3. Potrzeba niezależności
3.2. Potrzeby opiekuńcze osób starszych
W sytuacji niesamodzielności głównym systemem wsparcia osób starszych w Łódzkiem jest rodzina. Głównymi opiekunami osób 60+ są ich współmałżonkowie i/lub dzieci, a opieku-nowie formalni (opiekunki z pomocy społecznej lub pielęgniarki środowiskowe) nie odgrywa-ją istotnej roli w systemie opieki. Wzrost potrzeb wraz z wiekiem nie zmienia systemu opieki, który ciągle opiera się na opiekunach nieformalnych. Nasilenie potrzeb opiekuńczych maleje wraz z wykształceniem oraz aktywnością zawodową. Analiza wskazuje, że seniorzy potrzebu-ją wsparcia emocjonalnego: większej liczby kontaktów społecznych, lepszego zrozumienia ich problemów. Częsta jest także potrzeba wsparcia finansowego (dopłaty do leków, pieniądze na opał), ale również pomocy w codziennym funkcjonowaniu. Podsumowując, wskazać należy, że jakkolwiek brak potrzeby wsparcia odczuwa zdecydowana większość mieszkańców woje-wództwa w wieku 60+, to u części starszych występuje deprywacja społeczna. Jej przejawem jest trudność lub niemożność nawiązywania kontaktów z innymi i zaspokojenia potrzeby kon-taktu. Zdecydowana większość respondentów nie jest skłonna płacić za pomoc w codzien-nych obowiązkach, a ci, którzy zdecydowaliby się na to, są skłonni zapłacić stosunkowo małe kwoty. Wśród opiekunów osób starszych w Łódzkiem brak jest wolontariuszy reprezentują-cych pozarządowe organizacje świeckie bądź kościoły czy związki wyznaniowe. Pilna i ważna jest potrzeba wsparcia opiekunów nieformalnych w ich działaniach wobec osób w wieku 60+. Należy także wzmocnić rolę samorządowych jednostek organizacyjnych pomocy społecznej oraz organizacji pozarządowych w ich działaniach opiekuńczych na rzecz ludzi starszych.
Samotność i osamotnienie to nie tylko kwestia samopoczucia, ale również istotny problem organizacji życia i opieki dla samotnych osób starszych, które potrzebują takiej pomocy. Opieka jest pojęciem wieloznacznym, odnoszącym się do różnych kategorii opiekunów, podopiecznych oraz form opieki. Najczęściej w stosunku do osób starszych stosuje się rozróżnienie między opieką formalną, świadczoną w ramach formalnego, zawodowego świadczenia usług opiekuń-czych, i opieką nieformalną [Czekanowski, 2016, s. 221] – pomocą udzielaną potrzebującym głównie przez rodzinę lub przyjaciół, ale także w ramach tzw. szarej strefy usług. Wsparcie dla osób starszych opiera się w naszym kraju głównie na rodzinie jako tradycyjnym jego źródle w sytuacji niesamodzielności.
Jak wynika z badania Budżety gospodarstw domowych (GUS, 2016), blisko 91% seniorów deklarowało możliwość uzyskania pomocy w przypadku trudności finansowych, ze strony ro-dziny, znajomych lub przyjaciół. Sytuacja zdecydowanie gorzej wyglądała jednak w przypadku choroby. Głównymi osobami, od których osoby starsze spodziewały się uzyskania pomocy w sy-tuacji choroby i konieczności pozostawania w łóżku, byli członkowie rodziny. Na własne dzieci i wnuki oraz zięciów i synowe liczył co czwarty (28%) mieszkaniec województwa łódzkiego
po-wyżej 60. roku życia, a co drugi po 70. roku życia. Symptomatyczne jest to, że tylko niecałe 7% liczyło w sytuacji choroby na pomoc osoby nie będącej członkiem rodziny. Jeszcze gorzej wy-glądała sytuacja, gdy chodziło o wsparcie emocjonalne osób w wieku 60+. Na możliwość zwró-cenia się o pomoc w przypadku przygnębienia i smutku do innych niż członkowie najbliższej rodziny wskazał tylko co dziesiąty respondent (10% po 60. roku życia i 11% po 70. roku życia).
Dokonując oceny zaspokojenia potrzeby niezależności z perspektywy usług opiekuńczych, w niniejszym badaniu osobom starszym zadano pytanie, czy ktoś na co dzień opiekuje się nimi, tj. na co dzień pomaga im w codziennych czynnościach (np. w myciu, robieniu zakupów) lub wspiera ich emocjonalnie. W co drugim przypadku deklarowano, że respondent otrzymuje codzienną opiekę, przy czym odpowiedzi wyraźnie różnicował wiek. Granicą jest w tym przy-padku wiek 70 lat, powyżej którego badani częściej (54%) niż młodsi deklarowali otrzymywa-nie pomocy (osoby powyżej 85. roku życia w większości – w 74% – korzystały z codziennej opieki). Otrzymywanie opieki istotnie różnicuje miejsce zamieszkania. Na terenach wiejskich pomoc codzienna dla osób starszych jest częstsza (57%) niż w mieście (47%). Większość (68%) osób w wieku 60+ korzystających z opieki/wsparcia, deklaruje, że ma tylko jednego opiekuna, a co piąty z badanych – że otrzymuje pomoc od dwóch osób. Równocześnie potrzebę wspar-cia deklaruje tylko co szósty z badanych, a ponad trzy czwarte (78%) z ankietowanych senio-rów twierdzi, że nie potrzebuje żadnej pomocy. Cechami społeczno-demograficznymi, które warunkują deklarowaną potrzebę wsparcia, są płeć, wiek oraz wykształcenie. Kobiety częściej niż mężczyźni wyrażają potrzebę wsparcia (odpowiednio 19% i 11%), a wraz z wiekiem poczu-cie to zdecydowanie się zwiększa. Tylko co dziewiąty (12%) respondent poniżej 65. roku życia odczuwał potrzebę wsparcia, a powyżej 70. roku taką deklarację złożył już co piąty badany. Wraz z wykształceniem spada potrzeba wsparcia: takiej pomocy oczekiwała co czwarta (24%) osoba z wykształceniem gimnazjalnym, a tylko 9% osób z wykształceniem wyższym (rys. 8). Wytłumaczeniem tego związku może być poczucie koherencji [Zych, 2001, s. 145] – określenie oznaczające sytuację, kiedy jednostka posiada trwałe poczucie pewności, że jej otoczenie oraz kierunek rozwoju spraw życiowych są przewidywalne. Z wiekiem poczucie koherencji zmniejsza się i seniorzy coraz bardziej odbierają świat jako nieprzewidywalny, co może rodzić trudności w przystosowaniu społecznym. Problem niskiego poczucia koherencji wywołujący potrzebę wsparcia zmniejsza się, gdy jednostka jest lepiej wykształcona.
Rys. 8. Poziom wykształcenia a występowanie potrzeby wsparcia ze strony innych (w %, n=1100) 24,2% 18,7% 11,6% 8,9% 16,2% 0% 5% 10% 15% 20% 25% 30% Co najwyżej gimnazjalne Zasadnicze zawodowe (szkoła zawodowa) Średnie (liceum, technikum, szkoła policealna) Wyższe Ogółem
Źródło: opracowanie własne
Z potrzebą wsparcia powiązana jest też aktywność zawodowa – pracujący niemal dwa razy rzadziej odczuwają taką potrzebę niż osoby bierne zawodowo (odpowiednio 10% i 17%). Cha-rakterystyczne jest także, że osoby niepełnosprawne dwukrotnie częściej deklarują potrzebę wsparcia niż osoby nieposiadające orzeczenia o niepełnosprawności (odpowiednio 17% i 9%).
Analiza rodzaju wsparcia wskazuje, że seniorzy oczekiwali przede wszystkim wsparcia emocjo-nalnego (31%), czyli większej liczby kontaktów społecznych, lepszego zrozumienia ich proble-mów itp. Dopiero na drugim miejscu (19%) wymieniano potrzebę wsparcia finansowego ro-zumianego jako dysponowanie większym dochodem, dopłata do leków czy pieniądze na opał. Inną oczekiwaną formą wsparcia była pomoc w codziennym funkcjonowaniu. Istnieje istotny związek pomiędzy rodzajem wsparcia a płcią – kobiety zdecydowanie częściej niż mężczyźni (odpowiednio 64% i 43%) oczekiwały wsparcia emocjonalnego, podczas gdy mężczyźni częściej niż kobiety pragnęli wsparcia finansowego (odpowiednio 59% i 39%). Brak potrzeby wsparcia zgłaszała zdecydowana większość (87%) ankietowanych. Jednocześnie z przytoczonych analiz wynika, że co ósmy z badanych odczuwa silną deprywację społeczną, rozumianą jako utrudnie-nie lub uutrudnie-niemożliwieutrudnie-nie nawiązywania kontaktów z innymi i zaspokojenia potrzeby kontaktu emocjonalnego.
Zdecydowana większość (81%) osób korzystających z pomocy (a więc 2,5% ogółu populacji 60+) stwierdziła, że nie jest skłonna płacić za pomoc w codziennych obowiązkach. Ci, którzy zdecydowaliby się na takie działanie (a jest ich najwięcej wśród zamieszkałych w małym mie-ście do 40 tys. mieszkańców, najmniej zaś w miastach powyżej 40 tys. mieszkańców, a także w grupie osób w wieku 70-79 lat) skłonni byliby za nie zapłacić stosunkowo małe kwoty (do 300 złotych miesięcznie), w tym prawie 2/3 – do 200 zł, a 1/4 – do 100 zł. Przeciętna wysokość tego wydatku sięgałaby 233 złotych (mediana równa 200 zł).
Odpowiedzi na pytanie o opiekunów i świadczoną przez nich pomoc potrzebującym oso-bom starszym wskazują jednoznacznie, że pomoc lub opiekę świadczą na rzecz osób 60+ przede wszystkim członkowie ich rodzin – poproszeni o scharakteryzowanie maksymalnie pięciu naj-ważniejszych w tej kwestii osób, osoby korzystające z pomocy wskazały, że przede wszystkim są to ich współmałżonkowie i/lub dzieci. Na wsparcie współmałżonka istotnie częściej wskazywali przy tym mężczyźni, podczas gdy na wsparcie dzieci – kobiety. Wśród pozostałych osób wy-mieniano (aczkolwiek bardzo rzadko) partnera/partnerkę, znajomych, rodziców, a także – spo-radycznie – opiekuna/kę z pomocy społecznej, opiekuna lub pielęgniarkę z firmy świadczącej usługi opiekuńcze, pracownika domu pomocy społecznej, pielęgniarkę środowiskową. Żadna z badanych osób nie wskazała na pomoc wolontariuszy – z fundacji czy kościoła (np. siostry zakonnej), pracownika domu dziennego pobytu, a także teściów lub partnerów własnych dzieci (tab. 14). Jak widać, uzyskane wyniki w pełni potwierdzają, że opieka nad osobami w wieku 60+ jest domeną opiekunów nieformalnych – głównie członków rodziny. Tylko w niewielkim stopniu sprawują ją opiekunowie formalni (opiekunki z pomocy społecznej lub pielęgniarki środowi-skowe), świadczący usługi opiekuńcze w miejscu zamieszkania lub w instytucji całodobowej opieki. Znamienny i wywołujący smutne refleksje jest całkowity brak wśród opiekunów osób starszych w Łódzkiem wolontariuszy reprezentujących pozarządowe organizacje świeckie bądź kościoły czy związki wyznaniowe. W tej sytuacji pilną wydaje się być potrzeba wspar-cia opiekunów nieformalnych w ich działaniach opiekuńczych wobec osób w wieku 60+ oraz wzmocnienie roli samorządowych jednostek organizacyjnych pomocy społecznej oraz organi-zacji pozarządowych w ich działaniach opiekuńczych na rzecz ludzi starszych.
Tabela 14. Charakterystyka ludzi, którzy na co dzień pomagają osobom 60+ w codziennych czynnościach lub wspierają emocjonalnie (max. 5 najważniejszych) według płci, wieku i miej-sca zamieszkania (w %) Wyszczegól-nienie Ogółem korzysta-jący ze wsparcia (n=552)
Płeć Wiek (w latach) Typ jednostki administracyjnej
K (n=326) M (n=226) 60-64 (n=152) 65-69 (n=125) 70 i więcej (n=275) Wieś (n=194) Mias to do 40 ty s. (n=64) Mias to po w yż ej 40 ty s. (po za Łodzią) (n=97) Łódź (n=197) Żona/mąż 56,5 42,6 76,5 64,1 73,3 44,6 58,7 44,2 49,8 61,5 Córka/syn 42,8 51,1 30,7 41,0 29,5 49,7 46,9 47,3 40,4 38,3 Zięć/synowa 10,7 12,8 7,5 7,5 4,9 15,1 17,2 13,2 3,8 6,8 Wnuk/wnuczka 8,5 11,0 4,9 3,6 2,6 14,0 9,3 8,5 5,2 9,4 Przyjaciel/ przyjaciółka 4,2 6,5 0,7 5,9 3,6 3,5 3,1 2,3 5,1 5,4 Brat/siostra 3,7 4,2 2,9 1,6 7,1 3,3 4,6 4,0 5,1 2,0 Sąsiad/sąsiadka 2,6 3,8 1,0 0,8 0,8 4,4 1,3 3,7 2,8 3,5 Członek dalszej rodziny 2,6 2,4 2,8 3,4 1,2 2,7 2,9 2,3 3,6 1,7 Pozostałe osoby 6,6 7,6 5,1 8,0 5,0 6,5 4,8 10,0 6,1 7,4
Źródło: opracowanie własne
Analiza form wsparcia uzyskiwanych przez respondentów wskazuje, że dominują dwie z nich – wsparcie emocjonalne (98%) oraz pomoc osobom starszym w ich codziennym funkcjo-nowaniu (79%). Badani dla zdefiniowania uzyskiwanego wsparcia emocjonalnego używali ta-kich określeń, jak: „mam z kim rozmawiać”, „nie czuję się samotny”, „uzyskuję wsparcie ducho-we”. Równie ważne były usługi świadczone seniorom, pomoc w codziennych pracach, takich jak sprzątanie mieszkania, codzienne zakupy, pomoc w wizytach u lekarza. Obok nich istotna była również pomoc finansowa (37%). Interesujących wniosków dostarczają odpowiedzi na pytania o ocenę pomocy świadczonej przez opiekunów nieformalnych. Ocena pomocy usługowej jest jednoznacznie pozytywna – jako wystarczającą oceniła ją zdecydowana większość responden-tów (95%). Podobnie, zdecydowanie pozytywnie (95%) została oceniona pomoc emocjonalna świadczona badanym przez ich opiekunów – członków najbliższej rodziny. Nieco gorzej (87%)
została oceniona pomoc finansowa18. Znaczenie pomocy świadczonej osobom w wieku 60+
przez opiekunów nieformalnych można ocenić na podstawie analizy częstotliwości pomocy uzyskiwanej od opiekunów. Codzienną pomoc w funkcjonowaniu uzyskuje dwie trzecie osób starszych (68%), a blisko trzy czwarte respondentów (72%) wskazało na codzienną pomoc emo-cjonalną ze strony swoich najbliższych. Przytoczone wyniki potwierdzają kluczową rolę opie-kunów nieformalnych dla jakości życia osób starszych w naszym regionie. Otwartym pozostaje pytanie o wsparcie tych naturalnych opiekunów ze strony publicznych instytucji pomocy spo-łecznej.
18 Dokładna analiza rozkładów odpowiedzi pozwala wnioskować, że ocena w tym zakresie nie została