Wolnoœæ gospodarcza w œwietle konstytucji gospodarczej RP

2011

W porz¹dku publicznoprawnym wolnoœæ cz³owieka jest wynikiem odpo-wiedniej decyzji ustawodawcy konstytucyjnego, który poprzez system praw podstawowych gwarantuje mo¿liwoœæ podejmowania przez ka¿d¹ jednostkê dzia³ania, które uwa¿a za s³uszne w stosunku do swoich mo¿liwoœci i zamie-rzeñ pod warunkiem, ¿e nie narusza ono praw osób trzecich i nie jest sprzeczne z porz¹dkiem konstytucyjnym (wolnoœæ w sensie pozytywnym) oraz chroni jednostkê przed dzia³aniami pañstwa sprzecznymi z ustaw¹ za-sadnicz¹, zagra¿aj¹cymi prawnej i gospodarczej sferze wolnoœci (wolnoœæ w sensie negatywnym).

W najbardziej ogólnym i bezwzglêdnym ujêciu wolnoœæ jednostki w sen-sie pozytywnym oznacza mo¿liwoœæ dokonywania okreœlonego wyboru

spo-œród wielu mo¿liwych dzia³añ, co oznacza mo¿liwoœæ podejmowania decyzji w sposób samodzielny, niezwi¹zany i nieograniczony tak¿e przez tzw. warun-ki obiektywne. Jednostka w ramach swojej wolnoœci winna mieæ prawo do dzia³ania zgodnie z w³asnym uznaniem. W ramach tak ujêtej wolnoœci istnieje mo¿liwoœæ podejmowania nawet dzia³añ nieracjonalnych, pozbawionych sensu.

Wolnoœæ w sferze dzia³alnoœci gospodarczej nie oznacza oczywiœcie samo-stanowienia bezwzglêdnego i nieograniczonego. Bez wiêkszego ryzyka mo¿-na, jak siê wydaje, wyraziæ pogl¹d, i¿ treœæ i granice wolnoœci gospodarczej s¹ inne ni¿ treœæ i zakres wolnoœci w innych dziedzinach ¿ycia spo³ecznego, gdy¿

wolnoœæ w dziedzinie gospodarki nie jest celem samym w sobie, ale wolnoœci¹ ograniczon¹ i zwi¹zan¹ przez istotê dzia³alnoœci gospodarczej i zasady

(regu-³y) jej organizacji.

Pierwotnym niejako Ÿród³em ograniczenia wolnoœci gospodarczej jest istota gospodarki (dzia³alnoœæ gospodarczej) nastawionej na zaspokojenie po-trzeb na dobra i us³ugi wiêkszych grup ludnoœci, a nawet ca³ego spo³eczeñ-stwa. Jest to wiêc dzia³alnoœæ o wyraŸnie zorientowanym celu, którego

reali-zacja dokonuje siê w procesie wymiany poda¿y i popytu produktów i us³ug, koordynowanej przez mechanizm cenowy, w warunkach wolnej konkurencji, tj. na rynku. Rynek, co oczywiste, nie jest jedynym mo¿liwym sposobem koordynacji gospodarki. Zadania koordynacji gospodarki mo¿e spe³niaæ tak¿e pañstwo, które mo¿e wprost nakazywaæ, co i jak produkowaæ oraz komu przekazywaæ wytworzone dobra. W praktyce te dwa sposoby koordynacji gospodarki wystêpuj¹ ³¹cznie w ró¿nych proporcjach – b¹dŸ to dominuj¹cego wp³ywu mechanizmu rynkowego, b¹dŸ dominuj¹cego wp³ywu pañstwa.

A zatem podejmowanie dzia³alnoœci gospodarczej w nastêpstwie uzyskanego dostêpu do dzia³alnoœci gospodarczej jest jednoczeœnie aktem identyfikacji podmiotu podejmuj¹cego i wykonuj¹cego dzia³alnoœæ gospodarcz¹ z gospodar-ka zorganizowan¹ w sposób okreœlony przez obowi¹zuj¹ce przepisy prawne i aktem uczestnictwa w gospodarce na zasadach okreœlonych w obowi¹zuj¹-cym porz¹dku prawnym. Bior¹c pod uwagê szczególny przedmiot wolnoœci gospodarczej, wyznaczony przez istotne cechy dzia³alnoœci gospodarczej orientowanej w pierwszym rzêdzie przez prawa rynku, aksjologia prawnej regulacji gospodarki nie jest autonomiczna, zale¿y od obiektywnych praw ekonomicznych, które przede wszystkim orientuj¹ procesy gospodarcze, od ustaleñ nauk ekonomicznych, które formu³uj¹ zasady dobrego gospodarowa-nia, oraz wypowiedzi normatywnych zawieraj¹cych wskazówki dotycz¹ce po-lityki gospodarczej, aby osi¹gn¹æ zamierzone cele spo³eczne. St¹d regulacja prawna w odniesieniu do zakresu i przedmiotu wolnoœci gospodarczej, ogra-niczona przez paradygmat gospodarki opartej na prawach ekonomicznych, staje siê narzêdziem realizacji okreœlonych celów publicznych poprzez two-rzenie mechanizmów organizuj¹cych i funkcjonowania gospodarki wykracza-j¹cych poza ten paradygmat.

Nale¿y w tym miejscu podkreœliæ, i¿ w aksjologii gospodarki nie jest to jedynie Ÿród³o ograniczenia wolnoœci gospodarczej, gdy¿ gospodarka w przy-jêtym rozumieniu jest elementem okreœlonej sytuacji kulturowej, aczkolwiek jest ona ró¿na od klasycznych dziedzin kultury, takich jak: religia, oœwiata, sztuka czy nauka. Z tego powodu w dyskusji o gospodarce, dzia³alnoœci go-spodarczej nie mo¿na unikn¹æ konfrontacji z paradygmatami etycznymi i moralnymi. Gospodarka wi¹¿e siê œciœle z podstawowymi problemami wspó³¿ycia spo³ecznego, z „obrazem cz³owieka”, „spo³eczeñstwa” i – mimo ¿e w obecnym swym ustrojowym kszta³cie jest zasadniczo wolna – podlega wielu postulatom, np. sprawiedliwoœci, dobra wspólnego, postêpowania etycz-nego. Wolna gospodarka i uosabiaj¹ce tê wolnoœæ prawa podmiotowe jedno-stek i grup spo³ecznych nie odnosz¹ siê zasadniczo do sfery moralnoœci, lecz do sfery legalnoœci, co jednak nie oznacza, ¿e porz¹dek prawny jest wobec postaw etycznych i moralnych indyferentny. Etyka bez reszty nie mieœci siê w porz¹dku prawnym. St¹d te¿ te dwa krêgi – etyczny i prawny – siê nie pokrywaj¹. Istotne i godne podkreœlenia jest to, ¿e gospodarka jako pewien

wycinek ¿ycia spo³ecznego dotyczy cz³owieka (jednostki) ukszta³towanego okreœlonym stanem kultury, nie zaœ stanem naturalnym. A zatem ¿ycie go-spodarcze jest procesem, który nie jest realizowany w „pró¿ni etycznej”.

Dzia³alnoœæ gospodarcza nie zawsze poddaje siê motywacjom racjonalnym (ekonomicznie). St¹d pozycja jednostki jako uczestnika gospodarki rynkowej nie jest identyczna z pozycj¹ homo oeconomicus¹. Gospodarka (rynek) zale¿y zatem tak¿e od uwarunkowañ pozagospodarczych, pozarynkowych, wœród których wystêpuj¹ tak¿e za³o¿enia kulturowe, etyczne, moralne i spo³eczne.

Nale¿y zak³adaæ istnienie norm etycznych, takich jak: poczucie sprawiedli-woœci i wspólnoty, uczcisprawiedli-woœci, rzetelnoœci, szacunku dla godnoœci cz³owieka, które ludzie przynosz¹ ze sob¹, podejmuj¹c dzia³alnoœæ gospodarcz¹. Przyjêty w obowi¹zuj¹cym porz¹dku prawnym system aksjologiczny instrumentalizu-je gospodarkê, która instrumentalizu-jest orientowana nie tylko przez cele ekonomiczne, ale tak¿e cele spo³eczne, które s¹ mo¿liwe do osi¹gniêcia przez dzia³alnoœæ gospo-darcz¹. W tych warunkach gospodarka rynkowa jest nie tylko porz¹dkiem ekonomicznym (gospodarczym), ale tak¿e ³adem spo³ecznym ukszta³towanym przez zaakceptowany i przyjêty system wartoœci.

Uwzglêdniaj¹c powy¿sze zastrze¿enia, podstawowym ograniczeniem wol-noœci gospodarczej jest wiêc aktualnie obowi¹zuj¹cy, ukonstytuowany system gospodarczy, który stanowi normatywny zapis ukszta³towanego systemu go-spodarczego, zawieraj¹cy gwarancje trwa³oœci jego podstawowych za³o¿eñ i odpowiadaj¹cego tym za³o¿eniom sposobu dzia³ania. Na gruncie polskiego porz¹dku prawnego jest to zdeklarowany w art. 20 Konstytucji RP ustrój spo³ecznej gospodarki rynkowej, opartej na wolnoœci dzia³alnoœci gospodar-czej, w³asnoœci prywatnej oraz solidarnoœci, dialogu i wspó³pracy partnerów spo³ecznych. W œwietle tej zasady wolnoœæ gospodarcza oznacza nie tylko i wy³¹cznie prawo samostanowienia przedsiêbiorców, ale stanowi obiektywn¹ zasadê organizuj¹c¹ gospodarkê w sposób zak³adaj¹cy œcis³y zwi¹zek miêdzy prywatn¹ autonomi¹, swobod¹ umown¹, gwarancj¹ w³asnoœci a mechani-zmem konkurencji. Wolnoœæ gospodarcza jest wiêc ze swojej istoty ograniczo-na, gdy¿ jej celem jest umo¿liwienie zasadniczo swobodnego, zgodnie z wol¹ zainteresowanych podmiotów, podjêcia i prowadzenia dzia³alnoœci gospodar-czej, jednak¿e na zasadach okreœlonych w Konstytucji RP i rozwiniêtych w ustawodawstwie gospodarczym.

Z historycznej perspektywy stosunek ustawodawcy konstytucyjnego do kwestii ustroju gospodarczego wyrasta³ z ró¿nych postaw ideowych. Konsty-tucje liberalno-demokratyczne na ogó³ w niewielkim zakresie i w sposób

1 Por. szerzej P. Häberle, „Spo³eczna gospodarka rynkowa” jako trzecia droga. Konsekwen-cje dla dzisiejszego prawodawstwa konstytucyjnego, [w:] Konstytucja i gospodarka, Warszawa 1995, s. 16 oraz R. Stober, Allgemeines Wirtschaftsrecht. Grundlagen und Prinzipien. Wirtschaft-sverfassungsrecht, Stuttgart 2000, s. 210.

ogólny wypowiadaj¹ siê na temat ustroju gospodarczego i polityki gospodar-czej, inaczej ni¿ konstytucje, które zawieraj¹ szczegó³owe i zarazem jedno-znaczne postanowienia dotycz¹ce ustroju gospodarczego i polityki gospodar-czej pañstwa². Podstawowym problemem konstytucyjnej regulacji ingerencji organów w³adzy publicznej w sferê gospodarki i ochrony praw podmiotów gospodaruj¹cych jest zakres konstytucyjnoprawnego zwi¹zania ustanowio-nym porz¹dkiem gospodarczym z wszystkimi jego konsekwencjami³. Ma to szczególne znaczenie dla materialnej konstytucyjnoœci aktów prawnych regu-luj¹cych procesy gospodarcze, a zw³aszcza dla ingerencyjnej dzia³alnoœci orga-nów w³adzy publicznej⁴. Chodzi wiêc o maj¹cy znaczenie dla ca³ego konstytu-cyjnego prawa gospodarczego problem stosunku pañstwa do gospodarki⁵, o mo¿liwoœæ wp³ywania na gospodarkê i granice polityczno-gospodarczej dzia³alnoœci pañstwa, w tym tak¿e o granice wolnoœci gospodarczej⁶. Samo pojêcie „konstytucja gospodarcza” jest niejednolite, co wynika z mo¿liwoœci definiowania go na ró¿nych p³aszczyznach. W ujêciu przedmiotowym znacze-nie tego terminu wyznaczaj¹ pojêcia konstytucji i gospodarki, co oczywiste w pañstwie konstytucyjnym, w którym gospodarka jest przedmiotem umowy spo³ecznej, i oznacza, ¿e gospodarka zosta³a ukonstytuowana, czyli zorgani-zowana (urz¹dzona), stanowi¹c tym samym sk³adnik porz¹dku konstytucyj-nego⁷.

Konstytucji gospodarczej mo¿na nadaæ sens empiryczny i normatywny, materialny i formalny⁸. W znaczeniu empirycznym pojêcie to odzwierciedla rzeczywist¹ (faktyczn¹) organizacjê i przebieg procesów gospodarczych oraz

2 W doktrynie prawa konstytucyjnego RFN przybra³o to postaæ sporu o „konstytucjê go-spodarcz¹ Ustawy Zasadniczej” w okresie budowy republiki federalnej, a wiêc w latach 50.

XX wieku. Spór ten nastêpnie ucich³, po czym zyska³ ponownie po¿ywkê w nowych rozwi¹za-niach prawnych. Por. szerzej P. Badura, Wirtschaftsverfassung und Wirtschaftsverwaltung, München 1970, s. 17 i n.; R. Schmidt, Kompendium Öffentliches Wirtschaftsrecht, Springer 1997, s. 35 i podan¹ literaturê.

3 Zob. W. Frotscher, Wirtschaftsverfassunngs- und Wirtschaftsverwaltungsrecht, München 1999, s. 7.

4 Wed³ug P. Badury (op. cit., s. 18) zagadnienie „konstytucji gospodarczej” rozpatrywane jest w dwóch odmiennych znaczeniach. W znaczeniu w¹skim jako konstytucyjnoprawne posta-nowienia Ustawy Zasadniczej reguluj¹ce porz¹dek gospodarczy, np. zasada pañstwa socjalnego, gospodarka rynkowa i kierownictwo gospodarcze w odniesieniu do praw podstawowych o cha-rakterze gospodarczym. W znaczeniu szerokim jako ca³okszta³t przepisów prawnych, które w sposób zasadniczy i trwa³y okreœlaj¹ przebieg procesów gospodarczych, bez wzglêdu na rangê tych przepisów.

5 W. Frotscher, op. cit., s. 7.

6 G. Rinck, E. Schwark, Wirtschaftsrecht, Berlin – Bonn – München 1986, s. 17 i n.

7 Zob. P. Häberle, który podkreœla, i¿ poprzez konstytucjonalizacjê gospodarka, podobnie jak inne sfery ¿ycia spo³ecznego, zosta³a przekszta³cona ze stanu natury w stan kultury (op. cit., s. 13).

8 Por. H. Maurer, Staatsrecht I , Grundlagen, Verfassungsorgane, Staatsfuntionen, München 2003 s. 249 i n.; U. Schliesky, Öffentliches Wirtschaftsrecht, Heidelberg 2000, s. 17;

R. Schmidt, Kompendium..., s. 33.

faktyczne relacje miêdzy pañstwem a gospodark¹⁹. Normatywne ujêcie kon-stytucji gospodarczej jest natomiast uogólnieniem obowi¹zuj¹cych w danym pañstwie norm prawnych, które organizuj¹ ¿ycie gospodarcze i okreœlaj¹ relacje miêdzy pañstwem a gospodark¹¹⁰. W sensie szerszym i materialnym konstytucja gospodarcza oznacza ca³okszta³t norm prawnych o organizacji

¿ycia gospodarczego danej spo³ecznoœci (wspólnoty) jako ogó³ zasad praw-nych reguluj¹cych i utrwalaj¹cych organizacjê i przebieg procesu gospodar-czego bez wzglêdu na rangê i charakter aktów prawnych¹¹. Konstytucja gospodarcza w sensie materialnym to ca³okszta³t norm prawnych reguluj¹-cych ¿ycie gospodarcze na wszystkich poziomach regulacji prawnej¹², nato-miast w sensie wê¿szym, formalnym – ca³okszta³t przepisów konstytucyjnych organizuj¹cych gospodarkê, czyli przepisów o podstawowym znaczeniu dla okreœlenia mechanizmu koordynacji gospodarki i ochrony podmiotów gospo-daruj¹cych¹³.

Pojêcie konstytucji gospodarczej nie jest to¿same z pojêciem porz¹dku gospodarczego, gdy¿ to drugie pojêcie jest szersze i obejmuje tak¿e pozapraw-ne regulacje (organizacji) zachowañ gospodarczych¹⁴. Relacjê terminów „kon-stytucja gospodarcza” i „porz¹dek gospodarczy” wyznacza pojêcie konstytucji gospodarczej jako ca³okszta³tu konstytucyjnych norm o treœci gospodarczej determinuj¹cych porz¹dek gospodarczy, tak jak treœæ Konstytucji jako aktu prawnego najwy¿szej rangi wyznacza treœæ ustawodawstwa zwyk³ego¹⁵.

Istota problemu konstytucji gospodarczej zasadza siê w za³o¿eniu, i¿

nawet jeœli ustawa zasadnicza zawiera postanowienia, które explicite lub implicite maj¹ znaczenie dla gospodarki, to nie oznacza jeszcze, ¿e jest kon-stytucj¹ gospodarcz¹¹⁶. Termin „konstytucja gospodarcza” jest zarezerwowa-ny dla ustawy zasadniczej, której postanowienia gospodarcze tworz¹ konsty-tucyjnoprawne podstawy dla okreœlonego systemu gospodarczego, nie zaœ dla ustawy zasadniczej, która poprzestaje na regulacji tylko niektórych elemen-tów organizacji gospodarki¹⁷.

Z pojêciem konstytucji gospodarczej, inaczej ni¿ z pojêciem prawa kon-stytucyjnego gospodarczego, kojarzy siê zatem jednolita koncepcja systemu (modelu) gospodarczego. W pojêciu „konstytucja gospodarcza” wyra¿a siê okreœlona koncepcja konstytucji dla porz¹dku gospodarczego jako

okreœlone-9 G. Rinck, E. Schwark, op. cit., s. 17.

10 Ibidem.

11 G. Rinck, E. Schwark, op. cit., s. 17; R. Schmidt, Kompendium..., s. 35.

12 H.D. Jarass, Wirtschaftsverwaltungsrecht und Wirtschaftsverfassungsrecht, Berlin 1997, s. 76.

13 R. Schmidt, Kompendium..., s. 18.

14 H.D. Jarass, op. cit., s. 76.

15 G. Rinck, E. Schwark, op. cit., s. 18; U. Schliesky, op. cit., s. 17.

16 U. Karpen, Wirtschafstordnung und Grundgesetz, „Przegl¹d Prawa i Administracji”

1987, nr 23, s. 30.

17 H.D. Jarras, op. cit., s. 80.

go systemu relacji miêdzy systemami politycznym i gospodarczym¹⁸. Konsty-tucjê gospodarcz¹ w tym rozumieniu wyra¿a siê nie tyle przez gospodarczo-prawne treœci ustawy zasadniczej, ile przez mo¿liwoœæ „wyprowadzenia” z jej postanowieñ okreœlonego modelu (systemu) gospodarki, w rozumieniu jedno-litej metody kierowania gospodark¹¹⁹. Konsekwencj¹ konstytucji gospodar-czej, tzn. zawarcia w ustawie zasadniczej okreœlonej koncepcji porz¹dku go-spodarczego, jest zwi¹zanie konstytucyjn¹ koncepcj¹ ustawodawcy, rz¹du oraz innych aktorów (partnerów taryfowych) ¿ycia gospodarczego. Istnieje zatem zwi¹zanie organów w³adzy publicznej okreœlonym w ustawie zasadni-czej system gospodarczym. Je¿eli natomiast ustawodawca konstytucyjny nie podj¹³ decyzji na rzecz okreœlonego systemu gospodarczego, to oznacza, ¿e ustawa zasadnicza ma neutralny (otwarty) charakter w stosunku do ustroju gospodarczego. W tym przypadku ustawy zasadniczej nie mo¿na rozdzieliæ na konstytucjê polityczn¹ i konstytucjê gospodarcz¹. Jest to jednak neutral-noœæ (otwartoœæ) wzglêdna, gdy¿ ustawa zasadnicza zawiera postanowienia istotne dla organizacji gospodarki. S¹ to z jednej strony wolnoœci i prawa podstawowe, a z drugiej – spo³eczne zadania pañstwa²⁰, co tworzy konstytu-cyjne gwarancje dla zdecentralizowanej organizacji gospodarki opartej na prawach podstawowych²¹.

Neutralnoœæ ustawy zasadniczej nie oznacza, ¿e podejmowana przez w³a-dze publiczne ingerencja w sferê gospodarki nie jest orientowana przez usta-wê zasadnicz¹. Ka¿dy zastosowany przez w³adzê publiczn¹ œrodek ingerencji gospodarczej, odpowiedni do mo¿liwoœci gospodarki i wyznaczonych celów polityki gospodarczej, musi wykazaæ siê zgodnoœci¹ z postanowieniami Kon-stytucji, a zw³aszcza z prawami podmiotowymi o istotnym znaczeniu dla dzia³alnoœci gospodarczej (wolnoœæ gospodarcza, gwarancja w³asnoœci prywat-nej, równoœæ i konkurencja), a tak¿e z postanowieniami ustawy zasadniczej wyznaczaj¹cymi podstawowe zasady ustrojowe, takie jak zasada demokra-tycznego pañstwa prawnego i zasada pañstwa sprawiedliwoœci spo³ecznej²².

18 Ibidem.

19 R. Schmidt, Kompendium..., s. 35 i n.

20 R. Schmidt, Kompendium..., s. 37; W. Frotscher, op. cit., s. 21.

21 A. Heinemann, Grenzen staatlicher Monopol im EG-Vertrag, München 1996, s. 29.

22 Neutralnoœæ (otwartoœæ) b¹dŸ zajêcie okreœlonego stanowiska przez konstytucjê w kwe-stii ustroju gospodarczego w swoim czasie by³o (i jest nadal: postêpuj¹ca integracja europejska, zjednoczenie Niemiec) jednym z najbardziej spornych zagadnieñ w literaturze prawa gospodar-czego publicznego RFN. ród³em sporu jest daleko id¹ca powœci¹gliwoœæ, w przeciwieñstwie do konstytucji weimarskiej, ustawy zasadniczej w kwestiach ustroju gospodarczego. Decyduj¹ce w tym zakresie by³o stanowisko Zwi¹zkowego Trybuna³u Konstytucyjnego, który w orzeczeniu wydanym w 1954 r. w sprawie pomocy inwestycyjnej stwierdzi³, ¿e ustawa zasadnicza wyraŸnie nie rozstrzygnê³a o ustroju gospodarczym i przyj¹³ tezê o polityczno-gospodarczej neutralnoœci ustawy zasadniczej (Bverf GE 4,7/17). Zdaniem U. Karpena (op. cit., s. 23), Zwi¹zkowy Trybu-na³ Konstytucyjny przyj¹³ „poœredni¹” koncepcjê, gdy¿ ustawa zasadnicza zawiera pewne posta-nowienia charakterystyczne dla wolnej gospodarki rynkowej, a jednoczeœnie wyznacza pañstwu zadania kierowania gospodark¹ i opracowanie polityki gospodarczej. Jak zaznacza U. Schliesky

Wolnoœæ gospodarcza jest zatem ograniczona przez przyjêt¹ koncepcj¹ konstytucjonalizacji gospodarki, które wspó³dzia³a z przyjêt¹ formu³a konsty-tucji Unii Europejskiej na zasadzie nadrzêdnoœci i pierwszeñstwa stosowania prawa tej struktury ponadpañstwowej nad prawem krajowym oraz poprzez w³¹czenie unijnego dorobku prawnego do krajowego porz¹dku prawnego.

W warunkach cz³onkostwa w Unii Europejskiej nale¿y konsekwentnie przyj¹æ wielosk³adnikowy charakter konstytucji gospodarczej Rzeczypospo-litej, na któr¹ sk³adaj¹ siê nie tylko przepisy (normy) konstytuuj¹ce ustrój gospodarki prawa krajowego, ale tak¿e przepisy prawa europejskiego odno-sz¹ce siê do organizacji gospodarki UE, której pañstwo cz³onkowskie jest czêœci¹.

Konstytucjê gospodarcz¹ tworz¹ normy (postanowienia) Konstytucji o szczególnej donios³oœci dla ustroju gospodarczego pañstwa. Podstawowym kryterium kwalifikacji tych norm jest ich zawartoœæ aksjologiczna, dziêki której normy te zosta³y podniesione do rangi zasad konstytucji gospodarczej.

W przyjêtej powszechnie w polskiej doktrynie pojêciowej zasady prawa s¹ normami prawnymi nadrzêdnymi aksjologicznie ze wzglêdu na wagê zawar-tych w nich treœci oraz donios³oœæ dla ca³ego systemu prawnego lub jego dostatecznie wyodrêbnionej czêœci²³. Obowi¹zywanie okreœlonych zasad od-dzia³ywania pañstwa na gospodarkê, uwzglêdniaj¹ce hierarchicznoœæ systemu prawa gospodarczego publicznego, wynika przede wszystkim z postanowieñ ustawy zasadniczej okreœlaj¹cych podstawowe cechy ustroju gospodarczego pañstwa. Normy konstytucyjne (jako nadrzêdne w stosunku do ca³ego po-rz¹dku prawnego gospodarki) wi¹¿¹ ustawodawcê co do treœci stanowionego prawa, stanowi¹ podstawê oceny aktów ustawowych i innych aktów praw-nych organów administracji pod wzglêdem zgodnoœci z Konstytucj¹ i dyrek-tyw¹ interpretacyjn¹ norm prawa gospodarczego publicznego.

Wolnoœæ gospodarcz¹ kategoryzuje siê jako konstytucyjne prawo podsta-wowe przys³uguj¹ce ka¿dej osobie fizycznej, które gwarantuje jej prawo do swobodnej dzia³alnoœci gospodarczej²⁴. W porównaniu z pozosta³ymi prawa-mi podprawa-miotowyprawa-mi jest to prawo o randze konstytucyjnej, którym zwi¹zana jest w³adza publiczna. To przede wszystkim, ale nie wy³¹cznie prawo o cha-rakterze obronnym (tzw. negatywne publiczne prawo podmiotowe w

stosun-(op. cit., s. 18), podkreœlona w stanowisku ZTK neutralnoœæ ustawy zasadniczej oznacza, ¿e spo³eczna gospodarka rynkowa, do której nawi¹zuje Trybuna³, jest mo¿liwym ustrojem gospo-darczym, ale w ¿adnym razie nie jedynie mo¿liwym. Na gruncie ustawy zasadniczej istnieje alternatywa dla spo³ecznej gospodarki rynkowej (W. Frotscher, op. cit., s. 21; R. Schmidt, Kompendium..., s. 37).

23 S. Wronkowska, M. Zieliñski, Zasady prawa. Zagadnienia podstawowe, Warszawa 1974, s. 28; M. Zieliñski, Konstytucyjne zasady prawa, [w:] Charakter i struktura norm Konsty-tucji, pod red. J. Trzciñskiego, Warszawa 1997, s. 63; K. Opa³ek, J. Wróblewski, Zagadnienia teorii prawa, Warszawa 1969, s. 97; J. Wróblewski, Prawo obowi¹zuj¹ce a „ogólne zasady prawa”, £ódŸ 1965, nr 42.

24 Zob. B. Pieroth, B. Schlink, Grundrechte, Staatsrecht II, Heildelberg 2002, s. 16.

ku do organów w³adzy publicznej)²⁵. Istota tego prawa polega na tym, ¿e uprawnieniu do swobodnej dzia³alnoœci gospodarczej odpowiada skierowany do organów w³adzy publicznej zakaz jego naruszania w sposób nieuzasadnio-ny wa¿nieuzasadnio-nym interesem publicznieuzasadnio-nym²⁶. Ochrona wolnoœci gospodarczej jest wy-magana nie tylko w sytuacjach zagro¿enia przez organy pañstwowe prawnej i gospodarczej sfery wolnoœci, lecz tak¿e w sytuacjach faktycznych naruszeñ tej sfery²⁷. Prawo podmiotowe do wolnoœci gospodarczej wskazuje w³adzy publicznej jej ograniczenia, gwarantuj¹c jego podmiotom przestrzeñ samosta-nowionej wolnoœci jako minimalnego prawa w stosunku do zorganizowanej pañstwowoœci²⁸. Nawet demokratycznie legitymowana w³adza publiczna jest upowa¿niona do ograniczenia wolnoœci gospodarczej wy³¹cznie w ramach tego, co konieczne do osi¹gniêcia okreœlonego celu publicznego.

W warunkach pañstwa prawa sfera wolnoœci jednostek jest zasadniczo pierwotna i nieograniczona, natomiast kompetencja ingerencyjna organów w³adzy publicznej jest zasadniczo ograniczona. Zakres przedmiotowy

wolno-œci gospodarczej wyznacza swobodê podejmowania prawnie dopuszczalnych dzia³añ o istotnym prawnie znaczeniu dla dzia³alnoœci gospodarczej, zorgani-zowanej wed³ug ustanowionych prawnie zasad i skierowanej na osi¹gniêcie okreœlonych celów. Oznacza to, ¿e przedmiotowe granice wolnoœci gospodar-czej s¹ zró¿nicowane. Mo¿na wskazaæ przyk³ady dzia³alnoœci gospodargospodar-czej (bankowej, ubezpieczeniowej, u¿ytecznoœci publicznej), dla których przepisy prawne wyznaczy³y mniejszy lub wiêkszy zakres swobodnego wyboru decyzji dotycz¹cych podjêcia, wykonywania i zakoñczenia dzia³alnoœci gospodarczej.

Wolnoœæ gospodarcza w sensie prawnym obejmuje swobodê podejmowania czynnoœci prawnie relewantnych, prawnie dopuszczalnych, zmierzaj¹cych do realizacji uprawnieñ wynikaj¹cych z tego prawa podmiotowego w granicach wyznaczonych przez prawo przedmiotowe (z zachowaniem warunków

okre-œlonych przepisami prawa – art. 6 u.s.d.g.). Przyjêty sposób rozumienia przedmiotowych granic wolnoœci gospodarczej stanowi podstawê dla ujêcia wolnoœci gospodarczej jako kompleksu wolnoœci (praw podmiotowych) pozo-staj¹cych w zwi¹zku przyczynowo-skutkowym z dzia³alnoœci¹ gospodarcz¹.

25 Zob. szerzej S. Detterbeck, Öffentliches Recht fur Wirtschafts-wissensschaftler, München 2004, s. 111; J. Ipsen, Staatsrecht II, Grundrechte, München 2003, s. 16 i n.; B. Pieroth, B. Schlink, op. cit., s. 46 i n. oraz W. Jakimowicz, Publiczne prawa podmiotowe, Kraków 2002, s. 159 i n.

26 Prawo mo¿e byæ konieczne tylko w celu zagwarantowania wolnoœci i ograniczenia inter-wencji pañstwa (M. Zdyb, Publiczne prawo gospodarcze, Kraków 1998, s. 76 i n.). Zob. P. Huber, Miejsce administracji w strukturze podzia³u w³adz w warunkach dzisiejszych zadañ administra-cji, [w:] Kierunki rozwoju prawa administracyjnego, Poznañ 1999, s. 102; D. Ehlers, Verwal-tung..., s. 103–105.

27 Por. P. Huber, Miejsce administracji w strukturze podzia³u w³adz w warunkach dzisiej-szych zadañ administracji, [w:] Theoretische Fragen des Wirtschaftsrechts, Budapeszt 1986, s. 188; D. Ehlers, Verwaltung..., s. 100.

28 H. Bethge, Verfassungsrecht..., s. 96.

Dla aktywnych uczestników ¿ycia gospodarczego wolnoœæ gospodarcza

wyra-¿a siê w wielu prawach podmiotowych, które stanowi¹ konieczne przes³anki realizacji prawa do swobodnej dzia³alnoœci gospodarczej. Nale¿¹ do nich:

prawo w³asnoœci, wolnoœæ miejsca zamieszkania, wolnoœæ zrzeszania, prawo równoœci (niedyskryminacji), wolnoœæ konkurencji²⁹.

W œwietle obowi¹zuj¹cych przepisów prawnych podejmowanie i prowa-dzenie dzia³alnoœci gospodarczej jest wprawdzie mo¿liwe dla ka¿dego, ale nie oznacza to bezwzglêdnego powszechnego i nieograniczonego zakresu podmio-towego wolnoœci gospodarczej. Prawo podmiotowe wolnej dzia³alnoœci gospo-darczej odnosi siê do osób fizycznych i osób prawnych prawa prywatnego³⁰. Pañstwo i jednostki samorz¹du terytorialnego nie s¹ adresatami konstytu-cyjnej zasady wolnoœci gospodarczej. Organy te s¹ powo³ane do wykonywania okreœlonych prawem kompetencji, a nie do korzystania z wolnoœci przys³ugu-j¹cych jednostkom i osobom prawa prywatnego. O ile dzia³alnoœæ podmiotów prywatnych jest oparta na zasadzie wolnoœci gospodarczej, o tyle dzia³alnoœæ podmiotów publicznych jest uwarunkowana zakresem wyznaczonych im za-dañ, wykonywanych na podstawie i w granicach prawa.

Wy³¹czenie pañstwa lub innych podmiotów publicznoprawnych (np.

Wy³¹czenie pañstwa lub innych podmiotów publicznoprawnych (np.