Wolność wypowiedzi w Konstytucji Francji; konstytucyjne oraz ustawowe dopuszczalne ograniczenia dotyczące treści

Ochrona praw człowieka i jego podstawowych wolności ma we Francji swoje historyczne źródła w Deklaracji Praw Człowieka i Obywatela z 1789 roku.³⁵⁸ Deklaracja miała stanowić wstęp do przyszłej konstytucji a wolność, równość uznane zostały w niej za prawa naturalne, a więc niezależne i wcześniejsze od państwa. Deklaracja z konstytucją z 1958 r. oraz wstępem do konstytucji z 1946 r. tworzą tzw. blok konstytucyjny.

Art. 12 Deklaracji Praw Człowieka i Obywatela stanowi:³⁵⁹

"Swobodne przekazywanie myśli i poglądów jest jednym z najcenniejszych praw Człowieka. Każdemu Obywatelowi przysługuje więc wolność słowa, pisma i druku, z

357 G. Langouët, Les jeunes et les medias en France, Paris, 2000, s. 220-230.

358 L. Garlicki, J. Zakrzewska, Ochrona praw człowieka we Francji, /w:/ L. Wiśniewski [red.], Ochrona praw człowieka w świecie, Bydgoszcz 2000, s. 259.

359 Deklaracja Praw Człowieka i Obywatela została uchwalona 26 sierpnia 1789 r. przez Konstytuantę.

Stworzona przez rewolucję francuską, wywodziła się z filozoficznych i politycznych nurtów Oświecenia (Rousseau, Wolter, Diderot, J. Locke). W trakcie trwania Wielkiej Rewolucji, Deklaracja stanowiła jej podstawowy dokument programowy. Zredagowana według projektu Lafayett'a była wyrazem zmian zachodzących we Francji. Z 4 na 5 sierpnia Konstytuanta znosząc ustrój feudalny dała początek nowej ery w państwowości tego kraju. Szerzej: J. Baszkiewicz, Historia Francji, Warszawa 1974, s. 404 i n.

193 zastrzeżeniem odpowiedzialności za jej nadużycie w wypadkach przewidzianych przez ustawę".³⁶⁰

Tak skonstruowany zapis daje możliwość ingerowania w działalność mediów.

Zapis ten bowiem przewiduje, iż wolność słowa podlega ograniczeniom nie wprowadzając równocześnie cenzury.³⁶¹

Równocześnie Artykuł 4 Deklaracji Praw Człowieka i Obywatela wskazuje iż:

„Wolność polega na możności czynienia wszystkiego, co nie szkodzi drugiemu; w ten sposób wykonywanie praw naturalnych każdego człowieka nie ma innych granic niż te, które zapewniają korzystanie z takich samych praw innym członkom społeczeństwa.

Granice te może określać tylko ustawa”.³⁶²

Ograniczenia wolności słowa muszą być więc zgodnie z zapisami art. 12 zgodne z zasadą legalności (praworządności), co dotyczy także takiej sytuacji, w której ustawodawca postanowił pozostawić decyzję organowi pozasądowemu, co do stosowania sankcji o charakterze karnym. Równocześnie należy wskazać na art. 34 francuskiej konstytucji, zgodnie z którym "Ustawa reguluje sprawy dotyczące: praw obywatelskich oraz podstawowych gwarancji zapewniających obywatelom korzystanie z ich swobód”.³⁶³ Ograniczenia tych praw w ustawie muszą być więc przemyślane, ponieważ, jak wskazuje się w Deklaracji wykonywanie tych praw jest warunkiem istnienia demokracji i jedną z gwarancji poszanowania pozostałych praw i wolności. Dlatego też ograniczenie tych praw musi spełniać szereg warunków, w tym być niezbędne, właściwe i proporcjonalne do zamierzonego celu.

Zapoznając się z rozwiązaniami francuskimi w zakresie ochrony małoletnich widzów należy wziąć pod uwagę silną etatystyczną tradycję tego kraju, która w odniesieniu do mediów publicznych przejawia się, między innymi w sposobie definiowania tej niezależności, w tym szczególnie jej ram i zakresu. W tradycję etatystycznych rozwiązań w tym kraju wpisuje się odgrywanie przez struktury rządowe kluczowej roli w określaniu strategicznych (zarówno programowych jak i finansowych) aspektów działania nadawców publicznych. Jednocześnie służące do tego celu

360 Konstytucja V Republiki Francuskiej w tłumaczeniu Z. Jarosza, , Warszawa 1997.

361 H. Groszyk, Francuska koncepcja praw i wolności obywatelskich /w:/ Prawa i wolności obywatelskie w państwach kapitalistycznych, red. W. Góralski, Warszawa 1979, s. 91 i n.

362 W tłumaczeniu Z. Jarosza, Konstytucja V Republiki Francuskiej, Warszawa 1997

363 Ibidem.

194 instrumenty prawne zabezpieczają nadawców publicznych przed ingerencją struktur rządowych w ich bieżącą działalność redakcyjną, finansową czy instytucjonalną.

Ochrona swobody przekazu jest we Francji sprawą wyjątkowo drażliwą. Zarówno intelektualiści jak i twórcy każdorazową dyskusję na temat ochrony dzieci przed negatywnym wpływem przemocy ukazywanej w środkach masowego komunikowania i znakowanie programów odbierają jako nakładanie na nadawców cenzury.

Poza ustawą o swobodzie komunikowania (loi relative à la liberté de communication) ³⁶⁴, która stanowi podstawę prawną do określania standardów etycznych i programowych w zakresie ochrony i nadzoru nadawców, drugim filarem gwarancji niezależności mediów publicznych jest instytucja niezależnego organu regulacyjnego ds.

audiowizualnych (CSA), którego rola i zakres kompetencji, podobnie jak każdej ze stron w tym systemie, jest ściśle określona. Punktem wyjścia jest określenie przez ustawodawcę celu, jaki ten organ ma pełnić w stosunku do nadawców publicznych, czyli gwarantowanie ich niezależności i bezstronności. Wiąże się to z przyznaniem CSA prawa do konsultacji zmian w ustawie i w cahiers oraz kompetencji kontrolnych dotyczących realizacji przez nadawców publicznych ich zadań zawartych w statucie, a także w ustawie i w cahiers. Jednocześnie – w ramach równowagi i wyraźnego oddzielania wzajemnych zależności na linii: rząd – nadawcy – organ regulacyjny, CSA nie posiada prawa do kontrolowania tego, w jaki sposób nadawcy publiczni realizują dotyczące ich zobowiązania, ponieważ są to umowy dwustronne zawierane między ich właścicielem (Państwo) a daną spółką.

Punktem wyjścia dla zachowania pełnej - według oceny strony francuskiej - niezależności redakcyjnej nadawców publicznych jest nakreślenie przez ustawę o swobodzie komunikowania ogólnych zadań programowych tych nadawców. Media publiczne mają zatem zapewnić „program charakteryzujący się różnorodnością i pluralizmem, w tym bezstronność, niezależność i pluralizm informacji, a także zapewnić pluralizm opinii i prądów myślowych, traktując je w równy sposób i z poszanowaniem zaleceń CSA” W ten sposób ustawodawca określił:

364 LOI n° 86-1067 du 30 septembre 1986 relative à la liberté de communication (modifiée et complétée).

Ustawa z 1986 roku została zmieniona i uzupełniona przez ustawę loi n° 2009-258 du 5 mars 2009 relative à la communication audiovisuelle et au nouveau service public de la television figurent en caractères Gras. Tekst zmienionej ustawy pochodzi ze strony „Service de l’information et de la documentation avril 2009”: http://www.csa.fr/upload/publication/avril2009_loi86-1067.pdf.

195 1. dla nadawców publicznych: ramy ich niezależności redakcyjnej od rządu;

2. dla rządu: zakres, którego musi się trzymać określając w cahiers obowiązki nadawców publicznych dotyczące pełnionej przez nich misji edukacyjnej, kulturalnej i społecznej, a także wymagań z zakresu obrony narodowej, ochrony małoletnich widzów, bezpieczeństwa publicznego oraz komunikowania rządu ze społeczeństwem w czasie kryzysu.

Innym instrumentem promującym niezależność redakcyjną nadawców publicznych jest prawny zakaz cenzury, czyli oceny programu a priori. Francuska ustawa nie stanowi tego wprost, natomiast wyraźnie mówi, że tylko i wyłącznie CSA ma wobec programu nadawców publicznych uprawnienia kontrolne, czyli następcze i to wyłącznie w ściśle określonym zakresie, to znaczy kontroli zgodności działań danego nadawcy z jego obowiązkami ustawowymi i statutowymi oraz z zadaniami wynikającymi z cahiers.

Art. 1 ustawy o swobodzie komunikowania stanowi, że „komunikowanie drogą elektroniczną skierowane do publiczności jest wolne”. Zasada ta wyklucza więc ze strony Conseil Superieur de l’Audiovisuel wszelką kontrolę audycji a priori, czyli przed ich emisją. Jednocześnie ten sam artykuł pierwszy w swej dalszej części podaje katalog ograniczeń dla powyższej zasady wolności. Należy do nich między innymi poszanowanie godności ludzkiej oraz ochrona dzieci i młodzieży, co zostało sprecyzowane w art. 15 ustawy. Artykuł ten stwierdza bowiem, że Conseil Supérieur de l'Audiovisuel zapewnia ochronę dzieciństwa, dorastania i godności osoby w programach dostępnych dla społeczeństwa poprzez audiowizualną komunikację. Artykuł stwierdza jednocześnie, że programy, które mają wpływ na fizyczny, psychiczny lub moralny rozwój małoletnich, nie mogą być udostępniane poprzez audiowizualne usługi komunikacyjne, z wyjątkiem sytuacji, gdy nadawca zapewni ochronę małoletnim poprzez dobór odpowiedniego czasu emisji lub za pomocą wszelkich odpowiednich środków technicznych, dzięki którym będzie bardzo małe prawdopodobieństwo, że nieletni zobaczą dany obraz lub filmową produkcję.³⁶⁵ Oznacza to, że programy, o których mowa w artykule 15, a które są podawane do publicznej wiadomości za pośrednictwem telewizji, muszą być poprzedzone ostrzeżeniem w postaci wizualnego oznakowania w trakcie trwania programu.³⁶⁶

365 CSA, Children and Teenagers Protection on French Television, 1999 źródło: materiały CSA.

366 Źródło: http://www.csa.fr/upload/publication/avril2009_loi86-1067.pdf

196 Wreszcie, artykuł ten gwarantuje, że programy radiowe i telewizyjne nie mogą zawierać jakiegokolwiek podżegania do nienawiści lub przemocy ze względu na rasę, płeć, obyczaje, religię lub narodowość.³⁶⁷

367 L'article 15 loi du 1er août 2000 sur la liberté de communication, Loi n° 86-1067 du 30/09/1986 parue au JO du 01/10/1986.

197 Rozdział IV

Polskie rozwiązania w zakresie ochrony małoletnich przed szkodliwymi treściami rozpowszechnianymi w telewizji.

1. Uwagi ogólne.

Obecna sytuacja prawna w Polsce nie gwarantuje właściwej realizacji prawa dziecka do ochrony przed przemocą, okrucieństwem, wyzyskiem i demoralizacją w przekazach medialnych. Unormowania prawne, którymi dysponuje Krajowa Rada Radiofonii i Telewizji nie stanowią gwarancji skutecznego przeciwdziałania temu zjawisku. Niestety, nie przyniosło również oczekiwanych skutków porozumienie polskich nadawców "Przyjazne Media" z dnia 25 lutego 1999 roku, zmierzające do zwiększenia ich odpowiedzialności za ochronę młodych widzów. Diagnoza sytuacji w tym zakresie oraz niepokój związany z przedłużającymi się pracami legislacyjnymi nad obywatelskim projektem ustawy, który z czasem zmienił się w projekt poselski, były wielokrotnie przedmiotem analiz znawców tematu.

W Polsce zazwyczaj dopiero pod wpływem jakieś tragedii powraca temat o zaostrzeniu kar, a temat szkodliwych treści ukazywanych w środkach masowego komunikowania jest traktowany jako „polityczna bitwa” między skrajnymi postawami wśród polityków – począwszy od środowisk lewicowych, które każdorazową próbę rozpoczęcia debaty w tej kwestii i pochylenia się nad problemem, sprowadzają do hasła

„to zamach na wolność słowa”. Z drugiej strony mamy środowiska skrajnie prawicowe, których pomysły uregulowania tych zagadnień często ocierają się o cenzurę. W Polsce, jak nigdzie indziej na świecie, problem „medialnej przemocy” staje się problemem politycznym i to politycy uzurpują sobie jedynie słuszne prawo decydowania o tym, co jest, a co nie jest właściwe do oglądania przez polskie dzieci w telewizji.

W Polsce, owszem, powstają inicjatywy obywatelskie zbierające podpisy, tym nie mniej jest to już reakcja na skutek. Natomiast nie od dziś wiadomo, że najlepszym rozwiązaniem jest zapobieganie. Żeby zapobiegać, należy rozpoznać przyczyny, a następnie podjąć odpowiednie działania. Należy przy tym wszystkim pamiętać, że dystrybutorzy zawsze będą bronić prawa do przedstawiania najokrutniejszych nawet scen

198 z życia, powołując się na swobodę wyrażania własnej opinii przez twórców. Bez wątpienia istnieje potrzeba roztropnych regulacji prawnych. Obserwując jednak rzeczywistość szeroko pojętych mediów, dotychczasowe regulacje w tej dziedzinie nie mają za sobą siły egzekucji. Pojęcia takie jak: przemoc, obsceniczność, wulgaryzm, niełatwo poddają się ustawowemu sprecyzowaniu. To, co najbardziej porusza w dyskusjach prezentowanych w mediach, to uczucie bezsilności w obliczu inwazji zła.

2. Wolność słowa w Konstytucji Rzeczpospolitej Polskiej i prawnie