczym, szczególnie z te-renu gmin wiejskich, mają odmienne potrzeby od osób z gmin miejsko-wiejskich i wiejskich.
Informacje na temat skali uczestnictwa osób w wieku 60+ w ofercie kulturalno-rekreacyjnej i edukacyjnej, przygotowanej przez podmioty publiczne i prywatne pod kątem potrzeb osób starszych, uzupełniają wcześniejsze rozważania dotyczące przejawów aktywności społecznej na rzecz otoczenia, takie jak pomoc, opieka czy działalność w organizacji społecznej. Chodzi przy tym nie tylko o skalę, ale także przyczyny braku lub ograniczonego uczestnictwa. Ponad-to badane osoby uzupełniająco podały: działam w samopomocy sąsiedzkiej, wymieniamy się wzajemną pomocą, np. drobne naprawy domów; działam w stowarzyszeniu hodowców kotów; udzielam się w ramach grupy religijnej.
41 Aktywność społeczna, zaangażowanie kulturalno-edukacyjne i sportowe osób starszych to ważny
wy-miar aktywnego starzenia się; ocena w tym względzie dokonana dla potrzeb Niezależnego Eksperta Naro-dów Zjednoczonych nie jest budująca [Madrid …, 2017].
Tabela 34. Zainteresowanie ofertami kulturalno-edukacyjno-sportowymi kierowanymi do osób starszych (w %, n=1100)
Wyszczególnienie
Płeć Wiek (w latach) Typ jednostki terytorialnej
K M 60-64 65-69 70+ Wieś Mias to do 40 ty s. Mias to po w . 40 ty s. (po za Łodzią) Łódź
Oferta kulturalna kierowa-na do osób starszych, np. zniżkowe bilety do kina
NM 13,6 15,1 13,3 15,9 13,8 25,9 14,5 12,7 3,8
NK 24,2 20,4 21,5 26,0 21,5 9,4 22,1 25,5 33,5
K 9,0 7,3 9,2 10,8 6,5 2,1 4,8 5,2 17,6
NW 53,2 57,2 56,0 47,3 58,2 62,6 58,6 56,6 45,1
Imprezy z okazji święta
seniorów – Senioralia NMNK 13,6 14,0 12,7 14,1 14,2 24,8 13,1 12,7 4,126,1 25,2 24,7 28,9 24,7 16,5 29,7 26,3 32,7
K 8,1 5,9 6,3 9,0 6,7 2,1 7,6 4,0 14,0
NW 52,2 54,9 56,3 48,0 54,4 56,6 49,7 57,0 49,2
Karta Seniora (gminna, wojewódzka, ogólnopol-ska) NM 13,0 13,3 11,4 12,6 14,6 23,3 13,8 13,2 3,6 NK 22,2 22,2 24,4 25,3 19,3 9,7 15,2 25,6 34,3 K 14,5 11,9 13,0 16,2 12,2 0,9 9,0 7,6 30,8 NW 50,3 52,6 51,3 45,8 53,9 66,1 62,1 53,6 31,3
Oferta sportowa – zniżko-we zniżko-wejścia do obiektów sportowych (basen, aqua aerobik itp.)
NM 14,8 14,4 13,9 14,7 15,0 26,2 12,4 13,2 5,5
NK 20,8 21,1 21,8 23,4 18,9 6,8 22,1 25,6 30,5
K 5,0 2,1 5,7 5,8 1,6 0,9 4,1 2,8 6,9
NW 59,5 62,5 58,5 56,1 64,5 66,2 61,4 58,4 57,1
Nieodpłatne kursy i zajęcia umożliwiające zdobycie nowych umiejętności i wiedzy (np. Uniwersytet Trzeciego Wieku, kursy komputerowe, fotogra-ficzne) NM 13,1 13,0 13,0 13,0 13,2 25,9 11,0 10,8 3,8 NK 29,8 30,0 29,8 36,8 26,2 10,3 27,6 35,6 45,3 K 5,9 2,5 5,4 5,4 3,6 0,9 4,1 4,4 8,0 NW 51,2 54,5 51,7 44,8 57,0 62,9 57,2 49,2 42,9
NM – W mojej okolicy nie ma takiej możliwości, NK – Wiem, że jest taka możliwość, ale z niej nie korzystam, K – Korzystam, NW – Nie wiem, czy jest taka możliwość w mojej okolicy
Źródło: opracowanie własne
Zainteresowanie ofertą kulturalno-edukacyjno-sportową jest zróżnicowane w zależności od poziomu wykształcenia osób w wieku 60+ (rys. A4.6). Największe przejawy uczestnictwa, a tym samym zaspokojenia potrzeb rozwojowych, daje się zaobserwować u osób z wykształceniem wyższym, a zupełnie śladowe u osób z wykształceniem co najwyżej gimnazjalnym. Przykłado-wo z oferty edukacyjnej korzysta 17% osób starszych z wyższym wykształceniem i zaledwie 1,2% z wykształceniem co najwyżej gimnazjalnym, z Karty Seniora odpowiednio 28,6% i 3,4%, z oferty kulturalnej – 23,9% z wykształceniem wyższym i tylko 2,2% z wykształceniem co naj-wyżej gimnazjalnym. Jest to prawdopodobnie efekt nawyków wyniesionych z wcześniejszych
okresów życia i zróżnicowanego profilu potrzeb osób o różnym poziomie wykształcenia. Zróżni-cowanie korzystania z ofert przedstawionych osobom starszym w woj. łódzkim według wyróż-nionych kryteriów przedstawia rys. A4.7.
Z przeprowadzonych badań wynika, że z przygotowanej oferty kulturalno-rekreacyjnej i edukacyjnej (jakakolwiek by ona nie była w okolicy zamieszkania badanych osób) korzysta relatywnie mały odsetek osób w wieku 60+.
Najczęstszą przyczyną niekorzystania z oferty kulturalno-sportowej jest brak wiedzy na te-mat jej dostępności – tak odpowiadał częściej niż co drugi badany. Drugą przyczyną wydaje się być niechęć osób starszych, gdyż osoby te znają oferty, mają na ich temat stosowną wiedzę, lecz mimo to z ofert tych nie korzystają. Relatywnie mało odpowiedzi wskazuje na brak dostęp-ności określonej oferty w najbliższej okolicy. Rodzaj podanej odpowiedzi pozostaje w związku z płcią, wiekiem i jednostką administracyjną, w której mieszkają badani, a ponadto z poziomem wykształcenia.
Wskazanie przyczyn, dla których osoby starsze nie korzystają z dostępnej oferty, pozostaje w statystycznie istotnym związku dla następujących propozycji:
• oferta kulturalna z wypowiedziami osób niepełnosprawnych i pozostałych (p=0,004*), typem gminy, w której mieszkają osoby 60+, statusem zawodowym, poziomem wy-kształcenia, sprawowaniem równoczesnej opieki nad wnukami/prawnukami oraz rodzi-cami/teściami;
• imprezy z okazji święta seniorów – Senioralia z wypowiedziami osób niepełnospraw-nych oraz ze stopniem niepełnosprawności orzeczonej, typem gminy, poziomem wy-kształcenia, sprawowaniem równoczesnej opieki nad wnukami/prawnukami oraz rodzi-cami/teściami;
• Karta Seniora, oferta sportowa i oferta edukacyjna – z tymi samymi charakterystyka-mi, jak w przypadku wyborów ofert kulturalnej i Senioraliów.
Poniżej zaprezentowano klasyfikację przyczyn, dla których osoby w wieku 60+ wiedzą o możliwościach oferowanych osobom starszym dostępnych w okolicy, lecz z nich nie korzy-stają. Oprócz typowych wyjaśnień (takich jak: brak czasu, zły stan zdrowia, w tym problemy z poruszaniem się, brak informacji, wiedzy o dostępnych możliwościach, brak zainteresowania
dostępną ofertą, brak pieniędzy, duża odległość od miejsca zamieszkania i brak transportu42),
w wyjaśnieniach można było znaleźć głębsze przyczyny niekorzystania z oferty stworzonej dla osób starszych, do których należą:
• Koncentracja na pracy dla rodziny, domu: jestem niańką dla prawnuków i nie mam czasu w tygodniu; na razie jestem zajęta prowadzeniem domu, ponieważ mam trzyoso-bową rodzinę; nie ciągnie mnie do klubów seniora i takich tam; żona korzysta ze spotkań seniorów, a ja wolę pomagać synowi;
42 Podobną próbę wskazania barier ograniczających aktywność osób starszych podjęli autorzy raportu:
Seniorzy w województwie opolskim – szanse i wyzwania [Kalski, Damboń, 2014, s. 38]. Z badań prowa-dzonych w woj. opolskim wynika, iż najbardziej powszechną trudnością jest brak środków na dojazdy oraz na udział w płatnych zajęciach i kursach – 44,6%. Kolejną barierę stanowią problemy komunikacyj-ne, jak brak połączeń komunikacją publiczną czy brak własnego środka transportu. Badani mieszkańcy województwa opolskiego wskazywali także utrudnienia wynikające z licznych obowiązków zawodowych, rodzinnych i domowych – 29,0%. Co ciekawe, zły stan zdrowia stanowił przeszkodę w przypadku zaledwie 1/5 respondentów (byli oni jednak młodsi niż grupa badana w województwie łódzkim), natomiast co 7. osoba stwierdziła, iż nie widzi jakichkolwiek barier uniemożliwiających lub utrudniających udział w zaję-ciach aktywizacyjnych (n=390).
• Koncentracja na własnych zainteresowaniach, hobby: mam dużo własnych spraw i za-interesowań, nie przepadam za aktywnościami w gronie seniorów; mam inne zajęcia, działkę i Internet; mój czas pochłania ogrodnictwo; lubię czytać;
• Wiek zaawansowany: ponieważ mam 92 lata i jestem za stara;
• Wybór samotności: jestem domatorką, nie lgnę do obcych ludzi; daleko i po co mi to; nie lubię nigdzie chodzić, wolę siedzenie w domu; wolę żyć na uboczu jak teraz, mam daleko rodzinę;
• Aktywność zawodowa: jestem aktywny zawodowo i nie mam czasu na Senioralia; je-stem osobą aktywną zawodowo i nie mam potrzeby jeszcze korzystania; pracuję, nie czuję się jeszcze seniorem; brak czasu – pracuję dodatkowo;
• Zbyt młody wiek w odczuciu osoby 60+: nie czuję się staro, nie czuję się seniorem; mło-da emerytka; niemło-dawno przeszedłem na emeryturę.
• Wieś jako miejsce zamieszkania: nie jeździmy nigdzie daleko, a u nas we wsi nie ma, jest w Brzezinach najbliżej; u nas na wsi nic takiego nie ma na pewno, najbliżej w Łowiczu; raczej u nas na wsi nie ma nic, jest tylko koło gospodyń, a dalej raczej nie jeździmy; jest daleko do Poddębic, do Klubu seniora.
Kolejnym wyjaśnieniem może być negatywna ocena wystawiana przez te osoby w wieku 60+, które kiedyś korzystały bądź korzystają z kierowanych do nich propozycji. Przy czym odse-tek nieprzychylnych opinii jest niewielki (tab. 35).
Tabela 35. Ocena ofert kierowanych do osób starszych, przez te osoby, które z nich korzystają (skala od 1 – bardzo nisko do 5 – bardzo wysoko; odsetek wskazań)
Wyszczególnienie (bardzo 1
nisko) 2 3 4
5 (bardzo wysoko) Oferta kulturalna kierowana do osób starszych
(n=92) 2,6 0,9 18,0 46,3 32,2
Imprezy z okazji święta seniorów – Senioralia (n=80) 1,0 4,2 21,0 36,1 37,8
Karta Seniora (gminna, wojewódzka, ogólnopolska)
(n=148) 0,6 4,0 19,2 45,1 31,1
Oferta sportowa – zniżkowe wejścia do obiektów
sportowych (n=41) 1,9 5,8 21,4 36,3 34,7
Nieodpłatne kursy i zajęcia umożliwiające zdobycie
nowych umiejętności i wiedzy (n=50) 1,5 8,4 11,9 32,6 45,5
Źródło: opracowanie własne
Zdecydowanie przeważają oceny dobre (33-46% wskazań) i bardzo dobre (31-46%). Najlep-sze oceny zyskały oferty edukacyjne – aż 45,5% ocen bardzo dobrych; biorąc pod uwagę łącznie oceny dobre i bardzo dobre, dwa pierwsze miejsca w ocenach znalazły: oferta kulturalna – 78,5% wskazań, a następnie oferta edukacyjna – 78,1%. Zwrócono uwagę na zainteresowanie ofertą aktywizującą kierowaną do osób starszych wśród osób z orzeczoną niepełnosprawnością z tego powodu, aby porównać obie grupy osób starszych – tych z ograniczeniami zdrowotnymi i bez ograniczeń (tab. 36).
Tabela 36. Zainteresowanie ofertami kulturalno-edukacyjno-sportowymi według niepełno-sprawności, statusu zawodowego i typu gminy (w %)
Wyszczególnienie Orz ecz on y s topień nie -pełnospr awności
Typ gminy Status zawodowy
wiejsk a miejsk o-wiejsk a miejsk a pr acujący emer yci emer yci doda tk ow o pr acujący po zos tali n=200 n=242 n=181 n=677 n=77 n=915 n=33 n=76
Korzysta z oferty kulturalnej kierowanej do osób
star-szych 6,0 2,9 3,3 11,7 5,2 8,7 18,8 1,3
Korzysta z imprez z okazji święta seniorów –
Senio-raliów 8,0 2,5 3,9 9,9 - 8,1 9,1 2,6
Korzysta z uprawnień Kart
Seniora 13,6 0,8 3,3 20,6 12,8 14,4 12,1 4,0
Korzysta z oferty sportowej kierowanej do osób
star-szych 4,5 1,2 2,2 5,0 3,8 3,3 12,1 5,3
Korzysta z nieodpłatnych
kursów itp. 7,0 1,2 0,6 6,9 2,6 4,8 6,1 2,7
Źródło: opracowanie własne
Zauważono, że odsetek osób z orzeczoną niepełnosprawnością korzystających z oferty kul-turalno-edukacyjno-sportowej, w niektórych przypadkach przewyższa odsetek pozostałych osób korzystających z tej oferty. Wyraźnie dotyczy to oferty edukacyjnej, następnie sportowej i imprez w ramach Senioraliów. Rozpowszechnienie oferty kulturalno-edukacyjno-sportowej jest największe w gminach miejskich i wśród dorabiających emerytów.
9.3. Postrzeganie roli różnych interesariuszy w zaspokajaniu potrzeb osób 60+