Wszystkie organizacje funkcjonują w pewnym specyficznym środowisku, tworzonym przez czynniki, trendy i megatrendy makrootoczenia52. Do naj-istotniejszych uwarunkowań przestrzeni dalszej należą m.in. czynniki53:
49 T. Szapiro, R. Ciemniak, Internet – nowa strategia firmy, Difin, Warszawa 1999, s. 63–65. 50 J. Brózda, S. Marek, Otoczenie…, s. 75.
51 K. Obłój, Strategia organizacji, PWE, Warszawa 1999, s. 108.
52 Trend jest rozumiany jako kierunek lub sekwencja zdarzeń, które wykazują pewną siłę i ciągłość w czasie. Z kolei megatrendy to znaczące zmiany społeczne, politycz-ne i technologiczpolitycz-ne, kształtujące się w długim okresie, lecz w momencie zaistnienia oddziałują przez pewien czas na wszystkie dziedziny życia. Szerzej na ten temat: J. Naisbitt, P. Aburdene, Megatrends 2000, Avon Books, New York 1990; J. Naisbitt, N. Naisbitt, D. Philips, High Tech. High touch, Zysk i S-ka Wydawnictwo, Poznań 2003. 53 Szerzej: K. Janasz, W. Janasz, K. Kozioł, K. Szopik-Depczyńska, Zarządzanie
strate-giczne. Koncepcje. Metody. Strategie, wyd. II, Difin, Warszawa 2010.
• ekonomiczne, • polityczno-prawne, • socjokulturowe, • demograficzne, • międzynarodowe, • techniczne, • geograficzne (naturalne).
Warunki ekonomiczne są kształtowane przez pryzmat kondycji go-spodarki państwa. Do najistotniejszych czynników w tej grupie należą: stopa i trendy wzrostu gospodarczego54, stopa procentowa oraz stopa inflacji55, kurs walutowy, stopa bezrobocia, wysokość zadłużenia zagra-nicznego, wartość inwestycji zagranicznych, saldo handlu zagranicznego i saldo budżetu56. W literaturze można też spotkać następujące determi-nanty o charakterze ekonomicznym: organizacja i sposób
funkcjonowa-nia rynku kapitałowego, warunki obrotu papierami wartościowymi,57
umiędzynarodowienie gospodarek i koszty energii58, a także ceny59. A. H. Jasiński dokonał podziału uwarunkowań zewnętrznych na systemo-we i funkcjonalne. Te pierwsze obejmują rozwiązania ukierunkowane na pod-noszenie efektywności gospodarowania w przedsiębiorstwach, odnoszące się do działania systemu finansowego, kredytowego, podatkowego i monetarne-go. Z kolei uwarunkowania funkcjonalne to: zrównoważony i konkurencyjny rynek, bogata i urozmaicona baza nowych opracowań naukowych z jedno-stek B+R, warunki w sferze wymiany towarowej z zagranicą, itp.60
W literaturze można też znaleźć odrębną klasyfikację dla czynników systemowych, wyróżniającą determinanty ogólne (np. własność prywat-na, wolność ekonomiczna i konkurencja) oraz szczegółowe (np. opro-centowanie kredytów bankowych, ceny, sposoby naliczania amortyzacji, rozwiązania prawne i finansowe w zakresie zakładania podmiotów go-spodarczych i organizowania badań naukowych, konkurencja zagranicz-na i otwarcie zagranicz-na świat)61.
54 D. Begg, S. Fisher, R. Dornbush, Ekonomia, t. 2, PWE, Warszawa 1994, s. 332–359. 55 R. Milewski (red.), Podstawy ekonomii, PWN, Warszawa 1998, s. 563–566.
56 D. Needle, Business in Context: An Introduction to Business and Its Environment, Chapman & Hall, London 1993, s. 26–27.
57 M. Romanowska, G. Giraszewska, Analiza strategiczna przedsiębiorstwa, PWE, War-szawa 2003, s. 36.
58 M. Zastempowski, Uwarunkowania..., s. 122.
59 M. Osęka, J. Wipijewski, Innowacyjność przedsiębiorstw, s. 44–45. 60 A. H. Jasiński, Innowacje i… , s. 38–39.
61 W. Janasz, Chłonność innowacyjna przedsiębiorstw, Wydawnictwo Naukowe Uni-wersytetu Szczecińskiego, Szczecin 1992, s. 67–75.
Z kolei czynniki polityczno-prawne obejmują system prawny (jakość prawa, jasność przepisów, przystępność i dostępność dla odbiorcy, sta-bilność prawa, czas postępowań sądowych), instytucje rządowe (m.in. polityka innowacyjna, antymonopolowa, działania w ramach handlu z zagranicą, ochrona środowiska, polityka celna, finansowa, rynku pracy, wspieranie przemysłu i sektora MSP) oraz grupy nacisku, takie jak związ-ki zawodowe62. Z punktu widzenia podmiotów z sektora MSP istotną rolę w rozwoju ich potencjału innowacyjnego ma polityka innowacyjna pań-stwa, opisana szczegółowo w rozdziale 2.
Do grupy uwarunkowań socjokulturowych należą czynniki związa-ne ze środowiskiem, w którym żyje dazwiąza-ne społeczeństwo. Środowisko to jest kształtowane przez cztery elementy: kulturę, jakość edukacji, demograficzne i socjologiczne cechy społeczności, w której funkcjo-nuje podmiot63. Determinanty te są kształtowane przez kulturę i styl
wychowania, np. podstawowe wierzenia64, wartości i normy zachowań
(etyczne i moralne)65, poziom edukacji66. Ta grupa uwarunkowań oto-czenia dalszego przedsiębiorstwa zawiera istotne motywy działalności innowacyjnej (ambicja, prestiż, itp.) i uwidacznia niebezpieczeństwo asymetrii pomiędzy szybkim postępem technologicznym a procesami adaptacyjnymi w sferze psychiki i kultury człowieka67. Co istotne, wraz z upływem lat zmienia się styl życia, model rodziny i priorytety kon-sumpcyjne, co znajduje swoje odzwierciedlenie w ekonomicznych zja-wiskach, jak choćby skłonności do oszczędzania czy kształtowaniu się popytu na określone dobra68.
Wśród najistotniejszych czynników demograficznych należy wymie-nić: stopę przyrostu naturalnego, strukturę społeczeństwa z podziałem na płeć i wiek, rozkład dochodów w społeczeństwie, mobilność siły
62 A. Franacik, A. Pocztowski, Procesy…, s. 27.
63 M. Dołhasz, Wpływ otoczenia społecznego na komunikację marketingową
na przy-kładzie reklamy (wybrane aspekty), „Zeszyty Naukowe AE w Krakowie” 2006,
nr 729, s. 157.
64 R. Oczkowska, Uwarunkowania procesu internacjonalizacji przedsiębiorstw, „Ze-szyty Naukowe AE w Krakowie” 2005, nr 677, s. 26.
65 Ph. Kother, Marketing…, s. 161.
66 S. Marek, A. Wieczorek-Szymańska, Otoczenie przedsiębiorstwa, [w:] S. Marek, M. Białasiewicz (red.), Podstawy nauki o organizacji. Przedsiębiorstwo jako
organi-zacja gospodarcza, PWE, Warszawa 2011, s. 88.
67 E. G. Mesthene, Technological Change Impact on Man and Society, New American Library, New York 1970, [za:] A. Pomykalski, Zarządzanie innowacjami, s. 81. 68 M. Romanowska, Planowanie strategiczne w przedsiębiorstwie, PWE, Warszawa
roboczej, poziom wykształcenia ludności, ruchy migracyjne69. Ta gru-pa determinant wpływa na przedsiębiorstwa w sposób pośredni, po-nieważ oddziałuje na specyfikę konsumentów i ich preferencje, a przez to na stronę popytową rynku. W przypadku społeczeństw młodych w większym stopniu rozwijają się branże bardziej zaawansowane tech-nologiczne, innowacyjne i wykorzystujące specjalistyczną wiedzę niż w przypadku społeczeństw starzejących się, nastawionych na przemysł tradycyjny. W dobie globalizacji wzrosło znaczenie migracji ludności dla budowania potencjału innowacyjnego, gdyż jest to związane z liczbą potencjalnych klientów i ich potrzebami, a także potencjałem zasobów ludzkich70.
Uwarunkowania międzynarodowe obejmują takie czynniki, jak: pro-cesy globalizacyjne, konkurencja na rynkach międzynarodowych, nasy-cenie rynków międzynarodowych, przepisy prawne w zakresie ochrony rynków międzynarodowych, itp.71 W tej grupie determinant potencjału innowacyjnego należy zwrócić szczególną uwagę na procesy globaliza-cyjne i ich oddziaływanie na podmioty z sektora MSP. Zjawisko to jest o tyle istotne, że ma ogromny wpływ na zmiany i procesy zachodzą-ce we współczesnym świecie72, przy czym odnosi się również osobno do gospodarki, rynku, przedsiębiorczości i konkurencji każdego kraju73. Należy przy tym powiedzieć, że jest to zjawisko intensyfikujące współ-pracę i współzależność między poszczególnymi państwami i ich przed-siębiorstwami, co jednocześnie powoduje, że podmioty gospodarcze muszą być konkurencyjne nie tylko w skali danego kraju,
ale i na ryn-kach zagranicznych74. Zatem globalizacja może stanowić zagrożenie
69 Z. Piątkowski, M. Sankowski, Procesy innowacyjne, s. 8–9. 70 M. Romanowska, Planowanie, s. 34.
71 M. Zastempowski, Uwarunkowania…, s. 123.
72 N. Daszkiewicz, Internacjonalizacja małych i średnich…, s. 8; A. S. Sundram, J. S. Black, The International Business Environment. Text and Cases, Prince Hall, Englewood Cliffs 1995, s. 9.
73 A. Zaorska, Ku globalizacji? Przemiany w korporacjach transnarodowych
i gospo-darce światowej, PWN, Warszawa 1998, s. 13.
74 A. G. McGrew, Conceptualizing Global Politics, [w:] A. G. McGrew (ed.), Global
Po-litics, Polity Press, Cambridge 1992, s. 28; B. Liberska, Procesy globalizacji i regio-nalizacji w gospodarce światowej, [w:] Komitet Prognoz „Polska w XXI wieku”, Glo-balizacja gospodarki światowej a integracja regionalna, Dom Wydawniczy Elipsa,
Warszawa 1998, s. 41; N. Daszkiewicz, J. Wasilczuk, P. Dominiak (red.), Małe
i śred-nie przedsiębiorstwa w obliczu internacjonalizacji i integracji gospodarek europej-skich. Przykłady Włoch, Francji, Polski i Czech, Publishing Group, Gdańsk 2005, s. 8;
dla podmiotów z sektora MSP75. W kontekście polskich małych i śred-nich przedsiębiorstw mówi się o szansach wynikających z członkostwa w Unii Europejskiej, w tym możliwości wspierania innowacyjności dzięki funduszom unijnym76, a w szczególności Programowi Operacyjnemu In-nowacyjna Gospodarka77. Sektor MSP jest szczególnie wspierany przez Unię Europejską ze względu na fakt, że jest uważany za źródło konkuren-cyjności europejskiej gospodarki i jej wzrostu78, gdyż wpływa na pogłę-bianie więzi międzynarodowych, poprawę sytuacji społeczeństwa, rozwój przedsiębiorczości oraz powstawanie i wdrażanie innowacji79.
Uwarunkowania techniczne obejmują tempo pojawiania się no-wych rozwiązań, szybkość, z jaką jest przeprowadzany transfer techniki („metody wytwarzania określonego produktu”80) i technologii („wiedzy, umożliwiającej człowiekowi celową działalność gospodarczą, polegającej na przetwarzaniu dóbr naturalnych”81), stopień korzystania z narzędzi ochrony własności przemysłowej oraz wspieranie przez państwo dzia-łalności badawczo-rozwojowej82. Wzrost gospodarczy, a szerzej wzrost przedsiębiorczości i innowacyjności, jest obecnie osiągany przede wszyst-kim przez kraje, które inwestują w rozwój nauki i techniki83. Dynamicznie
75 R. Narula, R&D Colaboration by SMEs: New opportunities and limitations in the face
of globalization, “Technovation” 2004, no 24, s. 153–161; Ch. Harvie, Globalization and SMEs in East Asia, Edward Elgar, Cheltenham 2002, s. 10–42; L. Piscitello,
F. Sgo-bbi, Globalization, E-business and SMEs: Evidence from the Italian District of Prato, “Small Business Economics” 2004, s. 333–347; T. Kasim, A. Armin, ICT usage in the SME
sector and globalization: The case of Bosna and Herzegovina, Zbornikradova,
Uni-versity of Sarajevo, Sarajevo 2008, s. 521–541; J. Ebestova, Globalization
tenden-cies in the Czech SMEs – historical approach (1997–2004), Zbornikradova, University
of Sarajevo, Sarajevo 2008, s. 242–244; H. L. Dhingra, Globalization of SMEs Through
Strategic Alliances. An Empirical Analysis of Investment Strategies of Canadian SMEs in the Asia–Pacific Countries, “ASEAN Economic Bulletin” 1991, vol. 8, no 1, s. 47–65.
76 R. Krzemień, M. Struś, Rola…, s. 7.
77 Innowacyjne fundusze europejskie na innowacyjne inwestycje, Ministerstwo Roz-woju Regionalnego, Warszawa 2010, s. 12.
78 P. Szczubiała, Fundusze Unii Europejskiej na lata 2007–2013 jako szansa na
po-prawę pozycji Polski na arenie międzynarodowej,
www.cargo.ue.wroc.pl/publika-cje/05_Szczubiala.pdf (dostęp 04.04.2012). 79 M. Huczek, Wspieranie rozwoju małych…, s. 10. 80 S. Gomułka, Teoria innowacji…, s. 13.
81 A. H. Jasiński, Innowacje i transfer techniki w procesie transformacji, Difin, Warsza-wa 2006, s. 12.
82 M. Zastempowski, Uwarunkowania…, s. 123.
83 W. M. Grudzewski, I. K. Hejduk, Zarządzanie technologiami. Zaawansowanie
zmieniająca się gospodarka oraz ciągły rozwój wiedzy sprawiają, że nie-zbędne jest stałe prowadzenie badań i wdrażanie nowych rozwiązań84. Czynniki techniczne mają istotne znaczenie dla kierunku i dynamiki rozwoju gospodarczego, ale również kształtowania współpracy między-narodowej85. Od stopnia zaawansowania technologicznego zależy sto-pień wymiany handlowej pomiędzy poszczególnymi krajami, jednakże w odniesieniu do pojedynczych przedsiębiorstw ma on także ogromne znaczenie, gdyż wpływa na poprawę wydajności i efektywności działania, poszerzenie asortymentu, pozyskanie nowych rynków zbytu, pozyskanie nowych klientów, itp.86 Należy przy tym zwrócić uwagę, że uwarunkowa-nia techniczne wpływają na dostęp przedsiębiorstw do najnowszych roz-wiązań oraz technologii, w wyniku czego zwiększona jest ich aktywność innowacyjna87.
Ostatnią grupą czynników determinujących potencjał innowacyjny są uwarunkowania naturalne, nazywane też geograficznymi. Przedsiębiorcy powinni być świadomi stanu środowiska naturalnego, a także występują-cych w nim surowców naturalnych. Te z kolei są uwarunkowane położe-niem geograficznym, jednakże zakłada się, że są one jednakowo dostępne dla wszystkich przedsiębiorstw z sektora MSP w ramach danego regio-nu88. W przypadku zasobów naturalnych istotne znaczenie ma ich do-stępność i stopień wyeksploatowania, gdyż niektóre z nich są powszech-nie osiągalne (i wówczas działalność gospodarcza na nich oparta powszech-nie jest zagrożona brakiem ciągłości czy wręcz upadłością)89, ale znaczna część jest ograniczona, co wpływa na zwiększony koszt ich pozyskania. Czyn-nik ekonomiczny pozyskania dóbr materialnych jest szczególnie istotny w odniesieniu do małych przedsiębiorstw, w których zasoby finansowe są niższe niż w przypadku średnich czy dużych podmiotów90. Uwagę zwraca
84 M. Dzierżanowski, M. Rybacka, S. Szultka (red.), Kierunki inwestowania…, s. 23. 85 S. Umiński, Znaczenie zagranicznych inwestycji bezpośrednich dla transferu
tech-nologii do Polski, „Organizacja i Kierowanie” 2000, nr 4, s. 43; Z. Wysokińska, Kon-kurencyjność w międzynarodowym i globalnym handlu technologiami, PWN,
War-szawa – Łódź 2001, s. 37.
86 J. Misala, Teorie międzynarodowej wymiany gospodarczej, PWN, Warszawa 1990, s. 13.
87 D. Firszt, Międzynarodowy transfer technologii a innowacyjność polskiej
gospodar-ki, [w:] D. Kopycińska (red.), Kapitał ludzki w gospodarce opartej na wiedzy,
Print-group, Szczecin 2006, s. 65.
88 M. E. Porter, Przewaga konkurencyjna. Osiąganie i utrzymywanie lepszych wyników, Wydawnictwo Helion, Gliwice 2006, s. 30–35.
89 Ph. Kotler, Marketing…, s. 147–150. 90 D. Needle, Business…, s. 28.
też fakt wzrastającego poziomu zanieczyszczenia91 – korzystanie z surow-ców niejednokrotnie wymaga stosowania wymaganych prawem zabez-pieczeń, co również generuje dla organizacji koszty.
Pomimo omówienia najistotniejszych czynników otoczenia dalsze-go wpływających na potencjał innowacyjny przedsiębiorstw z sektora MSP, jeśli uwzględnimy perspektywy tworzenia warunków przyjaznych do tworzenia i dyfuzji innowacji w gospodarce, warto przytoczyć klasyfi-kację determinant potencjału innowacyjnego E. Stawasza92:
• infrastruktura instytucjonalna, organizacyjna i informacyjna, two-rząca system innowacyjny państwa (czyli sferę produkcyjną i na-ukowo-techniczną oraz sieć ich wzajemnych zależności), wpływają-ce na poziom innowacyjności danego państwa,
• polityka innowacyjna państwa,
• warunki instytucjonalno-rynkowe z uwzględnieniem mechanizmu rynkowego oraz infrastrukturą społeczną, kapitałową, transporto-wą, telekomunikacyjną i techniczną, a także odpowiednio rozbudo-wanym systemem prawnym i podatkowym,
• system edukacyjny państwa, obejmujący instytucje kształcenia, programy edukacji i podnoszenia kwalifikacji zawodowych.
Czynniki otoczenia dalszego są całkowicie poza kontrolą organizacji, zaś ich wpływ może być różny w zależności od rozmiaru firmy, branży, w której działa, posiadanych zasobów, itp. Należy przy tym powiedzieć, że wszelkie zmiany zachodzące w otoczeniu dalszym przedsiębiorstwa mogą być dla nie-go szansą bądź zagrożeniem (zarówno dla rozwoju podmiotu, jak i jedla nie-go inno-wacyjności). W otoczeniu dalszym zasadniczą rolę dla skuteczności działań innowacyjnych odgrywają preferencje i potrzeby społeczne, których poziom zależy od poziomu rozwoju społeczno-gospodarczego kraju93.