ORDYNACJA WYBORCZA Z 1866 R

I JEJ MODYFIKACJE (Z LAT 1884, 1912, 1919)

Wraz z ogłoszeniem nowej konstytucji19, dołączono do niej tak-że ordynację wyborczą przyjętą przez Konstytuantę 6 lipca 1866 r., która została zatwierdzona przez księcia 28 lipca 1866 r., a opubliko-wana w rumuńskim dzienniku ustaw – „Monitorul Ofi cial” z dniem 30 lipca 1866 r.20 Prawo to można zdefi niować jako cenzusowe i za-leżne (deputowanemu można było dawać instrukcje).

Omawiane zasady wyborcze wprowadził rząd konserwatywnego polityka Lascăra Catargiu. Stąd był to projekt o charakterze bardzo zachowawczym, dzielący wyborców dwojako, po pierwsze, z uwagi

17 Partie polityczne w okresie 1866–1938 działały na mocy odpowiedniej in-terpretacji konstytucyjnego prawa do wolności stowarzyszania się, co oznaczało, że podlegały one prawu na takich samych zasadach jak inne organizacje masowe.

18 Była to istotna zmiana w odniesieniu do sytuacji panującej przed Wielką Wojną, kiedy to teoretycznie możliwe było wejście do parlamentu kandydatów nie-zależnych, z czego skorzystał u zarania swej kariery politycznej N. Iorga, który wy-korzystał to do zbudowania swej kariery politycznej.

19 Istniała wcześniej Karta Konstytucyjna oktrojowana przez A.I. Cuzę (1864), uważana za dokument o charakterze quasi-konstytucyjnym. Dotyczyła ona popra-wy dotychczasopopra-wych zasad popra-wyłaniania parlamentu, poszerzała elektorat do 750 tys. osób oraz wprowadzała Senat, J. Demel, Aleksander Jan Cuza. Książę Rumunii, Wrocław–Warszawa–Kraków 1977, s. 182.

20 R. Iordache, Sistemul electoral instituit în 1866 în procesul de modernizare

a societăţii româneşti, ,,Revista Ştiinţilor Politice şi Relaţiilor Internaţionale” 2010,

na osiągany dochód bądź płacony podatek oraz, po drugie, z uwa-gi na miejsce zamieszkania. Konserwatywny charakter wspomnia-nego prawa widać także po zabezpieczeniach, jakie zostały w nim zbudowane, by nie doprowadzić do jego ewentualnej zmiany. Ja-kiejkolwiek modyfi kacji ordynacji mogła dokonać jedynie Konstytu-anta z zachowaniem procedury odpowiedniej dla zmiany konstytu-cji. Dlatego zmiany w rumuńskim prawie wyborczym dokonywane były z reguły wraz ze zmianami ustawy zasadniczej21. Konkurencyj-ny projekt zgłoszoKonkurencyj-ny wówczas przez koła liberalne przewidywał po-dział wyborców na dwa kolegia (kurie – wiejską i miejską), ponadto miał być brany pod uwagę także cenzus majątkowy, który rozgra-niczałby osoby mające prawo do głosu bezpośredniego (bogatsi) i do głosu pośredniego (biedniejsi)22. Zresztą nawet w obozie liberalnym nie było pełnej zgody co do ostatecznego kształtu propozycji, tym bardziej iż wpływy premiera wystarczały dla zdobycia większości w parlamencie.

W tak zasadniczej kwestii normującej metodę elekcji deputowa-nych osoby posiadające czynne prawo wyborcze podzielono na cztery kolegia (kurie). W pierwszej grupie wyborców znaleźli się obywatele mogący wykazać się dochodem rzędu 300 złotych austriackich (około 630 lei). Druga grupa głosujących miała składać się z osób wykazu-jących dochód w przedziale 100–300 złotych austriackich (210–630 lei)23.W trzecim kolegium głosować mieli ci, którzy wykazywali do-chód rzędu 80 lei oraz przedstawiciele wolnych zawodów, emeryto-wani ofi cerowie i urzędnicy państwowi oraz profesorowie szkół wyż-szych24. Te trzy grupy głosowały w sposób bezpośredni, przy czym kolegium I i II wybierało po 33 deputowanych (każde kolegium wy-bierało jednego deputowanego w każdym dystrykcie), kolegium III

21 S. Radu, Liberalii şi problema reformei electorale în România (1866–1914)

(I), „Annales Universitatis Apulensis, Series Historica” 2000–2001, vol. 4–5,

s. 131.

22 Ibidem, s. 132.

23 Mowa tu o walucie austriackiej, ponieważ Rumunia własny pieniądz – leu – zaczęła emitować dopiero w 1867 r. Ponadto do 1870 r. wszelkie obciążenia podat-kowe były opłacane w złocie, pieniędzmi austriackimi, rosyjskimi, tureckimi czy na-wet angielskimi, V. Axenciuc, Introducere în istoria economica a României, vol. 1, Bucureşti 1999, s. 49.

wybierało łącznie 58 deputowanych; ich liczba zależała od wielko-ści dystryktu25. Pozostali wyborcy, którzy płacili jakikolwiek poda-tek, tworzyli kolegium IV, głosujące w sposób pośredni, gdzie 50 wy-borców wybierało elektora, a elektorzy z całego dystryktu wybierali 1 deputowanego, w związku z tym kolegium IV desygnowało 33 de-putowanych. Łącznie do Izby Deputowanych wchodziło więc 157 członków. Należy jednak zauważyć, że ich liczba zmniejszyła się do 145 w 1878 r. wraz z koniecznością oddania Rosji 3 okręgów w po-łudniowej Besarabii. Przyłączenie Dobrudży w tym samym roku nie zmieniło sytuacji, ponieważ teren ten został włączony do Rumunii jako specjalny okręg administracyjny i parlamentarzystów z tego terenu wybierano dopiero w 1912 r.26

Ważnym elementem świadczącym o charakterze ordynacji wy-borczej była siła głosu każdego wyborcy. Zgodnie bowiem z założe-niami systemu cenzusowego, najlepiej reprezentowani byli najbogat-si – tu 1 deputowany przypadał na 100 wyborców; w drugiej kurii 1 deputowany przypadał na 144 wyborców; w trzeciej 1 deputowany reprezentował 265 wyborców, a w czwartej aż 18 997 wyborców27. Należy zaznaczyć, iż mimo tych dysproporcji powyższa zasada była zgodna ze standardami ówczesnej demokracji.

Jeżeli chodzi o wybory do Senatu, to ordynacja wyborcza była nieco bardziej skomplikowana, ponieważ przewidywała co prawda tylko dwa kolegia wyborcze: I – wiejskie, grupujące posiadaczy ziem-skich o dochodzie powyżej 300 złotych austriackich i II – miejskie, grupujące właścicieli nieruchomości o dochodzie co najmniej 1100 lei, to jednak w przypadku, gdy w dystrykcie było ich mniej niż 100, ich liczba była dopełniana przez właścicieli ziemskich mających do-chód pomiędzy 100 a 300 złotych. Ordynacja przewidywała rów-nież przypadek, gdy było ich więcej niż potrzebnych do dopełnienia 100-osobowego kolegium – wówczas wyborców wskazywano przez lo-sowanie. Miało to na celu, choć częściowe, ograniczenie wpływu po-siadaczy ziemskich na politykę. Jak z tego wynika, w skali okręgu wybierano dwóch senatorów, po jednym w każdym kolegium.

Dodat-25 Dokładny rozdział mandatów patrz: ibidem.

26 C. Iordachi, Citizenship, Nation and State-Building: the integration of

North-ern Dobrogea into Romania 1878–1913, Pittsburgh 2002, s. 2.

27 W całej Rumunii do I kolegium należało 3388 osób; do II 4814 wyborców; do III 15 382 wyborców, a do IV 626 906 osób. R. Iordache, Sistemul electoral…, s. 9.

kowo profesorowie uniwersytetów w Jassach i Bukareszcie wybie-rali ze swego grona jednego senatora. Z uwagi na ówczesny podział kraju na 33 dystrykty (judeţ) łącznie było wybieralnych 68 senato-rów. W skład izby wyższej wchodzili także wiryliści – następca tronu z prawem zasiadania po 18. roku życia, jednak z prawem głosu do-piero po 25. roku życia, oraz 8 hierarchów prawosławnych. Z powo-dów podanych uprzednio po 1878 r. liczba senatorów wybieralnych spadła do 62. Omawiana ordynacja wyborcza dawała czynne prawo głosu w wyborach senackich jedynie elicie społeczeństwa, w I kole-gium bowiem zarejestrowano 2355, a w II – 4524 wyborców28.

W kwestiach, określających czynne prawo wyborcze, ustalono, iż należało ukończyć 21 lat, posiadać pełnię praw obywatelskich, le-gitymować się poświadczeniem o zapłaconym podatku w poprzed-nim roku fi skalnym oraz niekaralnością za defraudację, kradzież, złe prowadzenie się i nadużycia wyborcze. Tak szeroki wachlarz czynni-ków powodujących utratę praw wyborczych był później często używa-ny przez rządzących w walce politycznej w celu osłabienia wpływów opozycji. Z kolei bierne prawo wyborcze do izby niższej przysługiwało osobom, które skończyły 25 lat, posiadały obywatelstwo rumuńskie i czynne prawo wyborcze. W Senacie poprzeczka była zawieszona nieco wyżej, by wejść w jego skład poza warunkami standardowymi. Cenzus wieku został ustalony na 40 lat; należało także posiadać do-chód w wysokości co najmniej 800 złotych, przy czym z wymogu tego zostali zwolnieni wysocy funkcjonariusze państwowi oraz osoby po-siadające wyższe wykształcenie pod warunkiem wykonywania przez 6 lat wyuczonego zawodu.

W celu wykluczenia sytuacji korupcjogennych zabroniono łą-czenia miejsca w parlamencie z innym stanowiskiem publicznym; co więcej, urzędnik państwowy, jeśli zdecydował się na kandydowa-nie, nie mógł startować w dystrykcie, w którym pracował, ani nawet w okręgach sąsiednich29. Dopuszczano natomiast możliwość jedno-czesnego kandydowania w kilku okręgach i potem dokonania wybo-ru okręgu do reprezentacji. Na podobnej zasadzie można było

jedno-28 Ibidem.

29 Jedyny wyjątek był uczyniony dla nauczycieli szkół średnich i wyższych oraz architektów i inżynierów. D. Aug. Laurian, Manual de drept constituţional şi

cześnie kandydować do obu izb parlamentu i potem dokonać wyboru izby. W związku z powyższym przewidziano również wybory uzupeł-niające, które odbywały się w dwa miesiące później. Należy też za-znaczyć, że każda z izb była wybierana osobno i rozwiązanie jednej z nich nie powodowało konieczności rozwiązania drugiej.

Wybory były ogłaszane w dekrecie monarszym. W kalendarzu wyborczym określano zasadę, iż każde kolegium głosowało kolejno w następujących po sobie dniach30, w związku z czym wybory do Izby Niższej trwały 4 dni, a do Senatu 3 dni.

Po przeprowadzeniu kilku elekcji ordynacja wyborcza została uzupełniona 23 kwietnia 1878 r. W zamyśle autorów poprawek mia-ły one posłużyć doprecyzowaniu pewnych kwestii administracyjnych i zwiększeniu przejrzystości wyborów. W związku z tym wykluczono z III kolegium miejskiego osoby zatrudnione na wsi i przypisano je do kolegium IV. Stwierdzono także, że dymisja z urzędów państwo-wych w celu starania się o mandat senatorski musi być ofi cjalnie ogłoszona w „Monitorul Ofi cial” przynajmniej na 14 dni przed wybo-rami31. Wprowadzono także specjalny dokument wyborczy (buletinul

de vot/carta de alegător), mający zapobiec przypadkom

kilkukrotne-go głosowania, które oddawano w zamian za kartę wyborczą w loka-lu. Zawarto w nim następujące dane: imię i nazwisko, zawód, miej-sce zamieszkania i kolegium wyborcze, do którego należała dana osoba. Należy ocenić, iż były to zmiany o charakterze kosmetycz-nym, które raczej nie wpłynęły na zmianę ogólnego charakteru ordy-nacji wyborczej, ale przynajmniej w teorii miały przeciwdziałać nad-użyciom wyborczym.

Tak zarysowany system wyborczy przetrwał do roku 1884, kie-dy to został ponownie zmokie-dyfi kowany, tym razem przez przedstawi-cieli PNL; przy czym najważniejszą zmianą było ograniczenie licz-by kolegiów wyborczych do Izlicz-by Deputowanych do trzech. Ustalono, iż kolegium I miało odtąd składać się z wyborców osiągających do-chód roczny rzędu 1200 lei. Kolegium II grupowało mieszkańców miast płacących co najmniej 20 lei podatku rocznie, jednak dość licz-na była grupa osób zwolnionych z wymogów cenzusu majątkowego – byli to przedstawiciele wolnych zawodów, emeryci państwowi oraz

30 I. Mamina, Monarhia…, s. 57.

osoby legitymujące się co najmniej wykształceniem podstawowym. Te dwa kolegia głosowały w sposób bezpośredni. Bardziej skompli-kowane były zasady głosowania w kolegium III – grupującym miesz-kańców wsi. Ci z nich, którzy osiągali dochód roczny w wysokości przynajmniej 300 lei i byli piśmienni, mogli głosować bezpośrednio w mieście okręgowym lub wspólnie z pozostałymi mieszkańcami wsi płacącymi podatki wybierać elektora na starych zasadach, czyli 50 wyborców wybierało 1 elektora. Przywilej głosowania bezpośrednie-go rozciągnięto także na duchownych, nauczycieli i tych, którzy pła-cili przynajmniej 1000 lei z tytułu dzierżawy. Przyjęty projekt nie był jedynym branym pod uwagę, inne propozycje również pochodziły z obozu liberalnego (ściślej rzecz biorąc z jego radykalnego skrzydła kierowanego przez C. A. Rosettiego), jednak były one zbyt radykal-ne dla większości ówczesradykal-nej klasy polityczradykal-nej, ponieważ zakładały całkowite odejście od zasady cenzusowej lub jedynie wprowadzenie cenzusu znajomości pisma – osoby piśmienne miały głosować bez-pośrednio, osoby niepiśmienne miały to czynić w sposób pośredni32. Wydaje się z dzisiejszego punktu widzenia, że to właśnie analfabe-tyzm znacznej części społeczeństwa był najpoważniejszą przeszko-dą w przeprowadzeniu wolnych od wszelkiej manipulacji wyborów. Jednym z elementów zaradzenia takiej sytuacji było wprowadzenie wymogu identyfi kacji każdej listy wyborczej specjalnym logiem cha-rakterystycznym dla każdej partii33. Ostateczna wersja poprawek była efektem kompromisu zawartego w łonie PNL w celu: utrzyma-nia się przy władzy, dostosowautrzyma-nia rumuńskiej konstytucji do wymo-gów państwa niepodległego oraz chęci utrzymania jedności partii34. Pomimo tego homogeniczności PNL nie dało się utrzymać i następ-cy C. A. Rosettiego odłączyli się od PNL, tworząc Partię Demokra-tyczno-Radykalną (Partidul Democrat Radical) 16 kwietnia 1888 r.

W latach 1884–1912 w I kolegium wybierano 75 deputowanych; w II – 70, a w III – 38, łącznie więc izba niższa składała się z 183 de-putowanych.

Zmiany wprowadzone w 1884 r. dotyczyły także zasad wyborów do Senatu. Wyborcy nadal pozostawali podzieleni na dwa kolegia,

32 S. Radu, Liberalii şi problema..., s. 133.

33 Ta zasada obowiązywała w Rumunii do roku 1938, w 1946 i po roku 1989.

przy czym kolegium I przeznaczone było dla najbogatszych obywate-li, którzy osiągali dochód roczny rzędu 2000 lei35. Novum było jednak poszerzenie składu tego kolegium poprzez wprowadzenie zasady, iż cenzus ten nie obowiązywał byłych wysokich urzędników państwo-wych, posłów i senatorów, którzy spędzili w parlamencie przynaj-mniej dwie kadencje, także osób posiadających wyższe wykształcenie – wykonujących wyuczony zawód przynajmniej 6 lat oraz członków Akademii Rumuńskiej36. W kolegium II głosowali wyborcy mający dochód z ziemi lub nieruchomości pomiędzy 800 a 2000 lei, ponadto prawo do głosowania w tym kolegium mieli także handlowcy i przed-siębiorcy płacący za prawa patentowe. Ponadto czynne prawo wybor-cze w II kolegium senackim mieli też doktorzy każdej specjalności oraz absolwenci prawa, kierunków humanistycznych, fi lozofi i i kie-runków ścisłych37. Te uprawnienia posiadali także nauczyciele szkół średnich publicznych i prywatnych, ale mających uprawnienia szko-ły publicznej oraz emeryci otrzymujący rocznie przynajmniej 1000 lei emerytury. Utrzymano zasadę, iż bierne prawo wyborcze do Senatu posiadali ci obywatele rumuńscy, którzy: ukończyli 40 lat, zamiesz-kiwali w Rumunii, a ich dochód roczny wynosił 9400 lei. Wyjątki były czynione podobnie jak w przypadku czynnego prawa wyborcze-go dla wyższych urzędników państwowych i osób mających wyższe wykształcenie.

Istotnym novum była zasada wyboru przez I kolegium dwóch se-natorów z każdego okręgu, czyli łącznie 60. Zmiana dotyczyła także liczby senatorów kolegium II, które wybierało 50 senatorów, a 2 re-prezentowało uniwersytety w Bukareszcie i Jassach, łącznie wybie-rano więc 112 senatorów, a skład Senatu uzupełniali podobnie jak uprzednio wiryliści w liczbie 9. Powyższe oznaczało znaczny wzrost liczby senatorów w porównaniu ze stanem uprzednim (77 w 1866 r. i 71 po 1878 r.).

35 A. Okolski, Ustrój państw europejskich i Stanów Zjednoczonych Ameryki

Północnej, Warszawa 1887, s. 400.

36 Warto nadmienić, że profesorowie uniwersyteccy właściwie jako jedyni mie-li prawo do oddania dwóch głosów w wyborach senackich. Jeden we własnym kole-gium (z reguły I), a drugi jako elektorzy we własnych uczelniach (Bukareszt, Jassy) w kolegium II. I. Mamina, Monarhia…, s. 59.

Mechanizm wyborczy przewidywał, iż mandaty w wyborach do obu izb przyznawano w oparciu o system większościowy z dwoma turami wyborów. W związku z tym, aby otrzymać mandat w pierw-szej turze, należało zdobyć bezwzględną większość głosów, w dru-giej turze wystarczała większość względna. Druga tura odbywała się po upływie tygodnia w przypadku I i II kolegium i następnego dnia po I turze wyborów w przypadku kolegium III. W przypadku, gdy kandydaci osiągnęli równą liczbę głosów, wówczas o przyznaniu mandatu miało decydować losowanie38.

Omawiana ordynacja przetrwała z niewielkimi zmianami do końca istnienia Starego Królestwa, kolejne modyfi kacje dotyczy-ły głównie dopuszczenia do parlamentu reprezentantów północnej Dobrudży, co nastąpiło de facto w 1912 r., w związku z czym licz-ba deputowanych wzrosła do 191, a senatorów do 11839. Zmiana ta w dużym stopniu wzmocniła pozycje partii rządowej w wyborach, po-nieważ mieszkańcy Dobrudży z reguły głosowali zgodnie z sugestia-mi rządu, niezależnie od partii będącej u władzy.

Tak zarysowany system wyborczy i jego funkcjonowanie, o ile jeszcze w 1884 r. nie odbiegały od rozwiązań stosowanych w Europie, o tyle już na początku XX w. był anachroniczny i w związku z tym za-częto dążyć do jego zmiany. Żądały tego głównie dwie siły polityczne – liberałowie i socjaliści40. Wspomniana kwestia była jednym z waż-niejszych składników tzw. Programu z Jassów autorstwa nowego (po śmierci Iona Brătianu) przywódcy PNL – Dumitru A. Sturdzy41. Jed-nak związane z tym propozycje przedstawiane na forum publicznym często były krytykowane przez konserwatystów jako zawoalowana próba ułatwienia fałszerstw wyborczych, np. poprzez przeniesienie całej inteligencji do II kolegium i pozostawienie w III kurii jedynie mieszkańców wsi, w większości niepiśmiennych, co miało ułatwić manipulowanie wynikami głosowania42. Niechęć czy

wstrzemięźli-38 D. Aug. Laurian, Manual de drept…, s. 39.

39 I. Mamina, Monarhia…, s. 59.

40 R. Iordache, Sistemul electoral..., s. 13.

41 W tym Programie… już w sposób otwarty wspominano o konieczności wpro-wadzenia głosowania powszechnego i co istotne – proporcjonalnego, jednak zastrze-żono, że do tego celu należy dojść na drodze reform, nie zaś poprzez rewolucyjną zmianę. S. Radu, Modernizarea sistemului electoral din România, Iaşi 2005

,

wość rządu wobec planów modernizacji systemu wyborczego w koń-cu doprowadziła do czasowego rozłamu w PNL, gdy pod przywódz-twem N. Flevy wyodrębniła się grupa dysydentów, która przyłączyła się do utworzonej 10 lat wcześniej przez Dumitru Brătianu Partii Li-beralno-Demokratycznej (Partidul Liberal Democrat)43.

Zmiany wprowadzone w 1884 r. przyniosły istotne następstwa, ponieważ spowodowały niemal dwukrotny wzrost liczby wyborców w grupie głosujących bezpośrednio. Dla porównania: w ostatnich wyborach organizowanych na starych zasadach w 1883 r. głos bez-pośredni mogło oddać 23 584 wyborców, a w następnych przepro-wadzonych 5 lat później mogło to uczynić prawie 63 tys. osób44. Mimo takiego wzrostu i tak liczba głosujących bezpośrednio była bardzo mała w stosunku do pozostałych uprawnionych do głoso-wania. Dlatego dysproporcję tę zauważało wielu polityków i temat stale był podnoszony zwłaszcza w izbie niższej rumuńskiego par-lamentu45.

Zgodnie z założeniami przedstawionymi w orędziu królewskim otwierającym obrady parlamentu 15 listopada 1884 r., wspomniane poprawki do ordynacji wyborczej a jednocześnie i do konstytucji mia-ły zapewnić większą swobodę głosowania, jednocześnie ukrócić moż-liwości manipulowania wynikami wyborów46. Jednak, jak możemy wnosić z lektury późniejszych programów wyborczych i wypowiedzi na forum parlamentu podnoszonych aż do końca epoki parlamentar-nej w Rumunii, takiego celu nie udało się osiągnąć żadną ustawą, był to problem „wieczny” i w ówczesnych warunkach, a co istotne przy ówczesnej mentalności polityków praktycznie nierozwiązywal-ny. Zmiany dokonane w 1884 r. określa się jako efekt racjonalnego postępu w demokratyzacji procesu politycznego w Rumunii wprowa-dzonego przez liberałów. Należy to tak ocenić, zwłaszcza iż część de-putowanych, wywodzących się z ugrupowania P.P. Carpa, otwarcie

43 Patrz szerzej rozdział II.

44 S. Radu, Modernizarea..., s. 136.

45 Dopiero jednak zjednoczenie Starego Królestwa z prowincjami Austro-Wę-gier, w których obowiązywało powszechne prawo wyborcze, wymogło w 1918 r. wprowadzenie w trybie niemal natychmiastowym uchwalonych 20 VII 1917 r. po-prawek do konstytucji, wprowadzających na terenie Rumunii głosowanie powszech-ne i rówpowszech-ne.

domagała się w 1884 r. niewprowadzania dalszych poprawek do kon-stytucji w ciągu następnych 10–20 lat47, co oznaczało, iż w ocenie tej grupy wprowadzane zmiany były radykalne i ich ewentualna konty-nuacja zagrażała dotychczasowemu układowi sił politycznych w Ru-munii.

Wprowadzenie zasady głosowania powszechnego miało było nie-jako dopełnieniem rozpoczętej tuż przed wybuchem Wielkiej Woj-ny dyskusji na temat niezbędWoj-nych przemian w procesie unowocześ-nienia państwa rumuńskiego. Zaawansowane dyskusje wewnątrz i międzypartyjne na ten temat zostały zawieszone po wybuchu woj-ny w 1914 r., pomimo tego, że Rumunia formalnie ogłosiła neu-tralność. Uznano wtedy, że gorące dyskusje na temat zachowania neutralności lub ewentualnego przyłączenia się do jednej ze stron walczących nie sprzyjają spokojnej i merytorycznej dyskusji w spra-wie modyfi kacji prawa wyborczego. W związku z tym zdecydowano się ją odroczyć do okresu powojennego, jednak rozwój sytuacji po-litycznej i wojennej nie przebiegał do końca według założeń polity-ków rumuńskich i ostatecznie Rumunia wystąpiła w 1916 r. jako ko-alicjant Ententy. W obliczu klęski poniesionej w kampanii 1916 r.48

zdecydowano się na wznowienie dyskusji w temacie niezbędnych re-form. Było to niezbędne z uwagi na zdobycie niezbędnego poparcia społecznego potrzebnego do kontynuacji wojny. Obawiano się tak-że wpływu rosyjskiej rewolucji lutowej na nastroje w wojsku. Pierw-szą zapowiedzią przygotowania pakietu reform było wystąpienie króla Ferdynanda z 23 marca/5 kwietnia 1917 r., w którym zapo-wiadał on przyznanie chłopom walczącym w armii rumuńskiej zie-mię, a wszystkim warstwom dotąd upośledzonym politycznie „wielki udział w życiu publicznym”49.

Choć manifest królewski nie stanowił jeszcze zbioru konkret-nych rozwiązań i kwestię prowadzenie w życie niezbędkonkret-nych reform konkludował raczej mgliście, to jednak rozpoczął on okres bardzo

47 A. Stan, Putere politica şi democraţie în România 1859–1918, Bucureşti 1995, s. 171.

48 A. Dubicki, Kampania letnia na froncie rumuńskim w 1917 roku, Zabrze 2010, s. 32–43; România în anii primului război mondial, vol. I, Bucureşti 1987, s. 267–557.

gorączkowych debat w parlamencie rumuńskim, obradującym wów-czas w Jassach.

Niemal od razu wyłoniła się grupa zdecydowanych przeciwni-ków reform z Constaninem Argetoianu na czele, związana dotąd ze