Proces instytucjonalizacji ruchu liberalnego i konserwatywnegoi konserwatywnego

Po okresie względnie ostrej cenzury politycznej, będącej skutkiem wystąpień rewolucyjnych 1848 r. na ziemiach rumuń-skich oraz faktycznego nadzoru politycznego sprawowanego tam przez Rosjan i Turków, na terenie obu księstw rumuńskich nastąpi-ła w 1857 r. swego rodzaju odwilż polityczna związana z rozpisany-mi na ten czas wyborarozpisany-mi do zgromadzeń ad hoc, które rozpisany-miały za za-danie wskazanie dalszej drogi rozwoju obu księstw1. Najistotniejszą kwestią, na którą miano znaleźć odpowiedź, było pytanie, czy mają się one nadal rozwijać osobno, czy zjednoczyć się w jeden organizm polityczny, a jeśli tak, to na jakich warunkach.

O ile samej idei zjednoczenia praktycznie nikt z poważnych polityków rumuńskich nie negował, o tyle warunki unifi kacji obu księstw były gorąco dyskutowane. Było to wynikiem stanowiska stronnictwa liberalnego związanego z rewolucjonistami 1848 r., któ-re zamierzało przy okazji zjednoczenia zaproponować

przeprowadze-1 „Kuratela” rosyjska została zniesiona w wyniku wojny krymskiej po 1854 r. J. Demel, Historia Rumunii, Wrocław 1985, s. 190.

nie ważnych reform społecznych, na co stronnictwo konkurencyjne związane z wielkimi właścicielami ziemskimi i wyższym duchowień-stwem nie wyrażało zgody i starało się za wszelką cenę utrzymać do-tychczasowy stan posiadania tych warstw społecznych. Należy przy tym zaznaczyć, że nie oznaczało to jednak jedności postawy właści-cieli ziemskich, z których ci zaliczani do średniej pod względem po-siadanych dóbr w dużej części popierali stronnictwo liberalne, dążąc tym samym do osłabienia pozycji latyfundystów. W ówczesnej struk-turze demografi czno-politycznej księstw rumuńskich właśnie śred-ni posiadacze stanowili najpoważśred-niejszą i najbardziej wpływową siłę polityczną, bez zgody której niemożliwe byłoby skuteczne sprawowa-nie rządów. Należy jednocześsprawowa-nie pamiętać o tym, że ówczesna sytu-acja polityczna ziem rumuńskich była daleka od możliwości swobod-nego decydowania o własnym losie.

Ostatecznie, o przyszłym statusie politycznym kraju zdecydo-wać miały jednak obce mocarstwa (tzw. mocarstwa gwarancyjne oraz Porta Otomańska, pod jurysdykcją której formalnie znajdowały się księstwa rumuńskie). W wyniku konferencji paryskiej z 1858 r. państwa te zgodziły się na wprowadzenie w obu rumuńskich księ-stwach cenzusowego prawa wyborczego, które w ówczesnej formie zdecydowanie faworyzowało obóz konserwatywny. Taka opcja mo-carstw wynikała z faktu, że w obozie konserwatywnym dominowa-ła tendencja do pozostawienia dotychczasowego stanu rzeczy bez zmian, ewentualnie opowiadał się on za powstaniem zjednoczonego państwa rumuńskiego jako konfederacji obu księstw. Było to zgodne z ówczesnymi interesami wspomnianych międzynarodowych decy-dentów politycznych, którzy nie chcieli kolejnego zaognienia sytuacji w tym regionie, do czego mogłoby doprowadzić powstanie zjednoczo-nego państwa rumuńskiego2.

Ostateczna rozgrywka między konserwatystami i liberałami była pochodną układu sił wewnątrz obu ugrupowań politycznych, przy czym, co należy podkreślić, ruch identyfi kowany z liberali-zmem nie stanowił monolitu. Dzielił się on na kilka prądów ideo-wych, wśród których wyróżniamy: liberalizm radykalny, z którym wówczas identyfi kowali się Ion C. Brătianu, Constantin A. Rosetti

2 N. Corivan, Relaţiile diplomatice ale României de la 1859 la 1877, Bucureşti 1984, s. 24.

oraz Nicolae Golescu. I. C. Brătianu i C. A. Rosetti ostro atako-wali tymczasowy reżim kontrolowany wówczas przez kajmaka-nów3. W sposób szczególny krytykowano dążenie do autorytarnego sprawowania władzy oraz sprzyjanie przez kajmakanów tendencjom zachowawczym. Liberałowie korzystali wówczas w pełni z poparcia prasy i opinii publicznej, organizując liczne manifestacje, na któ-rych starali się przedstawić swoje racje. Działalność polityków tej opcji była w sposób niechętny przyjmowana przez osoby mniej rady-kalne, widzące przyszłość rumuńskiej polityki. Oprócz średnich po-siadaczy ziemskich warstwą, która popierała ten odłam liberałów, była drobna i średnia burżuazja miejska oraz przedstawiciele wol-nych zawodów. Spore poparcie w społeczeństwie mieli także libera-łowie umiarkowani, powszechnie kojarzeni z Mihai Kogălniceanu, którzy nie zawsze zgadzali się z poglądami głoszonymi przez swo-ich bardziej radykalnych kolegów i czasami w Zgromadzeniach po-pierali nawet projekty zgłaszane przez konkurencyjnych konserwa-tystów.

Mimo pojawienia się tego rodzaju rozbicia przedstawiciele orga-nizacji o charakterze liberalnym zdecydowali się wystawić w nadcho-dzących wyborach wspólnego kandydata na stanowisko księcia o po-glądach liberalnych (postępowych, jak wówczas to określano), który nie tylko gwarantowałby program minimum, czyli zjednoczenie Ru-munii, ale dającego także nadzieję na przeprowadzenie szerzej ro-zumianego programu reform społeczno-politycznych. Ostatecznie zgodzono się na kandydata środowisk umiarkowanych, a więc nie kojarzonego z radykalną formą liberalizmu, jak i oczywiście z kon-serwatyzmem. Był nim Aleksander Ion Cuza, którego kandydatura okazała się do przyjęcia również przez obóz konserwatywny. Ozna-czało to, że osiągnięto daleko posunięty kompromis, gdyż obie strony zrezygnowały z promowania wcześniej wysuwanych kandydatów: li-berałowie – N. Golescu, konserwatyści – książąt: Gheorghe Bibescu i Barbu Ştirbeya, dawnych hospodarów Wołoszczyzny4.

3 E. Binder-Ijima, Die Institutionalisierung der rumänischen Monarchie unter

Carol I 1866–1881, München 2003, s. 33.

4 Gh. Bibescu sprawował władzę na Wołoszczyźnie w latach 1842–1848, a Bar-bu Ştirbey w latach 1849–1853 i 1854–1856.

W trakcie rządów A. I. Cuzy (1859–1866)5 dzieje idei liberal-nej w Rumunii można podzielić na dwa okresy, gdzie cezurą był 2 maja 1864 r., czyli dzień, gdy książę Cuza dokonał zamachu stanu i wprowadził system rządów osobistych, w którym swoboda działa-nia wszelakich partii i koterii politycznych została znacząco ograni-czona. W nowych okolicznościach ewolucja liberalizmu politycznego została na pewien czas wstrzymana, natomiast nadal bez przeszkód rozwijał się liberalizm w kulturze i gospodarce.

Ważnym elementem składowym ówczesnego liberalizmu był na-cjonalizm, co znalazło odzwierciedlenie również w nazwie później za-łożonej partii – Partia Narodowo-Liberalna (Partidul Naţional Libe-ral). Miała ona przez to podkreślać dążenie jej członków do dalszej emancypacji narodowej i państwowej Rumunów6. Kolejnym elemen-tem właściwym dla rumuńskiego wczesnego liberalizmu było dą-żenie do nadania praw wyborczych przedstawicielom wszystkich warstw społecznych w Rumunii, podczas gdy ich adwersarze – kon-serwatyści – chcieli utrzymania monopolu politycznego najwyższych warstw społecznych7. W pierwszym okresie istnienia zjednoczonego państwa rumuńskiego bardzo rzadko liberałowie uzyskiwali możli-wość sprawowania władzy, ponieważ nie sprzyjały im: albo ordyna-cja wyborcza, albo niechęć księcia Cuzy do opierania swej władzy na jakiejkolwiek sile politycznej.

W następstwie obalenia A. I. Cuzy (luty 1866) zaprowadzo-no w Rumunii reżim monarchii konstytucyjnej, co w istocie ułatwi-ło liberaułatwi-łom wywieranie wpływu na władzę. Obowiązujący w latach 1866–1918 model ustrojowy był efektem porozumienia zawarte-go w okresie bezkrólewia pomiędzy przywódcami liberałów – m.in. Ionem Ghiką i Ionem C. Brătianu a przywódcami umiarkowanych konserwatystów. Warto nadmienić, że przedstawiciele zarówno libe-rałów, jak i konserwatystów wchodzili w skład rumuńskiej Rady Re-gencyjnej (Locotenenţa Domnească) w okresie pomiędzy obaleniem

5 J. Demel, Aleksander Jan Cuza. Książę Rumunii, Wrocław–Warszawa 1977, s. 246.

6 AAN, Ambasada RP w Bukareszcie, 5, f. 9.

7 Ostatecznie przyjęty model, obowiązujący do końca I wojny światowej, był swoistą wypadkową obu dążeń pod postacią cenzusowej ordynacji wyborczej, w któ-rej uprawniono do głosowania z jednej strony wszystkich mężczyzn; z drugiej zaś, przyznając decydującą rolę polityczną najbogatszym.

Cuzy a obiorem Karola I na tron książęcy8. Obóz liberalny repre-zentował w niej Nicolae Golescu, konserwatystów Lascăr Cătargiu, zaś resorty siłowe gen. Nicolae Haralambie, ówczesny prefekt Buka-resztu9. Ponadto w rządzie Iona Ghiki reprezentowany był zarówno obóz liberalny, jak i konserwatywny. Było to o tyle istotne, że trze-ba było pokazać mocarstwom wolę utrzymania jedności państwa ru-muńskiego, czego najlepszym przejawem była manifestacja jedności politycznej głównych obozów ideologicznych w Rumunii.

Oba obozy polityczne za priorytet uznały znalezienie stosowne-go kandydata na tron książęcy, skądinąd słusznie obawiając się, że zbyt długie bezkrólewie mogłoby zniweczyć dotychczasowe osiągnię-te już postępy w tworzeniu jednoliosiągnię-tego państwa rumuńskiego. Nie-bezpieczeństwo wynikało też z dotychczas obowiązującego ustalenia, które mówiło o konieczności rozwiązania unii dwóch księstw po za-kończeniu rządów A. I. Cuzy10. Ku takiemu rozwiązaniu skłaniały się początkowo Turcja, Rosja, Wlk. Brytania i Austria. Jedynie Fran-cja sprzeciwiała się, bo w praktyce oznaczałoby to powrót do sytuacji sprzed 1859 r. W tej sytuacji przed politykami rumuńskimi stanęło więc trudne, nie cierpiące zwłoki wyzwanie: znalezienie kandydata, którego zechciałyby zaakceptować wymienione mocarstwa. Po nie-udanej próbie zaproszenia na tron brata władcy neutralnej Belgii (Filipa Flandryjskiego) powiodło się przeprowadzenie wyboru Karo-la I z katolickiej gałęzi rodu Hohenzollern-Sigmaringen. Jego kandy-datura znalazła poparcie w Prusach i Francji, pozostałe państwa nie mogły bądź nie chciały sprzeciwiać się temu wyborowi11. Wraz z osa-dzeniem przedstawiciela obcej dynastii na tronie liberałowie osiąg-nęli część własnych postulatów, do wywalczenia pozostała jeszcze całkowita niepodległość kraju.

W latach następnych w polityce rumuńskiej zaczęto dążyć do for-mowania rządów znajdujących poparcie wśród umiarkowanych

ele-8 Warto nadmienić, że regencja w tym kształcie była novum w warunkach ru-muńskich, dotąd bowiem w czasie wakatu na tronie książęcym władzę przejmował kajmakan, który samodzielnie sprawował tymczasową władzę.

9 K. Hitchins, Rumania 1866–1947, Oxford 1994, s. 11.

10 B. Jelavich, Historia Bałkanów. Wiek XVIII i XIX, Kraków 2005, s. 289.

11 Należy pamiętać, że trwały już wówczas przygotowania do wojny prusko-au-striackiej, co w sposób naturalny zaprzątało uwagę większości polityków europej-skich.

mentów w obu dominujących siłach politycznych – pierwszym prze-jawem takiej swoistej kohabitacji był powołany 18 listopada 1868 r, centrowy rząd Dumitru Ghiki12. W założeniu miał być on rządem fa-chowców, którego naczelnym zadaniem było doprowadzenie do peł-nej niepodległości Rumunii, co było kolejnym zasadniczym postula-tem liberałów.

Pierwszy okres rządów Karola I wbrew oczekiwaniom nie oka-zał się idyllą, często dochodziło bowiem do rozdźwięku pomiędzy nim a rządem, zwłaszcza jeśli chodziło o interpretację i stosunek do za-chodzących w owym czasie w Europie procesów, takich jak choćby zjednoczenie Niemiec i związana z nim wojna niemiecko-francuska. Książę popierał stronę niemiecką, co wydaje się naturalne ze wzglę-du na jego pochodzenie, natomiast większość polityków i społeczeń-stwa rumuńskiego często otwarcie popierała Francję jako protektor-kę unitarnego państwa rumuńskiego. Niesnaski polityczne powstałe na tym tle niemalże doprowadziły Karola I do abdykacji13. Sytua-cję uratował dopiero konserwatywny rząd Lascăra Catargiu, który w ciągu pięcioletnich rządów wypracował platformę porozumienia pomiędzy księciem a społeczeństwem.

Paradoksalnie, okres rządów konserwatywnych przysłużył się także liberałom, którzy wykorzystali go do organizacji nowoczes-nej struktury partyjnowoczes-nej. Pozostając bowiem w opozycji, zróżnicowa-ne w szczegółowych kwestiach grupy liberalzróżnicowa-ne uświadomiły sobie niezbędność wypracowania wspólnej platformy programowej, któ-ra z uwagi na szerokie spectrum libektó-ralizmu musiała przynajmniej przez pewien czas pozostać dość ogólną14. Szczególną rolę odegra-li w procesie ujednoodegra-licania programu radykałowie, będący w 1871 r. właściwie jedyną zorganizowaną siłą polityczną odwołującą się do liberalizmu.

Niezbędnym działaniem, jakie należało podjąć, było wyjaśnie-nie wszelakich różnic programowych, które narosły w grupach i kół-kach liberalnych skupionych dotychczas przy tytułach prasowych bądź w klubach dyskusyjnych. Pierwszym krokiem ku temu był

kon-12 AICB, Casa Regala, Carol I, 7/1866.

13 Negatywną reakcję Karola I wzbudziły wydarzenia z końca 1870 r., gdy w Ploieşti doszło do poważnych wystąpień o charakterze republikańskim.

14 A. Stan, Grupării şi curente politice în România între unire şi independenţa, Bucureşti 1979, s. 402.

gres prasy liberalnej, jaki odbył się 8/20 listopada 1871 r. w Jassach pod auspicjami Alexandru D. Holbana, który w swoich publikacjach często podkreślał konieczność powołania jednej organizacji skupiają-cej rumuńskich liberałów. Za punkt odniesienia proponował on przy-jąć wydarzenia 1848 r., co oznaczało, iż program przyszłej partii miał się odwoływać do tez rewolucjonistów rumuńskich z Wiosny Ludów. Sam kongres spotkał się z dużym zainteresowaniem wśród przed-stawicieli prasy liberalnej. Obecni byli przedstawiciele wszystkich znanych ówcześnie tytułów: „Românul” – Emil Costinescu, „Uniu-nea Liberală” – Aleksandru D. Holban, „Gazeta” – George Missail, „Trompeta Carpaţilor” – Cezar Bolliac, „Semăntorul” – Alexandru Lupaşcu, „Informaţiunile” – Vasile A. Urechia, „Biserica Româna” – Grigore Musceleanu, „Daracul” – N. T. Orăşanu, „Ghimpele” – G. Dem. Teodorescu, „Asmodeu” – Dem. Pandravu, „Informaţiile” – Alexandru Lăzărescu, „Gazeta medico-chirurgicala” – Demetrie Du-mitrescu-Severeanu, „Opiniunea publică” – M. Neron Popp.

Podczas obrad przyjęto program, odnoszący się do wielu aspek-tów życia publicznego, przy czym jako wiodącą zasadę uchwalono, że w polityce zagranicznej należy zachować jednakowy dystans do wszystkich mocarstw i nie faworyzować Niemiec15. Należało także doprowadzić do uwolnienia się spod politycznych wpływów, zwłasz-cza Austro-Węgier, które w latach 70. dążyły do uzyskania więk-szego wpływu na rumuńskie sprawy wewnętrzne za pomocą insta-lowania przy cichej zgodzie konserwatywnego rządu rumuńskiego swych konsulów w większych ośrodkach miejskich. Elementem wal-ki o niezawisłość na arenie międzynarodowej miało być też starcie o autokefalię rumuńskiej Cerkwi prawosławnej podlegającej wów-czas bezpośrednio Konstantynopolowi. W kwestiach wewnętrznych wypowiedziano się za nienakładaniem kolejnych podatków czy to po-średnich, czy bezpopo-średnich, co właśnie zapowiedział rząd Lascara Cătargiu, a za sprawiedliwą redystrybucją dóbr, uznawaną wówczas powszechnie za jeden z wyznaczników ideologii liberalnej16. Dalej, nawoływano do podjęcia zarzuconego za czasów Aleksandra Iona Cuzy pomysłu stworzenia gwardii miejskich, co miało doprowadzić

15 Było to z pewnością pokłosie otwartego poparcia, jakie książę Karol udzielił Niemcom w wojnie francusko-niemieckiej. Ibidem, s. 403.

do powszechnego uzbrojenia ludności – w deklaracji liberałów miało to w sposób istotny wesprzeć obronność kraju, jednak wydaje się, że w ten sposób partia ta zyskałaby jeszcze jeden potężny instrument nacisku na księcia i rząd, ponieważ właśnie miasta były bastionami liberałów w Rumunii.

Jeżeli chodzi o kwestie stricte społeczne, to opowiedziano się za koniecznością wsparcia osób biednych, w tym zwłaszcza zakładają-cych rodzinę. Wskazano także na palącą konieczność powołania pań-stwowych instytucji fi nansowych umożliwiających dostęp do tanie-go kredytu i przez to likwidację kapitału spekulacyjnetanie-go17. Ważnym elementem programu liberałów było też dążenie do uniezależnienia od rządu szkolnictwa publicznego, które miało uzyskać oddzielną osobowość prawną oraz odpowiednie fundusze na prowadzenie dzia-łalności. Edukacja na poziomie podstawowym miała być bezpłatna i obowiązkowa dla wszystkich dzieci, natomiast jej kierunki i tre-ści kształcenia miały odpowiadać potrzebom politycznym, socjalnym i ekonomicznym18.

W kwestiach ekonomicznych wypowiedziano się przeciwko sy-stemowi koncesji udzielanych kapitałowi zagranicznemu, nalegano na rozwój własnego przemysłu we wszystkich obszarach aktywności ekonomicznej. W sposób szczególny wypowiedziano się przeciw na-pływowi kapitału niemieckiego i żydowskiego do kraju, uznano to bowiem za wstęp do germanizacji państwa. W zamian postulowano szeroką akcję propagandową, mającą przyciągnąć do Rumunii kapi-tał z krajów romańskich19.

W kwestiach politycznych opowiedziano się za uznaniem wolno-ści narodu za naczelny priorytet dla wszystkich polityków rumuń-skich, w związku z tym należało stworzyć narodowy rząd rumuński – działający dla narodu, którego ostatecznym celem miała być wol-ność wszystkich Rumunów, co miało się przejawiać: powszechnym prawem wyborczym20, wolnością słowa, wolnością prasy, wolnością

17 AICB, Casa Regala, 9/1870.

18 Ibidem.

19 M. Bucur, C. A. Rosetti, Bucureşti 1970, s. 263.

20 Powszechność prawa wyborczego należy tu pojmować zgodnie duchem XIX-wiecznym, gdy rozumiano ją jako dopuszczenie wszystkich warstw społecznych do głosowania, jednocześnie wskazując na potrzebę obwarowania ich cenzusem ma-jątkowym.

zgromadzeń, swobodą nauczania, prawem do apelowania do rządu oraz wprowadzeniem sądów przysięgłych21.

W epoce współczesnej uważa się, że wspomniany program dawał wytyczne polityczne dla przyszłej partii liberalnej – można stwierdzić więc, że był to plan minimum, przysłowiowy wspólny mia-nownik, który znalazł akceptację wszystkich środowisk liberalnych w Rumunii.

Jeżeli chodzi o kwestie bezpośrednio związane z polityką we-wnętrzną, to w sposób oczywisty wspólnym celem liberałów było tak-że obalenie władzy konserwatystów, czemu przeszkadzało jednak duże rozdrobnienie organizacyjne ruchu liberalnego22. Aby pozyskać większe poparcie społeczne, liberałowie zdecydowali się na szeroką akcję propagandową zwłaszcza wśród burżuazji i niższych warstw społecznych, stanowiących ich potencjalny elektorat. Zdawano też sobie sprawę z konieczności doprowadzenia do zjednoczenia libera-łów. Początkowo wydawało się, że pałeczkę pierwszeństwa przejmą radykałowie C. A. Rosettiego, którzy otwarcie nawoływali do zjedno-czenia ruchu liberalnego wokół swego przywódcy23. Później podobne głosy zaczęły dochodzić także z otoczenia Mihaia Kogălniceanu, któ-ry od listopada 1871 r. rozpoczął akcję organizowania poparcia dla li-berałów także i na prowincji, w Mołdawii.

Obecnie zwraca się uwagę na okoliczność, która w poważny spo-sób rzutowała na rozwój rumuńskiego ruchu liberalnego. Chodzi o niedostatek osób, które byłyby w stanie podołać obowiązkom krea-tora wizji rozwoju partii, czyli takich, które spełniałyby wymogi sta-wiane mężom stanu. W tej kwestii wielce wymowna jest współczes-na opinia o tamtejszych liderach liberałów, wyrażowspółczes-na przez Apostola Stana: „byli to w większości oratorzy, agitatorzy, byli rewolucjoni-ści, którzy nie mieli jednak kwalifi kacji by stać się mężami stanu, raczej mieli kwalifi kacje by obalać stary reżim”24. Można na tej

pod-21 A. Stan, Grupării…, s. 405.

22 Rumunia weszła wtedy w okres stabilności politycznej, co przejawiło się tym, że właściwie po raz pierwszy parlament utrzymał się 4 lata i nie był rozwiązany przed czasem (styczeń 1871–maj 1874) – w tej kadencji konserwatyści stanowili większość. I. Mamina, Monarhia constituţională în România. Enciclopedie politică

1866–1938, Bucureşti 2000, s. 202–206.

23 A. Stan, Grupării…, s. 405.

stawie wnioskować, iż właśnie ta okoliczność – ów brak mężów stanu – w sposób wyraźny odbijał się na niezadowalających liberałów nikach wyborczych, niezależnie od możliwych nieprawidłowości wy-borczych, które były charakterystyczne dla rumuńskiej demokracji parlamentarnej przez wiele dziesięcioleci25.

Rozwijając tę kwestię, zauważmy, iż z pewnością elementem nie zachęcającym przedstawicieli burżuazji czy wielkich właścicie-li ziemskich do głosowania na tę grupę ideową był brak potencjal-nej kadry zdolpotencjal-nej do zaproponowania alternatywy dla rządzących wówczas konserwatystów26. W tej sytuacji nakazem chwili było po-zyskanie dla sprawy liberałów osób wykształconych i obeznanych z szeroko rozumianym życiem politycznym27. I tym razem pierwsi zajęli się tym radykałowie, których idee zyskały dość dużą sympa-tię wśród młodzieży28. Zwolennicy C. A. Rosettiego jako pierwsi za-częli realizować ideę zjednoczenia organizacji liberalnych i pierw-szym tego przejawem było stworzenie klubu „Unia Liberalna”, który pod koniec 1871 r. otrzymał statut, później pozyskał własne fundu-sze i zaczął aktywnie działać w życiu politycznym stolicy. Przykład z Bukaresztu promieniował na prowincję i wkrótce potem powstały podobne kluby w Ploieşti, Krajowej, Piteşti, Giurgiu, Gałaczu, Brai-le i Dorohoi. 29 kwietnia 1872 r. radykałowie zaproponowali prze-kształcenie wspomnianych klubów w formację polityczną występu-jącą pod nazwą Unii Liberalnej (Uniunea Liberală).

Osobliwym novum były też propozycje, wychodzące z kręgów

skupionych wokół Iona C. Brătianu, dróg pozyskania środków nie-zbędnych do przeprowadzenia modernizacji kraju. Powszechnie pro-gram ten jest kojarzony i zawiera się w słynnej w Rumunii maksymie

prin noi inşine, czyli działania własnymi siłami i środkami. Szerzej

25 Z manipulowania wynikami wyborów ochoczo korzystali zarówno konserwa-tyści, liberałowie, ţaraniści, jak i po wojnie komuniści.

26 Należy bowiem pamiętać, że zgodnie z obowiązującą wówczas ordynacją wy-borczą właśnie te grupy społeczne odgrywały decydującą rolę w trakcie wyborów.

27 Nawet guru części radykałów – C. A. Rosetti – był przez wielu postrzega-ny jako „mały Proudhon”, propagandysta, czasami nawet utopista, dla wielu osób praktycznie jedynym mężem stanu wśród liberałów (zwłaszcza tych radykalnych) był Ion C. Brătianu. A. Stan, Ion C. Brătianu şi liberalismul român, Bucureşti 1993, s. 275.

zostanie ona przedstawiona w dalszej części pracy. Dla pełnego obra-zu tej kwestii należy podkreślić, iż wcześniej I. C. Brătianu reprezen-tował zgoła inny pogląd na zdobycie środków niezbędnych do unowo-cześnienia zarówno przemysłu, jak i społeczeństwa rumuńskiego en