2011
Wprowadzenie
Osoba fizyczna, prowadz¹c dzia³alnoæ gospodarcz¹, prowadzi przedsiê-biorstwo. Jako przedsiêbiorca w obrocie cywilnoprawnym mo¿e dokonywaæ i zazwyczaj dokonuje szeregu czynnoci prawnych inter vivos. W tym zakre-sie nie ró¿ni siê wiêc zasadniczo od innych osób prowadz¹cych przedsiê-biorstwo, tj. osób prawnych i jednostek organizacyjnych o których mowa w art. 33[1] k.c.
Regu³¹ obrotu cywilnoprawnego jest to, ¿e prowadz¹cy dzia³alnoæ gospo-darcz¹ maj¹ dowolnoæ tak w doborze swoich kontrahentów, jak i w zakresie u³o¿enia stosunku prawnego wed³ug w³asnego uznania. Jest to konsekwencja przyjmowanej w prawie prywatnym zasady autonomii woli stron, na której oparte s¹ stosunki prawne o charakterze cywilnoprawnym. W zwi¹zku z tym mog¹ oni m.in. dokonaæ czynnoci prawnej obejmuj¹cej ca³e prowadzone przez siebie przedsiêbiorstwo b¹d jego czêæ.
W zasadzie ograniczenia swobody dokonywania czynnoci prawnych in-ter vivos nie s¹ czêste i o ile wystêpuj¹ na ogó³ nie demobilizuj¹ przedsiê-biorcy do gromadzenia sk³adników maj¹tkowych1. Tymczasem czynnoci prawne mortis causa, które z samej natury dotycz¹ tylko przedsiêbiorców bêd¹cych osobami fizycznymi, mog¹ kreowaæ rzeczywistoæ przysz³ego spad-kodawcy na wypadek jego mierci w sposób nieodpowiadaj¹cy jego woli, wyra¿aj¹c tym samym okrelon¹ koncepcjê ustawodawcy w zakresie kszta³-towania stosunków spo³ecznych mortis causa. Wówczas mo¿e nie byæ on zainteresowany prowadzeniem przedsiêbiorstwa a¿ do swojej mierci i
nieja-1 Chodzi np. o sprzecznoæ danej czynnoci z prawem czy zasadami wspó³¿ycia spo³eczne-go, jak równie¿ o przepisy administracyjne ograniczaj¹ce mo¿liwoæ koncentracji przedsiê-biorstw. Zob. w tym ostatnim zakresie np. J. Olszewski, Nadzór nad koncentracj¹ przedsiêbior-ców jako forma prewencyjnej ochrony konkurencji, Rzeszów 2004, s. 121 i n.
ko pozbywaæ siê wypracowanego maj¹tku za ¿ycia, tak by odby³o siê to zgodnie z jego wol¹. Stan taki nie pozwala za na rozwój przedsiêbiorstw.
W zwi¹zku z tym pojawia siê pytanie, czy aktualne rozwi¹zania przyjête w prawie polskim w jakikolwiek sposób ograniczaj¹ swobodê przedsiêbiorców w rozrz¹dzaniu ich maj¹tkiem na wypadek mierci, czy pozwalaj¹ na ochro-nê bytu przedsiêbiorstwa w postêpowaniu spadkowym.
1. Dziedziczenie ustawowe
Stosownie do treci art. 924 k.c. spadek otwiera siê z chwil¹ mierci spadkodawcy. Prawo polskie zna obecnie dwa tytu³y powo³ania do dziedzicze-nia (ustawa i testament art. 926 § 1 k.c.). Dopuszczalnoæ darowizny mortis causa jest dyskusyjna2. W sk³ad spadku stosownie do treci art. 922 k.c.
wchodz¹ za wszystkie cywilnoprawne prawa i obowi¹zki zmar³ego, w tym przedsiêbiorstwo w rozumieniu art. 55[1] k.c. Przedsiêbiorstwo rozumiane jako zorganizowany zespó³ sk³adników niematerialnych i materialnych prze-znaczony do prowadzenia dzia³alnoci gospodarczej jest wiêc przedmiotem spadkobrania.
W przypadku, gdy spadkodawca nie pozostawi po sobie testamentu, po-wo³anie do spadku wynika z ustawy. Wówczas spadkobiercy dziedzicz¹ we-d³ug okrelonych grup spadkowych. Nabywaj¹ oni spadek w okrelonych przez ustawê czêciach. Z punktu widzenia mo¿liwoci dalszego prowadzenia przedsiêbiorstwa uregulowanie to jest problematyczne. Interes spadkobier-ców mo¿e bowiem byæ odmienny. Nie ka¿dy z nich bêdzie przecie¿ chcia³ nadal prowadziæ przedsiêbiorstwo, co wiêcej nie ka¿dy bêdzie to potrafi³.
Ustawa nie zawiera za ¿adnych wymogów odnonie do kwalifikacji podmio-towych przysz³ego spadkobiercy. Przepisy prawa nie chroni¹ w ¿aden sposób dalszego bytu przedsiêbiorstwa. Dotychczas w prawie polskim tego rodzaju regulacja wystêpowa³a jedynie przy dziedziczeniu gospodarstw rolnych.
Stosownie do treci art. 1059 k.c. uznanego wyrokiem Trybuna³u Kon-stytucyjnego za niezgodny z Konstytucj¹3 spadkobiercy dziedziczyli z usta-wy gospodarstwo rolne, je¿eli w chwili otwarcia spadku: 1) stale pracowali bezporednio przy produkcji rolnej, albo 2) mieli przygotowanie zawodowe do prowadzenia produkcji rolnej, albo 3) byli ma³oletni b¹d pobierali naukê zawodu lub uczêszczali do szkó³, albo 4) byli trwale niezdolni do pracy. Jak widaæ, kr¹g spadkobierców ustawowych gospodarstwa rolnego móg³ byæ wê¿-szy od krêgu spadkobierców dziedzicz¹cych dany spadek na zasadach
ogól-2 Zob. E. Drozd, Darowizna na wypadek mierci, Rejent 1992, nr 1, s. 74 i n.; J. Górecki, Umowa darowizny na wypadek mierci, Rejent 2006, nr 2, s. 29 i n.
3 Wyrok TK z dnia 31 stycznia 2001 r. w sprawie P 4/99, OTK 2001, nr 1, poz. 5.
nych, móg³ tak¿e obejmowaæ osoby niepowo³ane do dziedziczenia ustawowego pozosta³ej czêci danego spadku ze wzglêdu na uzupe³niaj¹ce treæ tego przepisu normy art. 1060 i 1062 k.c.4 Oznacza³o to, ¿e ustawodawca tworzy dwie kategorie spadkobierców ustawowych po osobie, która pozostawi³a spa-dek obejmuj¹cy gospodarstwo rolne, tj. spadkobierców nabywaj¹cych gospo-darstwo rolne i spadkobierców nabywaj¹cych tylko pozosta³¹ czêæ spadku.
Wed³ug Trybuna³u idea taka nie by³a jeszcze sama w sobie nie do pogodzenia z Konstytucj¹, ale realizuj¹c j¹ ustawodawca przede wszystkim nie powinien naruszaæ zasady równej ochrony prawnej wszystkich spadkobierców. Tworz¹c porz¹dek dziedziczenia ustawowego, ustawodawca mo¿e siê kierowaæ ró¿ny-mi dyrektywaró¿ny-mi, a za³o¿enie powo³ania do dziedziczenia cz³onków najbli¿szej rodziny osoby zmar³ej mimo swego podstawowego znaczenia jest tylko jedn¹ z nich. Dlatego samo powo³anie do dziedziczenia gospodarstwa rolnego innych osób ni¿ co do reszty maj¹tku spadkowego, zwa¿ywszy na to, ¿e powo³anymi byli równie¿ cz³onkowie rodziny spadkodawcy, nie mog³y byæ uznane za naruszenie art. 64 ust. 1 i art. 21 ust. 1 Konstytucji.
Wed³ug Trybuna³u regulacja przyjêta w kwestionowanych przepisach nie spe³nia³a jednak wymagañ wynikaj¹cych z art. 64 ust. 2 Konstytucji i to z kilku przyczyn. Po pierwsze, widoczne na pierwszy rzut oka by³o ra¿¹co nierówne traktowanie spadkobierców, tak w grupie spadkobierców powo³a-nych do dziedziczenia z ustawy, jak i spadkobierców ustawowych w stosunku do spadkobierców testamentowych. W tym drugim przypadku zabrak³o ja-kichkolwiek ograniczeñ tego rodzaju, jak w art. 1059 k.c. Dowodzi³o to, ¿e sam ustawodawca nie traktowa³ ustanowionych przez siebie ograniczeñ jako koniecznych do osi¹gniêcia za³o¿onego celu (niezale¿nie od tego, czy cel ten by³ legitymowany konstytucyjnie). Zreszt¹ jak wskaza³ Trybuna³ tak¿e obrót gospodarstwami rolnymi w drodze czynnoci inter vivos nie by³ podda-ny tego rodzaju ograniczeniom. Po drugie, wyznaczopodda-ny przez ustawodawcê kr¹g osób, maj¹cy charakter ograniczaj¹cy w stosunku do krêgu spadkobier-ców na zasadach ogólnych, nie by³ oparty na przes³ankach w sposób racjonal-ny prowadz¹cych do celów, które by³yby zgodne z Konstytucj¹. O ile wzglêdy prawid³owej gospodarki rolnej mog³yby uzasadniaæ dwie pierwsze kategorie (art. 1059 pkt 1 i 2 k.c.), o tyle grupy trzecia i czwarta (art. 1059 pkt 3 i 4 k.c.) zosta³y wprowadzone jak mo¿na przypuszczaæ wy³¹cznie z przyczyn so-cjalnych. Trybuna³ zwróci³ uwagê, i¿ art. 1059 wraz z art. 1060 i 1062 k.c.
w brzmieniu wówczas obowi¹zuj¹cym nie prowadzi³y do celu, który mia³by uzasadnienie konstytucyjne, a mianowicie do zapewnienia gospodarstwu
rol-4 Pierwszy art. 1060 k.c. przewidywa³, ¿e wnuki spadkodawcy b¹d dalsi zstêpni, którzy w chwili otwarcia spadku odpowiadaj¹ warunkom przewidzianym w art. 1059 k.c. pkt 1 i 2, dziedzicz¹ gospodarstwo rolne tak¿e wtedy, gdy ich ojciec lub matka nie mog¹ gospodarstwa dziedziczyæ z powodu braku warunków przewidzianych w art. 1059 k.c. Z kolei przepis art. 1062 k.c. zawiera³ podobn¹ regulacjê odnonie do rodzeñstwa spadkodawcy i jego dzieci.
nemu okrelonej wielkoci, pozwalaj¹cej na w³aciwe i ekonomiczne rodzin-ne gospodarowanie. Wiêcej nawet dopuszczenie do dziedziczenia ustawo-wego gospodarstwa rolnego wy³¹cznie osób okrelonych w art. 1059 pkt 3 k.c.
mog³oby uniemo¿liwiæ osi¹gniêcie tego celu. Natomiast wyeliminowanie da-nego spadkobiercy ustawowego z krêgu osób dziedzicz¹cych gospodarstwo rolne z powodu niespe³nienia ¿adnego z warunków okrelonych w art. 1059 k.c. wy³¹cza³o go z mo¿liwoci otrzymania tego gospodarstwa w wyniku
dzia-³u spadku, nawet gdyby w okresie miêdzy otwarciem i dzia³em spadku spe³-ni³ on warunek okrelony w art. 1059 pkt 1 lub 2 k.c. Inaczej mówi¹c, kwestionowane przepisy nie gwarantowa³y ani niepodzielnoci gospodarstwa rolnego, ani objêcia go przez jedn¹ najbardziej do tego zawodowo i fachowo predystynowan¹ osobê5. Trybuna³ uzna³ wiêc porednio, ¿e tego rodzaju re-gulacja by³aby dopuszczalna. Jako ¿e art. 1059 k.c. wymogów konstytucyj-nych w tym zakresie nie spe³nia³a, Trybuna³ uzna³ ten przepis za niezgody z Konstytucj¹. W swoim orzeczeniu da³ jednak podstawy do wprowadzenia regulacji dziedziczenia ustawowego maj¹cej na celu ochronê gospodarstwa rolnego w przysz³oci, co odpowiednio mo¿na odnieæ do przedsiêbiorstwa. Za ochron¹ przedsiêbiorstwa mortis causa przemawiaj¹ bowiem podobne wzglê-dy. Do dnia dzisiejszego takiej regulacji jednak nie ma. Gdy w sk³ad spadku wchodzi przedsiêbiorstwo, a powo³anie do dziedziczenia nastêpuje wy³¹cznie z ustawy, dalszy byt przedsiêbiorstwa mo¿e byæ zagro¿ony.
2. Dziedziczenie testamentowe
Jak siê wydaje, spadkodawca móg³by temu przeciwdzia³aæ, sporz¹dzaj¹c testament. Czy jednak na pewno? Zacz¹æ trzeba od tego, ¿e polski ustawo-dawca przewiduje zasadê swobody rozrz¹dzania maj¹tkiem na wypadek
mierci. Poprzez tê zasadê nale¿y rozumieæ zakres uprawnieñ spadkodawcy w dokonywaniu dyspozycji swoim maj¹tkiem na wypadek mierci6. Jest to wiêc chroniona prawnie mo¿liwoæ realizowania skutecznych rozrz¹dzeñ ma-j¹tkiem na wypadek mierci7.
Na ogó³ chodzi tutaj o wszelkie czynnoci prawne dopuszczalne mortis causa. Czynnoci te maj¹ s³u¿yæ dysponowaniu maj¹tkiem przez uprawnio-nego i wywieraæ skutki prawne po jego mierci. Problematyka swobody roz-rz¹dzania maj¹tkiem na wypadek mierci jest za zwi¹zana z podstawow¹ zasad¹ obowi¹zuj¹c¹ na tle prawa cywilnego, tj. zasad¹ autonomii woli
pod-5 Zob. uzasadnienie wyroku TK z dnia 31 stycznia 2001 r. w sprawie P 4/99, OTK 2001, nr 1, poz. 5.
6 Por. B. Kordasiewicz, Testamentowe dziedziczenie gospodarstw rolnych, Wroc³aw War-szawa Kraków Gdañsk 1978, s. 58.
7 T. Kipp, H. Coing, Erbrecht, Tübingen 1990, s. 109.
miotów prawa cywilnego, która wyra¿a przys³uguj¹c¹ tym podmiotom kom-petencjê do swobodnego kszta³towania stosunków cywilnoprawnych8. Auto-nomia woli stron nale¿y bowiem do tradycyjnych zasad prawa cywilnego.
Sk³adaj¹ siê na ni¹ m.in. swoboda dokonania lub niedokonania pewnej czyn-noci prawnej oraz dowolnoæ ukszta³towania treci tej czynczyn-noci9.
Obowi¹zuj¹ce prawo polskie pozwala na urzeczywistnienie woli spadko-dawcy w decydowaniu o losach swojego maj¹tku tak¿e po jego mierci. Ko-deks cywilny przewiduje mo¿liwoæ rozrz¹dzania przez spadkodawcê swoim maj¹tkiem na wypadek mierci, jednak ta kompetencja znajduje pewne ogra-niczenia. Podstawowy jest przepis art. 941 k.c., który stanowi, ¿e rozrz¹dziæ maj¹tkiem na wypadek mierci mo¿na jedynie przez testament. Ustawa przewiduje ró¿ne rodzaje form testamentów, jednak ¿adna z nich nie pozwala spadkodawcy na wskazanie, jaki sk³adnik maj¹tkowy winien uzyskaæ
powo-³any przez niego spadkobierca, w przypadku powo³ania do dziedziczenia kil-ku spadkobierców. Testator nie mo¿e wiêc przes¹dziæ tego, aby wskazana przez niego osoba naby³a z chwil¹ jego mierci konkretny wymieniony w testamencie sk³adnik maj¹tkowy; nie mo¿e tak¿e przes¹dziæ o sposobie podzia³u maj¹tku spadkowego pomiêdzy kilku spadkobierców. Prawo polskie nie przewiduje bowiem choæby tzw. testamentu dzia³owego. W sytuacji postê-powania o stwierdzenia nabycia spadku, gdy testator przeznaczy³ poszczegól-nym osobom konkretne sk³adniki maj¹tku spadkowego, s¹d nie bêdzie mery-torycznie rozstrzyga³ tych kwestii. Korzystaj¹c z regu³ wyk³adni okrelonych w art. 961 k.c., orzeknie nabycie maj¹tku spadkowego w udzia³ach przypada-j¹cych poszczególnym spadkobiercom. Przyk³adowo, gdy spadkodawca w te-stamencie jednemu ze spadkobierców przeznaczy³ dzia³aj¹ce przedsiêbior-stwo rodzinne, a drugiemu nieruchomoæ, to spadkobiercy nabêd¹ wszystkie wchodz¹ce do spadku przedmioty maj¹tkowe, a udzia³ ka¿dego z nich, zarów-no w ca³oci masy maj¹tkowej, jak i w poszczególnych sk³adnikach tego maj¹tku, okrelony bêdzie za pomoc¹ u³amka. Równie¿ wówczas byt przed-siêbiorstwa mo¿e byæ zagro¿ony.
3. Umowy o spadek
W wietle prawa polskiego niedopuszczalne s¹ umowy o spadek po oso-bie ¿yj¹cej (art. 1047 k.c.), chyba ¿e przepisy szczególne stanowi¹ inaczej.
Takim przepisem jest obecnie tylko przepis art. 1048 k.c., który dopuszcza mo¿liwoæ zawarcia umowy o zrzeczenie siê dziedziczenia10. Wed³ug tego
8 Z. Radwañski, Prawo cywilne czêæ ogólna, Warszawa 1999, s. 19.
9 Por. S. Grzybowski, [w:] System prawa cywilnego. Czêæ ogólna, t. 1, red. S. Grzybow-ski, Wroc³aw Warszawa Kraków Gdañsk £ód 1985, s. 52.
10 I. Kozak, Umowa o zrzeczenie siê dziedziczenia, PSD 2004, nr 1112, s. 74 i n.
przepisu, spadkobierca ustawowy mo¿e przez umowê z przysz³ym spadko-dawc¹ zrzec siê dziedziczenia po nim. Dla poruszanego tu problemu mo¿noæ zawarcia takiej umowy ma du¿e znaczenie praktyczne. Jak zauwa¿a doktry-na, instytucja ta pozwala bowiem unikn¹æ sporów miedzy spadkobiercami czy osobami uprawnionymi do zachowku lub zapisu. Zapobiega tak¿e
podzia-³owi maj¹tku spadkowego. Poza problemem rozdrobnienia przedsiêbiorstwa na skutek dziedziczenia ustawowego b¹d testamentowego podkrela siê wiêc problem realizacji roszczeñ maj¹tkowych z tytu³u zapisów czy zachow-ku, który mo¿e utrudniaæ dalsze funkcjonowanie przedsiêbiorstwa. Doktryna twierdzi np., ¿e koniecznoæ realizacji roszczeñ o zachowek w krañcowych wypadkach mo¿e doprowadziæ do upadku przedsiêbiorstwo lub gospodarstwo rolne wchodz¹ce w sk³ad spadku, je¿eli spadkobierca nie dysponuje innym maj¹tkiem, z którego móg³by zaspokoiæ uprawnionych do zachowku. Temu przeciwdzia³aæ mo¿e w³anie zrzeczenie siê dziedziczenia, które co prawda wystêpuje zazwyczaj za wynagrodzeniem na rzecz zrzekaj¹cego siê, jednak odpowiednie ukszta³towanie umowy pozwala roz³o¿yæ spadkodawcy ciê¿ar zap³aty owego wynagrodzenia na lata11.
Jednym z celów umowy zrzeczenia siê dziedziczenia mo¿e byæ zatem przeciwdzia³anie rozdrobnieniu przedsiêbiorstwa, które wchodzi³oby w sk³ad maj¹tku spadkowego. Spadkodawca za ¿ycia wyposa¿a swojego spadkobiercê, czyni¹c to na poczet przysz³ego spadku w przekonaniu, ¿e z powodu tego wyposa¿enia spadkobierca ten nie bêdzie ju¿ dziedziczyæ z ustawy po nim, a jednoczenie to wczeniejsze wyposa¿enie uchroni przedsiêbiorstwo przed podzia³em i nie zaszkodzi pozosta³ym spadkobiercom12, dla których spadko-dawca przewidzia³ inne sk³adniki swojego maj¹tku. St¹d najczêciej umowa ta po³¹czona jest z darowizn¹ na rzecz zrzekaj¹cego siê, która ma byæ niejako w³anie ekwiwalentem za akt zrzeczenia siê dziedziczenia13. Pozwala to na zachowanie przedsiêbiorstwa w jednych rêkach.
Zrzeczenie dziedziczenia jest zatem dopuszczonym przez prawo negatyw-nym kontraktem dziedziczenia, który nie stanowi tytu³u powo³ania do dzie-dziczenia14. Treci¹ tego kontraktu jest zrzeczenie siê dziedziczenia po przy-sz³ym spadkodawcy przez spadkobiercê15. Wykorzystanie tej instytucji mo¿e pozwoliæ na ochronê bytu przedsiêbiorstwa mortis causa.
11 Tak: J. Pisuliñski, Zrzeczenie siê dziedziczenia w prawie niemieckim, Rejent 1999, nr 12, s. 64.
12 Tak: S. Wójcik, Podstawy prawa cywilnego. Prawo spadkowe, Warszawa 2002, s. 31.
13 A. Malinowski, Umowa o zrzeczenie siê dziedziczenia w ujêciu kodeksu cywilnego, NPN 2004, nr 4, s. 35.
14 J. Kosik, [w:] System prawa cywilnego. Prawo spadkowe, t. 4, red. S. Grzybowski, Wroc³aw Warszawa Kraków Gdañsk £ód 1985, s. 584 i n.
15 M. Pazdan, Umowa o zrzeczenie siê dziedziczenia w polskim prawie spadkowym,
Rejent 1997, nr 4, s. 186.
4. Darowizna mortis causa
Jak za wspomniano, dyskusyjne jest, czy w wietle obowi¹zuj¹cego sta-nu prawnego dopuszczalne s¹ darowizny mortis causa16. Chodzi tutaj bo-wiem o darowiznê uczynion¹ z zastrze¿eniem warunku zawieszaj¹cego w postaci mierci darczyñcy i istnieje w¹tpliwoæ, czy czynnoæ tak¹ mo¿na kwalifikowaæ w³anie jako czynnoæ prawn¹ mortis causa. Dochodzi ona bo-wiem do skutku ju¿ za ¿ycia uczestnicz¹cych w jej zawarciu stron i ju¿
wówczas powstaj¹ z niej skutki prawne, podczas gdy cech¹ czynnoci praw-nych mortis causa jest to, ¿e wszystkie skutki prawne wywo³uj¹ dopiero po
mierci strony dokonuj¹cej tej czynnoci17. Ostatnio w literaturze coraz
czê-ciej wyra¿any jest pogl¹d, ¿e darowizna, której skutecznoæ zale¿y od mier-ci darczyñcy, jest de lege lata dopuszczalna18. Pogl¹d ten, z uwagi na treæ art. 941 k.c. jest jednak dyskusyjny19. St¹d po¿¹dana wydaje siê tutaj ingeren-cja ustawodawcy, który przes¹dzi³by ostatecznie tê kwestiê20. Mog³oby to mieæ istotne znaczenie dla spadków, w których sk³ad wchodzi przedsiêbiorstwo.
W tym kierunku zmierza projekt zmiany kodeksu cywilnego przygotowa-ny przez grupê senatorów, przyjêty przez Senat w dniu 28 maja 2009 r.
Stosownie do proponowanego przepisu art. 888[1] § 1 k.c., je¿eli darczyñca zobowi¹za³ siê do bezp³atnego wiadczenia na wypadek mierci, obdarowany nabywa przedmiot darowizny z chwil¹ mierci darczyñcy, o ile prze¿y³ dar-czyñcê (darowizna na wypadek mierci)21. W uzasadnieniu dla tego projektu wskazano, i¿ dla uszanowania woli spadkodawcy sporz¹dzenie testamentu nie zawsze bêdzie zabiegiem wystarczaj¹cym. Zdaniem projektodawców za-sada sukcesji uniwersalnej jest czêsto niezrozumia³a dla osoby, która w testa-mencie pragnie podzieliæ (rozpisaæ) swój maj¹tek na spadkobierców w sposób uznany przez siebie za najlepszy. Zadysponowanie w testamencie
okrelony-16 Zob. np. Z. Radwañski, [w:] System prawa prywatnego. Prawo cywilne czêæ ogólna, t. 2, red. Z. Radwañski, Warszawa 2008, s. 217; M. Pazdan, [w:] Kodeks cywilny. Komentarz, t. 2, red. K. Pietrzykowski, Warszawa 2000, s. 983; J. Kremis, [w:] Kodeks cywilny. Komentarz do artyku³ów 5351088, t. 2, red. E. Gniewek, Warszawa 2004, s. 1025.
17 Tak: S. Wójcik, F. Zoll, [w:] System prawa prywatnego. Prawo spadkowe, t. 10, red.
B. Kordasiewicz, Warszawa 2010, s. 273.
18 Zob. np. M. Niedopia³, Darowizna na wypadek mierci, PiP 1987, nr 11, s. 53;
E. Drozd, op. cit., s. 74 i n.; J. Górecki, op. cit., s. 35 i n.
19 Zob. E. Skowroñska-Bocian, Komentarz do kodeksu cywilnego. Ksiêga czwarta. Spadki, Warszawa 2006, s. 71 i 252.
20 Jak siê wydaje, zdaniem ustawodawcy taka darowizna jest niedopuszczalna, o czym
wiadczy choæby senacki projekt ustawy o zmianie kodeksu cywilnego oraz niektórych innych ustaw (Druk Senacki nr 495), gdzie proponuje siê wprowadzenie do prawa polskiego konstruk-cji darowizny na wypadek mierci. Pomys³ ten spotka³ siê jednak z krytyk¹, wedle której taka figura prawna mo¿e byæ uznana za sprzeczn¹ z normami konstytucyjnymi (!). Zob. P. Telenga, Opinia do projektu grupy senatorów ustawy o zmianie ustawy kodeks cywilny i niektórych innych ustaw, Orodek Badañ Studiów i Legislacji, Lublin 14 kwietnia 2009, s. 1 i n.
21 Druk Senacki nr 495, s. 2.
mi sk³adnikami spadku ma dla spadkodawcy w pierwszej kolejnoci wy-dwiêk gospodarczy i nie dba on o czystoæ konstrukcji prawnej zawartej w treci testamentu.
Nadto wed³ug autorów projektu jest jeszcze drugi aspekt obowi¹zuj¹-cej regulacji spadkowej. W obecnym stanie prawnym, gdy maj¹tek spadkowy dziedziczy kilku spadkobierców, musz¹ oni najpierw przeprowadziæ postêpo-wanie o stwierdzenie nabycia spadku, a nastêpnie dokonaæ dzia³u spadku i okreliæ, któremu z nich przypadn¹ na w³asnoæ poszczególne sk³adniki maj¹tkowe. W wypadku sporu pomiêdzy nimi, nawet przy sporz¹dzonym testamencie, postêpowanie mo¿e toczyæ siê latami, a nabyte w spadku sk³ad-niki czêsto o znacznej wartoci mog¹ przestaæ istnieæ. Niejednokrotnie, gdy spadkobiercy staj¹ siê wspó³w³acicielami przedsiêbiorstwa, trudnoci w jego funkcjonowaniu mog¹ pojawiæ siê ju¿ na tle bie¿¹cego zarz¹du, wyp³at wyna-grodzeñ czy nawet prostego wype³nienia deklaracji podatkowych i wspó³od-powiedzialnoci fiskalnej za jego dzia³anie. Nie trzeba dodawaæ, ¿e tylko niektórzy z nich mog¹ byæ zainteresowani regulacj¹ spraw spadkowych i prowadzeniem przedsiêbiorstwa, a pozostali nie wykazywaæ ¿adnej aktyw-noci. Nie wolno zapomnieæ, ¿e do czasu zakoñczenia postêpowañ spadko-wych, potwierdzaj¹cych ich prawa spadkowe wzglêdem np. kontrahentów czy pracowników, spadkobiercy nie bêd¹ mogli legitymowaæ siê dokumentem potwierdzaj¹cym uprawnienia do prowadzenia przedsiêbiorstwa, a wiêc ta-kim, który w efekcie pozwoli na w pe³ni skuteczne podpisywanie podstawo-wych dokumentów. W przesz³oci dochodzi³o w takiej sytuacji do likwidacji prawid³owo dzia³aj¹cych przedsiêbiorstw rodzinnych. Jak za zauwa¿yli au-torzy projektu nie jest to zjawisko po¿¹dane. St¹d wprowadzenie konstruk-cji prawnej darowizny na wypadek mierci mog³oby umo¿liwiæ spadkodawcy dysponowanie poszczególnymi sk³adnikami maj¹tku, tak by w chwili mierci przechodzi³y one automatycznie na w³asnoæ beneficjenta22. Najwyraniej ustawodawca dostrzeg³ potrzebê ochrony przedsiêbiorstw przed rozdrobnie-niem mortis causa.
Podstawowym zarzutem przeciwko tej konstrukcji jest wskazanie, ¿e pozbawia ona wierzycieli spadkodawcy mo¿liwoci ci¹gniêcia d³ugów z rozdysponowanego mienia. Skoro bowiem mienie, którego dotyczy darowi-zna, nie wchodzi w sk³ad spadku, obdarowany nie bêdzie odpowiada³ za d³ugi spadkowe23. Byæ mo¿e w tym zakresie projekt ten nale¿a³oby uzupe³niæ. Sam pomys³ jest jednak godny uwagi. Pozwoli na ochronê bytu przedsiêbiorstwa na wypadek mierci spadkodawcy.
22 Por. M. Domagalski, Biznes chce swobody w spadkobraniu firm, Rzeczpospolita z dnia 5 padziernika 2010, s. C2.
23 Por. wypowied M. Pazdana, [w:] ibidem, s. C2.
5. Zapis windykacyjny
Komisja Kodyfikacyjna Prawa Cywilnego, niejako w opozycji do projektu senackiego, przygotowa³a projekt innej konstrukcji, która ma spe³niæ podob-ne cele. Chodzi o instytucjê tzw. zapisu windykacyjpodob-nego. Stosownie do pro-jektowanego przepisu art. 981[1] § 1 k.c., w testamencie sporz¹dzonym w formie aktu notarialnego spadkodawca mo¿e postanowiæ, ¿e oznaczona osoba nabywa przedmiot zapisu z chwil¹ otwarcia spadku (zapis windykacyj-ny). Wedle § 2 tego przepisu, przedmiotem zapisu windykacyjnego mo¿e byæ:
1) rzecz oznaczona co do to¿samoci, 2) zbywalne prawo maj¹tkowe, 3) przed-siêbiorstwo lub gospodarstwo rolne, 4) ustanowienie na rzecz zapisobiercy u¿ytkowania lub s³u¿ebnoci24.
Zapis windykacyjny pozwala wiêc na przekazanie przedsiêbiorstwa na rzecz danej osoby mortis causa. Zalet¹ tej konstrukcji jest prostota i zgod-noæ z wol¹ testatora. Powoduje ona nabycie przedmiotu zapisu przez zapiso-biercê ju¿ w chwili mierci testatora, bez koniecznoci podejmowania dodat-kowych dzia³añ25. Dopuszczalny obecnie zapis (art. 968 k.c.) dla wywo³ania skutków rzeczowych wymaga zawarcia umowy stanowi¹cej jego wykonanie.
Projekt zmienia ten stan rzeczy i wprowadza now¹ postaæ zapisu. Jako ¿e rozdysponowanie przez testatora znaczn¹ czêci¹ swego maj¹tku w drodze zapisów windykacyjnych i wy³¹czenie tych przedmiotów ze spadku
Projekt zmienia ten stan rzeczy i wprowadza now¹ postaæ zapisu. Jako ¿e rozdysponowanie przez testatora znaczn¹ czêci¹ swego maj¹tku w drodze zapisów windykacyjnych i wy³¹czenie tych przedmiotów ze spadku