Odmienne perspektywy spojrzenia na prawa człowieka

W dzisiejszej Europie w zasadzie nie ma większych sporów co do za-kresu podstawowych praw człowieka, które postrzegane są jako uniwersal-ne i przynależuniwersal-ne każdej istocie ludzkiej2. Nie ma więc także najmniejszej wątpliwości, że z europejskiej perspektywy prawa człowieka w Chinach są łamane nagminnie, w sposób często budzący odrazę i przywodzący na myśl najgorsze wspomnienia z barbarzyńskich czasów, w których także nam, Europejczykom, przychodziło żyć. Tortury, przetrzymywanie tysięcy więźniów politycznych w obozach pracy, cenzura, ostre represje grożące osobom protestującym publicznie, łamanie praw pracowniczych, a często praca w nieludzkich wręcz warunkach, czy wreszcie łamanie prawa włas-ności, to rzeczywistość chińska, która w  oczach znakomitej większości mieszkańców Starego Kontynentu jest trudna do  zaakceptowania. Rze-czywistość owa jest zresztą bardzo dobrze opisana w książkach i analizach eksperckich3, a także na stronach internetowych organizacji pozarządo-wych, które zajmują się prawami człowieka4. Temat ten jest podejmowa-ny również przez wielu dziennikarzy5.

Problem praw człowieka w Chinach jest jednak dalece bardziej skom-plikowany, niż mogłoby się wydawać. W  1993  roku władze w  Pekinie,

2 Najważniejsze międzynarodowe akty prawne tworzące uznawany w Europie system ochrony praw człowieka można znaleźć, na przykład, na stronie Helsińskiej Funda-cji Praw Człowieka: http://www.hfhrpol.waw.pl/index.php?strona_id=prawo [dostęp 18.05.2009].

3 Patrz na przykład Chiny: nikt nie jest bezpieczny: polityczne represje i nadużycia

władzy w latach dziewięćdziesiątych, red. K. Brodacka, B. Stanisławski, Warszawa 1997 lub F. Ching, China: The Truth about Its Human Rights Record, London 2008. 4 Mam na myśli Human Rights in China, Human Rights Watch czy Amnesty Inter-national. Warto tu zauważyć, że choć głos powyższych organizacji ma niewątpliwie znaczenie w dyskursie międzynarodowym o prawach człowieka w ChRL, to jednak często posługują się one uproszczeniami i  ogólnikami. Ich działania są też bardzo wyraźnie motywowane ideologicznie, przez co dane przez nie podawane nie są w pełni wiarygodne.

5 Patrz na przykład G. Sorman, Rok Koguta. O Chinach, rewolucji i demokracji, Poznań 2006; K. Łoziński, Piekło Środka. Chiny a prawa człowieka, Gdańsk 2000.

co  prawda przyznały, że  prawa człowieka mają charakter uniwersalny, ale jednocześnie zastrzegły, że  owa uniwersalność musi być postrzega-na w kontekście kulturowym, poziomu rozwoju społecznego i wymagań zachowania stabilności państwa6. ChRL podpisała też ponad 20 mię-dzynarodowych traktatów dotyczących praw człowieka, w tym Międzyna-rodowy Pakt Praw Obywatelskich i Politycznych (nie został ratyfikowany)7, a w marcu 2004 roku wprowadzony został do chińskiej konstytucji zapis mówiący o szacunku i ochronie praw człowieka8. Naukowcy chińscy, ale też część zachodnich badaczy wskazują na specyficzny kontekst histo-ryczny i kulturowy, który wpływa na odmienne od zachodniego rozumie-nie samej istoty pojęcia „prawa człowieka”. Szerzej problem ten opisują, w znakomitych zresztą pracach, Elisbeth Perry, Mark Leonard czy Karin Tomala9. Wskazywane przez nich czynniki, tj. odmienne postrzeganie roli państwa, obowiązków jednostki wobec państwa i państwa wobec jednost-ki, nie mogą być pomijane, jeśli chcemy faktycznie zrozumieć sytuację w Państwie Środka.

Warto w  tym miejscu wspomnieć również o  oficjalnym stanowisku rządu chińskiego, który także stara się wyjaśnić szerszy kontekst swojego postrzegania praw obywateli chińskich10. Ting Wai, analizując oficjalną narrację chińską, wskazał na sześć najważniejszych elementów:

1. Na prawa człowieka składają się zarówno prawa indywidualne, jak i prawa zbiorowe, kolektywne;

2. Suwerenność państwa musi być wartością nadrzędną nad prawami człowieka;

6 M. Kosmala, European Union, China and Human Rights Dialogue: Borders of

Compli-nace, „Acta Asiatica Varsoviensia” 2005, no. 18, s. 32–33.

7 Szczegółowa analiza stanowiska Chin wobec tego paktu patrz K.  Lee, China and

the International Covenant on Civil and Political Rights: Prospects and Challenges, „Chinese Journal of International Law” 2007, vol. 6, no. 2, s. 445–474.

8 Mówi o tym artykuł 33 Konstytucji Chińskiej Republiki Ludowej. Szerzej patrz J. Ro-wiński, W. Jakóbiec, System konstytucyjny Chińskiej Republiki Ludowej, Warszawa 2006.

9 Szerzej patrz E. J. Perry, Chinese Conceptions of „Rights”: From Mencius to Mao – and

Now, „Perspectives in Politics” 2008, no. 6, s. 37–50; M. Leonard, What Does China

Think, London–New York 2008; K. Tomala, Das chinesische Selbstverständnis und die Frage der Menschenrechte, Warszawa 1993.

10 The State Council Information Office, China Efforts and Achievements in Promoting

the Rule of Law [The State Council Information Office „White Paper”, 28.02.2008], „Chinese Journal of International Law” 2008, vol. 7, no. 2, s. 513–555.

3. Ekonomiczne, społeczne i kulturalne prawa danej grupy społecz-nej nie mogą być mniej ważne niż prawa obywatelskie i polityczne jed-nostek;

4. Na prawa człowieka trzeba patrzeć z uwzględnieniem różnych eta-pów rozwoju i biorąc pod uwagę różnice kulturowe;

5. Prawo do życia i rozwoju to fundamentalne prawa człowieka; 6. Stabilność państwa, rozwój oraz normy prawne są warunkiem nie-zbędnym dla realizacji idei praw człowieka11.

Wydaje się, że politycy unijni wykazują dużo więcej zrozumienia niż Stany Zjednoczone dla chińskiego spojrzenia na prawa człowieka, łączą-cego je silnie z prawami społecznymi i gospodarczymi. Po drugie, kwe-stia praw człowieka jest traktowana przez Brukselę łącznie z problemem wprowadzania rządów prawa i  rozwojem społeczeństwa obywatelskie-go. Widać to wyraźnie w omawianych już unijnych dokumentach stra-tegicznych dotyczących polityki wobec ChRL. Kwestia praw człowieka jest obecna w każdym z nich, mniej lub bardziej dosłownie wspominana w  zestawieniu najważniejszych unijnych celów politycznych, a  plano-wane w ramach realizacji tych celów działania zakładają zastosowanie bardzo szerokiego zestawu narzędzi oddziaływania na Chiny. Oprócz dialogu politycznego, dotyczącego ściśle praw człowieka, są to także projekty mające na celu promowanie długofalowych zmian w Chinach w obszarach mniej lub bardziej związanych z prawami człowieka, choćby w systemie sądownictwa. Zauważmy przy tym, że w realiach chińskich łatwo również wykazać związek projektów środowiskowych z  ochroną najbardziej podstawowych praw ludzkich – chociażby poprzez poprawę dostępu do wody pitnej.

Unia Europejska stara się więc podchodzić do kwestii praw człowieka w Chinach konstruktywnie, szukając płaszczyzn porozumienia i punk-tów stycznych. Przyjęcie takiej perspektywy powoduje, na przykład, apro-batę dla prowadzonych przez rząd w  Pekinie reform, które wyciągając z  biedy miliony ludzi, umożliwiają im godne życie12. Takie podejście z pewnością stwarza większą przestrzeń do dialogu z ChRL. Należy przy tym zauważyć, że takie stanowisko Unii kształtowało się przez lata, było i jest obecnie przedmiotem dyskusji i licznych kontrowersji.

11 T. Wai, Human Rights and the EU-China Relations, [w:] Europe and China. Strategic

Partners or Rivals, ed. R. Vogt, Hong Kong 2012, s. 124–125.

12 G. Wacker, European Cooperation with China: Human Rights, Rule of Law,

Environ-ment and Civil Society, [w:] American and European Relations with China, eds. D. Shambough, G. Wacker, Berlin 2008, s. 45.

5.2. Ewolucja stanowiska Unii Europejskiej wobec