Prawo do wolności wypowiedzi uważane jest przez wielu teoretyków praw człowieka za szczególnie istotne dla realizacji idei demokracji. Zasada wolności słowa, wyrażania swoich poglądów jest w społeczeństwach demokratycznych regułą numer jeden. Jednakże przyjmuje się, iż jest sprawą oczywistą, że chcąc z nich korzystać, każdy musi brać pod uwagę wolność innych ludzi, co nakłada precyzyjne ograniczenia na wolność jednostki.
Zasada: „Moja wolność kończy się tam, gdzie zaczyna się wolność innych” ma w odniesieniu do tego prawa szczególne i wyraźne zastosowanie. Lista warunków ograniczających wolność wypowiedzi jest dość obszerna, co wynika moim zdaniem, ze specyficznego charakteru tego prawa – z jego realizacją wiąże się szczególna
162 Tekst Konwencji…Dz.U. z 1995, Nr 32, poz.160.
84 odpowiedzialność, a co za tym idzie – obowiązki.
Najpoważniejszym nieporozumieniem związanym z interpretacją i realizacją idei praw człowieka, jak sądzę, jest pogląd, że dokumenty traktujące o prawach człowieka gwarantują każdej jednostce absolutną, niczym nieskrępowaną swobodę wypowiedzi i czynów niezależnie od ich treści czy celu.163 Tymczasem istota zapisów tkwi w konsensusie społecznym dotyczącym granic praw czy to jednostek, czy też grup społecznych tworzących mniej lub bardziej złożoną strukturę. Artykuł 29 Powszechnej Deklaracji Praw Człowieka precyzuje kryteria wyznaczające granice praw i wolności jednostki. Jednostka podlega bowiem takim ograniczeniom, które nakłada prawo „W korzystaniu ze swych praw i wolności każdy podlega jedynie takim ograniczeniom, które są określone przez prawo”.164 Kiedy jednak prawo może nakładać owe ograniczenia?
Powszechna Deklaracja Praw Człowieka w art. 29 stwierdza: „Każdy człowiek ma obowiązki wobec społeczeństwa, bez którego niemożliwy jest swobodny i pełny rozwój jego osobowości.
2. W korzystaniu ze swych praw i wolności każdy człowiek podlega jedynie takim
ograniczeniom, które są ustalone przez prawo wyłącznie w celu zapewnienia odpowiedniego uznania i poszanowania praw i wolności innych i w celu uczynienia zadość słusznym wymogom moralności, porządku publicznego i powszechnego dobrobytu demokratycznego społeczeństwa.
3. Z niniejszych praw i wolności nie wolno w żadnym przypadku korzystać w sposób sprzeczny z celami i zasadami Organizacji Narodów Zjednoczonych”.
W ustępie 2 art. 29 wymienia się więc cztery takie sytuacje:
1. „w celu zapewnienia odpowiedniego uznania i poszanowania praw i wolności innych”
2. „(…) uczynienia zadość słusznym wymogom moralności”
3. „(…)porządku publicznego”
4. „(…) powszechnego dobrobytu demokratycznego społeczeństwa”.
Generalnie rzecz biorąc, prawa i wolności jednostki ograniczają: po pierwsze – prawa i wolności innych, po drugie – moralność społeczności, w której jednostka żyje, po
163 J. Jakubowska – Branicka, Granice praw i wolności. Orzecznictwo Trybunału Praw Człowieka /w:/
Prawa Człowieka. Tolerancja i jej granice, red. J. Jakubowska-Branicka, Warszawa 2002, s. 50.
164 R. Bartoszcze, Gwarancje wolności wypowiedzi…op.cit. s. 81.
85 trzecie – kryteria, które musi spełniać państwo demokratyczne. Należy jednak pamiętać, że charakter tych ograniczeń nie jest jednolicie akceptowany, rozbieżne są także poglądy przedstawicieli nauki na ten temat.165
Także Międzynarodowy Pakt Praw Obywatelskich i Politycznych dopuszcza ograniczenia wolności wypowiedzi. Artykuł 19 punkt 3 stanowi:
„3. Realizacja praw przewidzianych w ustępie 2 niniejszego artykułu pociąga za sobą specjalne obowiązki i specjalną odpowiedzialność. Może ona w konsekwencji podlegać pewnym ograniczeniom, które powinny być jednak wyraźnie przewidziane przez ustawę i które są niezbędne w celu:
1. Poszanowania praw i dobrego imienia innych;
2. Ochrony bezpieczeństwa państwowego lub porządku publicznego albo zdrowia lub moralności publicznej”.166
Punkt 3 tego artykułu określa więc model dopuszczalnych ograniczeń stosowanych przez państwo – są one ściśle przewidziane przez prawo, a państwa mają obowiązek prawny je respektować. W myśl artykułu, państwa mogą stosować ograniczenia, ale niedopuszczalne jest wprowadzanie ograniczeń nieprzewidzianych przez prawo.167
W Konwencji o Ochronie Praw Człowieka i Podstawowych Wolności kwestia możliwości ograniczenia wolności słowa została potraktowana o wiele bardziej szczegółowo.168 Konwencja jasno określa granice obowiązywania wolności słowa.
Ogólnie rzecz ujmując, zwykle mówi się, że określone prawo lub wolność mogą podlegać jedynie takim ograniczeniom, które są przewidziane przez prawo i konieczne w społeczeństwie demokratycznym ze względu na interes bezpieczeństwa publicznego, porządku publicznego, ochronę zdrowia, moralności lub ochronę praw i wolności innych osób. Artykuł 10 ustęp 3. Konwencji stanowi: „Korzystanie z tych wolności, jako pociągające za sobą obowiązki i odpowiedzialność, może podlegać takim wymogom formalnym, warunkom, ograniczeniom i sankcjom, które są przewidziane przez ustawę i
165 Z. Chafee, Government and Mass Communications, vol.I, Chicago 1947, s.62-68 wśród niektórych form kontroli prasy wymienia: wymóg uprzedniej licencji, cenzurę wstępną, konfiskatę publikacji naruszających przepisy, zakaz publikowania pewnych książek lub poruszania niektórych zagadnień.
166 R. Bartoszcze, Wolność wypowiedzi…op.cit. s. 83.
167 A. Łopatka, Prawo do swobodnego wyrażania opinii, Warszawa 1993, s. 23.
168 M. A. Nowicki, Wokół Konwencji Europejskiej. Krótki komentarz do Europejskiej Konwencji Praw Człowieka, Kraków 2000, s. 289.
86 niezbędne w społeczeństwie demokratycznym w interesie bezpieczeństwa państwowego, integralności terytorialnej lub bezpieczeństwa publicznego, za względu na konieczność zapobieżenia zakłócenia porządku lub przestępstwu, z uwagi na ochronę zdrowia i moralności, ochronę dobrego imienia i praw innych osób oraz ze względu na zapobieżenie ujawnieniu informacji poufnych lub na zagwarantowanie powagi i bezstronności władzy sądowej”.169
Konwencja Europejska w artykule 10 stanowi również, że wolność wyrażania opinii nie wyklucza możliwości poddania rozgłośni radiowych, telewizyjnych oraz kinematografii kontroli państwa.170 Dopuszczalne ograniczenia zawarte w Konwencji oraz w Międzynarodowym Pakcie Praw Obywatelskich i Politycznych w zasadzie są zbieżne.171
4. Orzecznictwo Europejskiego Trybunału Praw Człowieka w Strasburgu w