Ocena efektywności działalności innowacyjnej

Efektywność jako kategoria ekonomiczna ma bardzo istotne znaczenie w dzia-łalności innowacyjnej zarówno na poziomie jej projektowania, w toku realizacji, jak i w etapie końcowym, czyli w fazie wdrożenia i komercjalizacji.

Efektywność działalności gospodarczej jest relacją pomiędzy efektami tej działalności a poniesionymi na ich uzyskanie kosztami. Relacje te mogą być

3 R. Żuber, Zarządzanie rozwojem przedsiębiorstwa. Teoria i praktyka, Wyd. Difin, Warszawa 2008, s. 96.

Lidia Białoń 40

wyrażone w formie bezwzględnej – jako różnica pomiędzy efektami a kosztami, bądź w formie względnej – jako stosunek tych wielkości. Efektywność jest więc miarą racjonalności.

Różnica pomiędzy efektami a kosztami przyjmuje postać strat (gdy koszty przewyższają dochody) bądź zysków (gdy efekty są wyższe od kosztów). Iden-tyfikacja efektów i kosztów jest domeną rachunku ekonomicznego. Wymienio-ne wielkości mogą dotyczyć przeszłości (ex post) bądź przyszłości (ex ante).

Dla menedżera zarówno efektywność ex post jak i ex ante jest bardzo ważną informacją z punktu widzenia podejmowania decyzji bieżących i przyszłych.

Decyzje przyszłe dotyczą głównie innowacji wdrażanych drogą inwestycyjną.

Na ogólną sumę kosztów składają się bieżące koszty działalności gospodar-czych i pewne wydatki, których zwrot nastąpi w okresach przyszłych. Koszty są to wydatki związane ze zużyciem czynników związanych z realizacją procesów realnych (działalności gospodarczej) w firmach w wyrażeniu pieniężnym.

Zakup materiałów stanowi pewien wydatek, który stanie się kosztem, gdy zosta-je zużyty w konkretnym procesie. Zakupione materiały znajdujące się w magazy-nach a nie zaangażowane w procesy działalności stanowią pewną wartość „zamro-żoną”, która musi zostać sfinansowana i ta zamrożona wartość generuje także po-wstawanie kosztów. Również wydatek związany z realizacją celów inwestycyjnych stanie się kosztem, gdy dana inwestycja będzie bezpośrednio zaangażowana w realizację procesów realnych. Wystąpi wtedy pod nazwą kosztu amortyzacji.

Chcąc ocenić poziom czy też dynamikę efektywności każdej działalności na-leży określić:

 kryterium jej oceny, którym jest cel tej działalności,

 okres, w którym interesujące nas efekty się pojawią i okres, w którym będą występowały,

 miejsce wystąpienia (pojawienia się tych efektów),

 czas i miejsce powstawania kosztów i nakładów związanych z prowadze-niem danej działalności.

Efektywność każdej działalności określana i szacowana jest przeważnie przed jej rozpoczęciem. Jest to efektywność ex ante czyli efektywność przewidywana.

Może być także oceniana w trakcie trwania danej działalności czy też wręcz po jej zakończeniu lub po jakimś okresie jej funkcjonowania. Jest to efektywność ex post, łatwiejsza do oceny. Warunkiem trafnej oceny efektywności ex ante jest mierzalność zarówno efektów, jak i nakładów i to w tych samych jednost-kach miary w określonym czasie ich występowania. Efektywność każdej dzia-łalności można rozpatrywać w dwóch wariantach: produktywności i chłonności.

Produktywność odpowiada na pytanie – jaki efekt (ile) można uzyskać z jed-nostki nakładu, zaś chłonność odpowiada na pytanie – jaki nakład należy po-nieść na uzyskanie jednostki efektu. Do rodziny mierników produktywności należą mierniki efektywności czynników produkcji, zaś mierniki chłonności są ich odwrotnością. Mierniki produktywności odnoszą się także do całej firmy.

Miernikiem tym może być stopa zysku czyli całkowity zysk przedsiębiorstwa

Korzyści ekonomiczne działalności innowacyjnej 41 do jego kapitału własnego i obcego (wskaźnik jest obliczoną wielkością na pod-stawie przyjętego miernika). Często używane są zamiennie określenia: produk-tywność przedsiębiorstwa, efekproduk-tywność działalności przedsiębiorstwa. Im wskaź-niki produktywności osiągają wyższą wartość, tym uzyskuje wyższą ocenę.

Wskaźniki chłonności są tym lepsze im wartość ich jest niższa (wyjątek – wskaź-niki wiedzochłonności, naukochłonności, badaniochłonności), które w warunkach gospodarki opartej na wiedzy powinny wykazywać tendencję rosnącą⁴.

Dotychczasowe rozważania dowodzą, iż warunki oceny efektywności w od-niesieniu do działalności innowacyjnej, szczególnie ex ante nie są w dostatecz-nym stopniu spełnione, głównie z powodu trudności w wyrażeniu efektów.

Charakteryzując efektywność działalności innowacyjnej przedsiębiorstwa, podstawowym problemem wymagającym rozstrzygnięcia jest ustalenie kryte-rium jej oceny a konkretnie określenie celu tej działalności. Cel ten powinien być wymierny. Przyjmuje się w uproszczeniu, że jest nim przyrost wartości przed-siębiorstwa oraz wzrost jego pozycji konkurencyjnej. Te dwa cele także muszą być wymierne i należy dla nich zbudować mierniki. Miernikiem wartości przedsię-biorstwa będzie wartość w wyrażeniu finansowym za jaką będzie można sprze-dać dane przedsiębiorstwo po wdrożeniu innowacji i jej komercjalizacji, zaś miernikiem pozycji konkurencyjnej będzie udział w sprzedaży produktów in-nowacyjnych w stosunku do lidera rynkowego branży.

Zarówno miernik pierwszego celu jak i drugiego zbudowany jest na podsta-wie wartości sprzedaży produktów innowacyjnych to w uproszczeniu za mier-nik celu działalności innowacyjnej można przyjąć właśnie wartość sprzedaży produktów zaliczonych do innowacji w skali rocznej. Pamiętać przy tym należy, iż wartość sprzedaży jest iloczynem ilości sprzedawanych nowych produktów i ceny jednostkowej a na wielkość ceny mają wpływ koszty zużytych czynni-ków produkcji, które także są efektem działań innowacyjnych. Cena jest jak widać wielkością agregatową tak samo jak ilość sprzedaży produktów, w której to wielkości zawarta jest między innymi struktura asortymentowa, również jako wynik działalności innowacyjnej.

Wniosek – jako miarę kryterium działalności innowacyjnej przyjąć należy wartość sprzedaży nowych produktów (jest to miara efektu a nie korzyści).

Drugą przesłanką niezbędną dla oceny efektywności każdej działalności jest okres, w którym interesujące wdrożenie innowacji wystąpi. Czas ten zależy przede wszystkim od cyklu życia produktu innowacyjnego.

Ogólnie rzecz biorąc, cykl życia produktów ulega skróceniu, jednakże nie ma reguł w tym zakresie. Jedna innowacja może „pożreć” drugą (kanibalizm produktów) za dwa lata, a inne za 10 lat. Stąd dla szacowania opłacalności ex ante przyjmuje się arbitralnie czas występowania efektów, najwyżej 5 lat. Przy-jęcie określonego okresu wynikać może z badań marketingowych otoczenia

4 Niestety, w naszej polskiej gospodarce tendencja taka nie występuje. Występuje tendencja prze-ciwna. Por. L. Białoń, D. Janczewska, Wiedzochłonność procesów innowacyjnych, „Postępy Techniki Przetwórstwa Spożywczego”, Nr 11, 2008.

Lidia Białoń 42

konkurencyjnego. Przyjęcie określonego okresu, w którym przewiduje się uzy-skiwanie wartości sprzedaży produktów innowacyjnych oznacza, iż przed upływem tego okresu nie powinna pojawiać się kolejna innowacja, która wy-eliminowałaby z rynku dotychczasową. Można więc sformułować wniosek, że nadmierne skracanie cyklu życia produktów nie dla każdej firmy jest opłacalne.

Trzeba bowiem dodać, że częstotliwość pojawiania się nowych pomysłów i nowych produktów jest szybsza aniżeli nawyki do posługiwania się tymi pro-duktami ze strony ich użytkowników, do potrzeb na owe nowe produkty.

Trzecią wymienioną przesłanką niezbędną dla oceny efektywności działal-ności innowacyjnej jest miejsce występowania tych efektów.

Na ogół gdy oceniamy efektywność działalności innowacyjnej w przedsię-biorstwie, skupiamy się w tym właśnie miejscu. Krótko mówiąc miejscem tym jest przedsiębiorstwo, a konkretnie to co ono sprzeda i jaką wartość dodaną uzyska z rynku. Pomimo że efekty działalności innowacyjnej powstają na róż-nych poziomach, w różnym czasie, to problem omawianej efektywności w ni-niejszym artykule będzie szacowany na poziomie przedsiębiorstwa.

Czwarta przesłanka to czytelny rachunek kosztów, nakładów, o którym po-wiemy w dalszej części artykułu.

Trzeba też dodać, że prowadząc działalność innowacyjną przedmiotem sprzedaży przedsiębiorstwa może być dokumentacja techniczna, technologiczna (know-how) czy też licencje. Wówczas wartość sprzedaży nowych produktów zostaje powiększona o wpływy z tej właśnie sprzedaży.

Wniosek ogólny: miarą kryterium działalności innowacyjnej, a równocze-śnie jej celem, jest wartość sprzedaży produktów innowacyjnych powiększona o wartość innych aktywów innowacyjnych (licencje, know-how) identyfikowana na poziomie przedsiębiorstwa w określonym czasie. Wielkość ta jest jednocze-śnie zagregowanym efektem działalności innowacyjnej.

Ocena efektywności procesów innowacyjnych firmy powinna być przepro-wadzone w kilku etapach. Po pierwsze należałoby ocenić ją z punktu widzenia realizacji celu tej działalności tj. przyrost wartości firmy oraz/bądź poprawa jej pozycji rynkowej. Ocena tej części tożsama jest z oceną skuteczności działalno-ści innowacyjnej. Spełnianie warunku skutecznodziałalno-ści jest pierwszą fazą oceny jej efektywności. Po drugie należy ocenić uzyskane efekty. I tutaj napotykamy na poważne bariery i trudności, o których była mowa wcześniej. Efekty wymierne dotyczą wielkości sprzedaży nowych produktów, sprzedaży tychże na nowych rynkach, w tym na rynkach zagranicznych. Można uznać wielkość sprzedaży nowych produktów za syntetyczny miernik efektów, jako że zawarte są w niej (zarówno ilość sprzedaży, jak i jej cena) także efekty cząstkowe, jak: przyrost popytu, liczba klientów i jej dynamika, a także poprawa jakości produktów czy też niższa ich cena jako efekt niższych kosztów uzyskanych dzięki nowym bądź udoskonalonym procesom technologicznym. Przy szacowaniu wielkości efek-tów należy wziąć pod uwagę okres ich występowania. Pozostają jeszcze nie-uwzględnione w ocenie korzyści niewymierne w postaci przyrostu wiedzy

pracow-Korzyści ekonomiczne działalności innowacyjnej 43 ników uczestniczących w realizacji procesów innowacyjnych, przyrost umiejęt-ności i doświadczenia, a także wzrost prestiżu firmy. Pozytywnym efektem działal-ności innowacyjnej może być poprawa kultury organizacyjnej, wzrost motywa-cji do działalności innowacyjnej pracowników. Ta grupa korzyści jest trudno wymierna, choć niewątpliwie może mieć dużo znaczenia w osiąganiu sukcesów w firmie. Należy więc znaleźć (określić) metodę szacowania korzyści procesów innowacyjnych występujących na poziomie przedsiębiorstw, co jest zadaniem innowatorów w zakresie zarządzania.

Po trzecie – należy ocenić (zsumować) poniesione nakłady w związku z pro-wadzeniem działalności innowacyjnej, wdrażaniem innowacji i ich komercjali-zacją. Trzeba też dodać, że nie wszystkie nakłady są wymierne i można je ująć w jednostkach pieniężnych. W odniesieniu do nakładów inwestycyjnych (maszy-ny i urządzenia techniczne czy budynki i budowle) należy określić czas ich zwro-tu, bowiem okres ich zamrożenia wpływa na wielkość odpisów amortyzacyjnych.

Stosować można wówczas metody obliczania wielkości tych nakładów właści-we dla nakładów inwłaści-westycyjnych.

Po czwarte po oszacowaniu efektów i nakładów związanych z procesami in-nowacyjnymi przystąpić można do oszacowania ich efektów z wyraźnym za-znaczeniem, iż:

1. Działalność innowacyjną należy uznać za skuteczną czyli cel tej działal-ności został osiągnięty.

2. Efekty wymierne w postaci wartości sprzedaży nowych produktów wy-niosą w okresie pięcioletnim określoną wartość wyrażoną w pieniądzu. Efekt ten należy powiększyć o sprzedaż licencji czy know-how.

3. Wartość tę należy skorygować o efekty niewymierne (przy czym należa-łoby opracować uniwersalną metodę tych „korektorów”).

4. Nakłady i koszty w okresie pięcioletnim wyniosą określoną wielkość.

5. Obliczyć efektywność jako relację punktu b i c do d oraz podać wynik.

Warto dodać, iż w toku prowadzenia procesu innowacyjnego, którego efek-tywność ex ante została obliczona, mogą pojawić się nieprzewidziane koszty jak i nieprzewidziane efekty.

Ocena efektywności działalności innowacyjnej powinna być porównana w cza-sie na podstawie ogólnych mierników efektywności, jak i mierników cząstkowych tej efektywności czynników produkcji. Porównania takie powinny mieć charakter ciągły.

Szacując efektywność przedsięwzięć innowacyjnych w przedsiębiorstwie moż-na obliczyć udział efektów tych przedsięwzięć w zysku przedsiębiorstwa (zwe-ryfikowanym o wpływ czynników zewnętrznych) bądź też obliczyć wskaźnik efek-tywności. W obu przypadkach efektywność można analizować przy użyciu mierni-ków bezwzględnych i względnych⁵.

5 Na podstawie: L. Białoń, Efektywność rozwoju nauki i techniki, [w:] L. Białoń, T. Obrębski, Nauka i technika w rozwoju społeczno-gospodarczym, PWN, Warszawa 1989, s. 175-176.

Lidia Białoń 44

Bezwzględne wyrażenie efektywności przedsięwzięć innowacyjnych w przed-siębiorstwie sprowadza się do określania bądź przyrostu efektów w porównaniu z okresami ubiegłymi bądź porównania zysku osiągniętego wskutek wdrożenia przedsięwzięć innowacyjnych. (∑EI – N) i porównaniu w czasie tego wdroże-nia. Udział efektów z wdrożeń (UEI) w zysku (Z) wyrazić można za pomocą następującej formuły:

Z UEI _



EI

Wyrażenie to informuje w jakim stopniu efekty wdrażania innowacji w przed-siębiorstwie przyczyniły się do powstania zysku. Może ono zawierać się w prze-dziale 1≤ UEI ≤ 0. UEI 1 oznacza to samo, co wyrażenie ∑EI Z. Porównania wpływu zmian innowacyjnych w przedsiębiorstwie z okresem ubiegłym można dokonać przy użyciu formuły ΔEI = UEI1 – UEI0, co może być użyteczne dla wnioskowania o ewolucji tego wpływu lub przy użyciu formuły:

Z UEI EI









Ponieważ jednak miarą efektywności jest stosunek efektów do nakładów to celowe jest zastosowanie drugiego podejścia. Efektywność przedsięwzięć inno-wacyjnych należy w tym przypadku obliczyć za pomocą formuły stopy rentow-ności wdrożenia innowacji:

 

^{I } _N^EI

E

Przy czym do nakładów (N) zalicza się ogólną wielkość nakładów na proces wdrożeniowy.

Porównanie efektywności w czasie, np. ΔE∫I = E∫I1 – E∫pt0 pozwoli na wnio-skowanie o roli, jaką pełni innowacja w działalności przedsiębiorstw. Występu-je tu konieczność porównania dynamiki ΔUEI i ΔE∫I. Może bowiem okazać się, że ΔUEI jest wolniejszy od ΔE∫I, co byłoby sygnałem wzrastającej niegospo-darności przedsiębiorstw.

Efektywność działalności innowacyjnej należy porównać z ogólną efektyw-nością działalności przedsiębiorstw w ogóle, mierzonej najczęściej stopą ren-towności lub stopą zysku.

Porównując ogólną stopę rentowności przedsiębiorstw Z/K (gdzie K = kosz-ty) ze stopą rentowności efektywności działalności innowacyjnej ∑EI ⁄ N można wnioskować o skali jej wpływu na efektywność działalności przedsiębiorstw.

Korzyści ekonomiczne działalności innowacyjnej 45 Kiedy Z/K < ∑EI ⁄ N, oznacza to, że działanie czynników z zakresu nauki i techniki było bardzo intensywne.

Przedstawiona finansowa (wartościowa) analiza efektywności wdrożenia przedsięwzięć naukowo-technicznych w przedsiębiorstwie powinna być uzu-pełniona analizą rzeczową mogącą odpowiedzieć na pytanie dotyczące chłonno-ści produkcji i poszczególne czynniki produkcji.

Przyjmując, że efektywność oznacza porównanie efektów i nakładów, a wdra-żanie innowacji następuje drogą inwestycyjną, to nakłady ponoszone w czasie t przynoszą efekty w czasie t+1, przy czym nakłady inwestycyjne ponoszone są kilka lat, a korzyści z tych nakładów ujawniają się w dłuższym horyzoncie cza-su. Stąd ważnym problemem przy obliczaniu efektywności innowacji drogą in-westycyjną jest oszacowanie wartości nakładów bieżących w okresach przy-szłych, a także aktualizacja dochodów z okresów przyszłych. W rachunku efektyw-ności inwestycji musimy bowiem odpowiedzieć na pytanie, jaka wartość w przysz-łości będzie miała wielkość nakładów finansowych ponoszonych obecnie (jest to tzw. wartość przyszła – futur value – FV), a także jaką wartość w dzisiejszym pieniądzu ma dochód uzyskany w przyszłości. Zwykle wartość bieżąca będzie obecnie nominalnie niższa, co ma związek ze zmianą wartości pieniądza (stopą inflacji)⁶.

Obliczając wartość przyszłą, opartą na procencie składanym, odpowiadamy na pytanie, jaka będzie jej wielkość nominalna po roku, dwóch, trzech czy n latach w dzisiejszym pieniądzu.

Wartość przyszłą oblicza się według następującego wzoru:

)

PV – wartość bieżąca początkowa,

r – stopa procentowa (jest to cena kapitału pożyczkowego na rynku kapitało-wym),

n – liczba lat.

Wartość bieżącą oblicza się według następującego wzoru:

)

6 Na podstawie L. Białoń, Rachunek kosztów i korzyści, [w:] S. Marciniak (red.), Makro- i mikro-ekonomia, PWN, Warszawa 2005, s. 305-306.

Lidia Białoń 46

Należy zaznaczyć, że im stopa procentowa wyższa, tym wartość początkowa jest niższa, a także im czas jest dłuższy, tym wartość ta jest niższa. Stopę zys-kowności oblicza się jako stosunek zaktualizowanych wpływów pieniężnych po realizacji projektu inwestycyjnego do zaktualizowanej wartości wydatków pie-niężnych. Przydatnym wskaźnikiem do obliczania efektywności projektów inwes-tycyjnych jest okres zwrotu nakładów inwesinwes-tycyjnych, obliczony jako stosunek zaktualizowanych nakładów inwestycyjnych do zysku osiągniętego po realizacji projektu inwestycyjnego. Okres zwrotu wyraża liczbę lat niezbędną do pokrycia nakładów inwestycyjnych przez osiągane zyski.

Uniwersalny wskaźnik efektywności nakładów na realizację projektu inwes-tycyjnego E może przyjąć następującą postać:





n – liczba lat okresu obliczeniowego, składającego się z okresu realizacji pro-jektu i okresu eksploatacji: αt = (1 + r)^t,

r – współczynnik dyskonta dotyczący roku t w ramach okresu obliczeniowego:

r – współczynnik dyskonta równy stopie oprocentowania kredytów długotermi-nowych,

Pt – wartość wpływów przedsiębiorstwa w poszczególnych latach okresu obli-czeniowego,

N0 – wielkość początkowych nakładów kapitałowych koniecznych do zrealizo-wania projektu, ponoszonych w okresie działań przygotowawczych,

Nt – wielkość nakładów ponoszonych w kolejnych latach, Kt – koszty bieżące działalności produkcyjnej.

Wymogiem efektywności jest warunek E>0.

Decyzje gospodarcze przedsiębiorstw w kontaktach międzynarodowych po-winny być również podejmowane na podstawie informacji o efektach i nakładach, a więc o ich spodziewanej efektywności. Decyzje te mogą dotyczyć zamierzeń związanych z rozwojem międzynarodowej specjalizacji i kooperacji, z zakupem licencji zagranicznych i know-how, zamierzeń związanych z kredytowaniem roz-woju produkcji za granicą.

Przy podejmowaniu decyzji dotyczących współpracy międzynarodowej na-leży także wziąć pod uwagę wiele przesłanek natury pozaekonomicznej.

Podjęcie decyzji o zakupie licencji zagranicznej w przedsiębiorstwie musi być także poprzedzone wielowariantowym rachunkiem ekonomicznym. Chodzi o opłacalność zakupu licencji w porównaniu z możliwością wykonania własnych prac B+R.

Analizując efektywność działalności innowacyjnej powinniśmy dążyć do odpowiedzi na następujące pytania:

Korzyści ekonomiczne działalności innowacyjnej 47 1. Jak ukształtowała się dynamika efektywności działalności innowacyjnej w danym przedsiębiorstwie na przestrzeni 10 lat na tle efektywności działalno-ści całego przedsiębiorstwa (a więc porównujemy dwa wskaźniki zbudowane na podstawie dwóch mierników efektywności)? Wyniki mogą być następujące:

 obydwa wskaźniki wykazują tendencję rosnącą,

 wskaźnik dotyczący innowacji rośnie szybciej aniżeli ogólny,

 obydwa wskaźniki maleją w tym samym tempie i jeszcze kilka warian-tów.

Wniosek do strategii rozwoju działalności innowacyjnej – sytuacja „b” jest najlepsza, „a” – do przyjęcia, „c” – nie wiadomo, czy gdyby nie było innowacji to spadek ogólnej efektywności byłby szybszy.

2. Jakie czynniki wpływają na ogólną efektywność całej działalności przed-siębiorstwa, a jakie na efekty działalności innowacyjnej? I tutaj pod uwagę można wziąć następujące mierniki:

 materiałochłonność,

 energochłonność,

 kapitałochłonność,

 pracochłonność,

 naukochłonność,

 zysk ze sprzedaży nowych produktów do nakładów na B+R,

 wartość sprzedaży nowych uruchomień na jednego inżyniera.

3. Jaka jest struktura wskaźników efektywności:

 zysk ze sprzedaży nowych produktów do zysku ogółem,

 zużycie materiałów na 1000 zł. Sprzedaży ogółem do zużycia materia-łów na 1000 sprzedaży nowych produktów.

Pytań może być znacznie więcej. Można je sformułować na ćwiczeniach, warsz-tatach i zastanowić się nad możliwymi odpowiedziami.

Znajomość korzyści działalności innowacyjnej jest kluczowym problemem eko-nomiki i zarządzania działalnością innowacyjną w warunkach wzrostu zrównowa-żonego. Efekty ekonomiczne są ważnym lecz nie wystarczającym argumentem za podjęciem bądź zaniechaniem działalności innowacyjnej, albowiem stanowią jedy-nie część korzyści ważnych dla rozwoju społeczeństwa. W społeczeństwach współ-czesnych, cywilizowanych, ważne są szeroko pojęte korzyści tej działalności.

Podejmując decyzje o uruchomieniu działalności innowacyjnej na poziomie przedsiębiorstwa warto przeanalizować spodziewane korzyści, przekazać wyniki tych analiz do wiadomości pracownikom – realizatorom procesów innowacyj-nych dla utwierdzenia ich w przekonaniu, że ich wysiłek będzie spożytkowany

Podejmując decyzje o uruchomieniu działalności innowacyjnej na poziomie przedsiębiorstwa warto przeanalizować spodziewane korzyści, przekazać wyniki tych analiz do wiadomości pracownikom – realizatorom procesów innowacyj-nych dla utwierdzenia ich w przekonaniu, że ich wysiłek będzie spożytkowany

W dokumencie Zarządzanie Teoria i Praktyka (Stron 43-55)