W niniejszym opracowaniu przedmiotem badania jest właściwie konkretny przypadek konfliktu ekologicznego w mieście, w którym szczególne zaintereso-wanie skierowane zostało na mieszkańców osiedla jako głównego aktora konflik-tu (grupy interesu). W związku z powyższym autor przyjął za podstawę metodo-logiczną badań metodę studium przypadku.
Studium przypadku (case study) to metoda1 wywodząca się z medycyny, która następnie została zaadaptowana przez nauki społeczne. Jej genezę należy łączyć z opisową rejestracją wyników obserwacji interesujących przypadków, prowa-dzonych najpierw przez lekarzy, a następnie przez psychologów klinicznych i rozwojowych (zob. Rzepa 2006, s. 5–6). Zasadniczym atutem tej metody jest pogłębiona analiza pojedynczego przykładu pewnego ogólniejszego zjawiska społecznego (np. zbiorowości osiedlowej i miejskiej; zob. Babbie 2008, s. 552).
Studium przypadku to rodzaj badania empirycznego, umożliwiającego pogłębione poznanie współczesnych zjawisk w ich rzeczywistym kontekście życia społecznego, zwłaszcza gdy zarówno charakter samego problemu, jak i jego kontekst sytuacyjny nie są wyraźnie wi-doczne. Studium przypadku to metoda badawcza, radząca sobie z pytaniami badawczymi, wymagającymi uwzględnienia wielu zmiennych, zebranych w toku triangulacji z różnych źródeł dowodowych, wyłonionych na podstawie danej koncepcji teoretycznej, ogrywającej rolę przewodnika w zbieraniu i analizowaniu danych (Yin 2009, s. 18).
Studium przypadku to jedna z wielu metod badawczych wykorzystywanych do analizy różnych form aktywności i kontestacji obywatelskiej2. Jak każda
1 Pojęcie metody w znaczeniu ogólnym to zespół założeń epistemologicznych oraz wynikają-cych z nich dyrektyw postępowania badawczego, związanego z danym ogólnym systemem teore-tycznym (Turowski 1995, s. 11).
2 Zbiór metod i technik wykorzystywanych do analizy społeczeństwa obywatelskiego kom-pleksowo opisany został przez Marka Nowaka i Michała Nowosielskiego w pozycji: Nowak, Nowosielski 2008; zob. też Bartłomiejski, Klimek 2009.
126
metoda, ma ona wady i zalety, różne w zależności od problemu badawczego, możliwości ingerencji i manipulowania zachowaniami badanych oraz możliwości uogólniania wniosków na szerszą populację.
Studium przypadku jest metodą badawczą pozwalającą na (w miarę możli-wości) pełne zdiagnozowanie problemu natury społecznej. Wśród jej zalet warto wskazać na: 1) możliwość pogłębionej analizy problemu w kontekście poszu-kiwania ukrytych znaczeń różnych form ekspresji; 2) szansę wglądu w sposób postrzegania świata fizycznego i społecznego przez innych ludzi, poznanie ich oceny zdarzeń oraz uwarunkowań postaw badanych – co jest szczególnie uży-teczne w badaniu konfliktów ekologicznych; 3) uzyskanie szczegółowego opisu sytuacji, motywacji i sposobu działania głównych aktorów konfliktu. Studium przypadku zawiera czasem element opisu typowo literackiego (a nie naukowego), co pozwala uwzględnić więcej szczegółów dotyczących danego problemu ba-dawczego. Z jednej strony uatrakcyjnia to czytelnikowi lekturę, z drugiej dostar-cza argumentu na rzecz nienaukowości tej metody (zob. Rzepa 2006, s. 17–18).
Uwe Flick (2011) za dodatkowy atut metody studium przypadku uważa również wygodę badacza w łączeniu jakościowych i ilościowych technik badawczych, co zwiększa wartość merytoryczną badań.
Robert K. Yin (2009, s. 2) uważa, że metoda studium przypadku najlepiej się sprawdza, gdy określony problem badawczy konotuje przeważnie pytania szczegółowe o partykułach: „czy?”, „za pomocą czego?”, „jak?” i „dlaczego?”, a procedura badawcza zakłada wykorzystanie triangulacji. Robert E. Stake (2000, s. 437–438) wyróżnia trzy odmiany metody studium przypadku:
• wewnętrzne – badany jest wyłącznie wybrany, pojedynczy przypadek bez pró-by uogólniania wykraczającej poza niego;
• instrumentalne – prowadzone jest pogłębione badanie przypadku, jednak wnio-ski końcowe poddawane są uogólnieniu lub odnosi się je do szerszych teorii;
• zbiorowe – badanych jest więcej przypadków dla celów porównawczych i po-znania ogólnego zjawiska (Silverman 2008, s. 169).
Jak wskazuje David Silverman (ibidem, s. 167–180), ograniczenie się jedynie do wewnętrznego studium przypadku jest krytycznie traktowane przez środo-wisko naukowe. Earl Babbie (2008, s. 334–353) jest zdania, że nie powinno się ograniczać studium przypadku do opisu konkretnego zjawiska czy grupy, gdyż metoda ta ma tworzyć podstawę do budowania ogólniejszych teorii nomotetycz-nych. Z tym związany jest powszechny problem reprezentatywności badanych przypadków oraz obarczenie tej metody dużym prawdopodobieństwem popeł-nienia błędu indywidualizmu.
David Silverman (2008, s. 167–180) opisuje cztery warunki, pozwalające od-dalić zarzuty o popełnieniu błędu indywidualizmu i niereprezentatywności. Są to kolejno: stosowanie triangulacji przy wykorzystaniu jakościowych i ilościo-wych technik badawczych, celowy lub losowy dobór próby oraz odwołanie się
127 do modelu teoretycznego, zgodnie z którym zdolność do tworzenia uogólnień jest możliwa w ramach danej koncepcji.
Podobne stanowisko prezentuje Martyn Hammersley (1992). Wyróżnia on trzy sposoby tworzenia uogólnień na podstawie analizy pojedynczego przypad-ku: 1) uzyskiwanie informacji o istotnych aspektach całej grupy przypadków i porównywanie z nimi jednego, wybranego przez badacza; 2) wykorzystywanie badań sondażowych na losowo wyodrębnionej próbie przypadków; 3) koordy-nowanie kilku projektów badawczych, ogniskujących się na jednym problemie badawczym.
Zakres stosowalności studium przypadku jako metody badawczej oraz jej potencjał eksplanacyjny są wciąż otwartym tematem w dyskusji. Szczególnie interesujące są konstatacje Benta Flyvbjerga o nieporozumieniach i mitach do-tyczących metody studium przypadku. Autor ten wyróżnił pięć następujących nieporozumień:
• Ogólna wiedza teoretyczna (niezależna od kontekstu) jest bardziej pożądana niż konkretna wiedza praktyczna (niezależna od kontekstu). Jednak na kanwie badań społecznych nie stworzono uniwersalnej teorii życia społecznego, dlate-go analiza konkretnych przypadków jest cenniejsza i bardziej użyteczna.
• Niedocenianie potencjału eksplanacyjnego studium przypadku z uwagi na po-wszechne przekonanie o nienaukowości stosowania uogólnień na podstawie pojedynczych przypadków.
• Błędne traktowanie studium przypadku jako metody użytecznej wyłącznie na etapie generowania wstępnych hipotez, natomiast nieprzydatnej do ich testo-wania. W rzeczywistości może być użyteczna zarówno w pierwszej, jak i dru-giej fazie.
• Studium przypadku obarczone jest zagrożeniem, że badacz dobiera konkret-ną sytuację tak, aby potwierdzić swoje przypuszczenia. Zebrana wiedza tra-ci w ten sposób swój obiektywny charakter. Powyższy zarzut można jednak skierować również do osób korzystających z innych metod. Dotychczasowa tendencja w badaniach typu studium przypadku wskazuje raczej na dążenie do falsyfikacji przyjętych teorii niż na ich pozytywną weryfikację.
• Prawdą jest, że trudno ujednolicać i rozwijać ogólne teorie na podstawie po-jedynczych studiów przypadków, jednak wynika to z wielowymiarowości i skomplikowania rzeczywistości społecznej, a nie z winy studium przypadku jako metody (Flyvbjerg, 2006 s. 219–245).
Podsumowując, studium przypadku jako metoda badawcza może być używa-na do aużywa-naliz problemów społecznych, w tym badania postaw mieszkańców osied-la w sytuacji konfliktu ekologicznego w mieście. Uwzględnienie powyższych kryteriów uprawnia badacza zarówno do stosowania uogólnień, jak i szczegóło-wego opisu badanego problemu.
Studium przypadku może odgrywać ważną rolę w bliższym określaniu cha-rakteru problemu, jest w stanie ukazać jego skalę, uwarunkowania i lokalizację.
128
Opisuje, jakie grupy interesu czy obszary są nim szczególnie dotknięte i prowadzi do lepszego poznania mechanizmów, na skutek działania których dane zjawisko zachodzi. Niniejsze studium ma charakter badania diagnostyczno-eksploracyjno--wyjaśniającego. Studium przypadku mieszkańców osiedla w sytuacji konfliktu ekologicznego ma na celu zdiagnozowanie jawnych i ukrytych przyczyn sporu, sposobów postrzegania ryzyka oraz możliwości jego kompensacji, a także uwa-runkowań postaw zbiorowości osiedlowej na tle całego miasta. Powinno także wytłumaczyć, jakie czynniki wpłynęły na taki, a nie inny przebieg konfliktu, oraz wskazać wytyczne, jak prowadzić konsultacje społeczne lub efektywnie zarzą-dzać konfliktem ekologicznym, aby załagodzić sytuację i ostatecznie rozwiązać problem.