Otwarty wywiad pogłębiony – technika diagnostyczna w badaniach biograficznych w badaniach biograficznych

Wywiad wielokrotnie bywa definiowany jako „specyficzna forma rozmo- wy, w trakcie której wiedzę tworzy się w toku interakcji między osobą prowadzącą wywiad a respondentem” (Kvale 2010, s. 19–20). Techniką, któ-rą zastosowano w trakcie omawianych weryfikacji empirycznych, był

czę-ściowo ustrukturyzowany⁸⁵ otwarty wywiad pogłębiony, gdyż dzięki niemu możliwy staję się niezwykle pogłębiony wgląd w badaną problematykę.

Jego idea

ma swoje źródło w założeniach hermeneutyki, zgodnie z którymi rozumie-nie ludzkiego działania, życia, jest możliwe dzięki procesom interpretacji dokonywanych z pozycji analizującej własne działanie (życie) jednostki.

Badany snując opowieść, interpretuje swoje działania, nadaje im sens w per-spektywie wcześniejszych i aktualnych doświadczeń. W związku z tym, każdy badany może skupiać się na innych problemach i sygnalizować inne aspekty interesującego badacza zjawiska. Otwarty wywiad pogłębiony jest długą rozmową, rozciągającą się niekiedy na kilka spotkań⁸⁶ (Bauman 2001, s. 327).

_________________

85 Przeprowadzony na podstawie wcześniej przygotowanych wskazówek i obszarów te-matycznych. Obecnie w literaturze można odnaleźć wiele klasyfikacji wywiadów z uwzględ-nieniem rozmaitych zestawów kryteriów. Najpowszechniejszy podział dokonywany jest za pomocą dwóch: kolejności zadawanych pytań oraz ich treści. Pod względem kolejności zada-wanych pytań wyróżnia się wywiady standaryzowane i niestandaryzowane. W trakcie trwa-nia wywiadu standaryzowanego pytatrwa-nia zadawane są zawsze w ściśle określonej, identycznej dla wszystkich kolejności. Natomiast w wywiadzie niestandaryzowanym badacz sam decydu-je o tym, w jakiej kolejności pojawiać się będą kolejne pytania. Pod względem treści zadawa-nych pytań można wyróżnić wywiady ustrukturyzowane oraz nieustrukturyzowane. W treści pierwszych zakodowana jest już forma oraz język odpowiedzi. W przypadku nieustruktury-zowanego (swobodnego) w celu zgromadzenia materiału empirycznego stosuje się pytania otwarte, na które rozmówca może odpowiadać swobodnie i w dowolnej formie. W badaniach jakościowych najczęściej są wykorzystywane wywiady niestandaryzowane i nieustruktury-zowane albo częściowo ustrukturynieustruktury-zowane. Często badania te mają charakter eksploracyjny, ich celem jest poznanie i opis zachodzących zależności, zjawisk lub zachowań, nie zaś testo-wanie postawionych hipotez (por. Bednarz-Łuczewska, Łuczewski 2012, s. 113).

86 Łukaszewicz zwraca uwagę na pięć charakterystycznych dla wywiadu pogłębionego cech:

– równość oznacza, że obie strony mają wpływ na przebieg dialogu, a prawo do zadawa-nia pytań ma nie tylko badacz lecz też badany;

– współzależność – uczestnicy dialogu są od siebie wzajemnie zależni, podczas ich wspól-nej rozmowy odbywa się nie tylko wymiana informacji, lecz zdarza się, iż taka rozmowa zmienia jedną bądź obydwie strony, badacz, podążając za opowieścią badanego, także może zmienić swój pogląd na wiele spraw;

– wspólnota – więź jaka łączy jego uczestników jest w dużej mierze decydująca dla prze-biegu badania. Im mniej jest w takiej rozmowie sztuczności, im więcej intymności i wza-jemnego zrozumienia, tym korzystniejsza atmosfera dla szczerej rozmowy;

– uczestnictwo – w dialogu aktywnie uczestniczą obydwie strony, wspólnie budujące wiedzę o interesującym ich zagadnieniu;

– integralność – uczestnicy dialogu angażują w rozmowę całą swoją osobowość; zarówno swój sposób myślenia jak i poglądy, postawy, system wartości. Jest to spotkanie dwóch światów jednostkowych, które wymieniają pomiędzy sobą doświadczenia i wiedzę (Łu-kaszewicz 1979 za: Pilch 1995, s. 66).

Badane małoletnie matki proszone były o opowiedzenie fragmentu wła-snej historii życia albo przeżyć związanych z przebiegiem jakichś zdarzeń (w przypadku badanego problemu – zdarzeń związanych z biograficznym wydarzeniem krytycznym, jakim była dla nich wieść i doświadczenia zwią-zane z (przed)wczesną, zazwyczaj nieplanowaną ciążą).

Norman Denzin uznaje za „dostarczający danych biograficznych jaki-kolwiek kwestionariusz lub wywiad według planu, który pozwala badane-mu wyrazić swoją opinię” (Helling 1990, s. 23). Zatem sposobem zbierania materiału empirycznego w przypadku omawianych weryfikacji empirycz-nych uczyniłam wywiad. W trakcie trwania rozmowy stosowałam wyłącz-nie pytania o charakterze otwartym. Podążając za wskazówkami I. K. Helling, stwarzałam jednak badanym dziewczętom możliwość „personalizowania”

pytania, tj. umiejscawiania go w ich własnym systemie odniesienia tak, by każde z nich stanowiło bodziec dla pamięci (Helling 1990, s. 23).

Pytania wywiadu podzielone zostały na dziewięć obszarów. Pierwszy z nich dotyczył obrazu dzieciństwa i wczesnej młodości małoletnich matek, drugi poruszał kwestie okoliczności i reakcji na wieść o zaistnieniu ciąży.

Trzeci związany był ze wspomnieniami dziewcząt dotyczącymi szeroko rozu-mianych okoliczności umieszczenia ich w placówce opiekuńczo-wychowaw-czej. Czwarty obszar dotykał już kwestii związanych z narodzinami dziecka, zaraz potem dziewczęta odpowiadały na pytania dotyczące funkcjonowania (już z dzieckiem) w instytucjonalnym systemie pieczy zastępczej. Następny obszar związany był z konsekwencjami, jakich w związku z wystąpieniem (przed)wczesnej ciąży doświadczają młode matki. Dwa kolejne miały na celu wskazać rolę placówki w zakresie wsparcia i pomocy, których wraz z dziećmi są adresatkami oraz potrzeby i oczekiwania małoletnich matek w zakresie wsparcia społecznego (nieformalnego i instytucjonalnego).

Ostatni, dziewiąty obszar miał służyć wskazaniu kierunków i obszarów budowania systemu wsparcia dla małoletnich matek i ich dzieci.

Wszystkie wywiady były – za wcześniejszą zgodą dziewcząt – nagrywa-ne za pomocą dyktafonu. Badanagrywa-ne kobiety zostały także poinformowanagrywa-ne, o możliwości przerwania nagrania w momentach, w których by sobie tego życzyły. Jeden wywiad trwał około 120–180 minut. Wszystkie wywiady przeprowadziłam samodzielnie. Idąc śladem wskazówek U. Flicka, uwa-żam, że mój „osobisty udział w badaniu”, „znajomość danego obszaru”

i „refleksyjność w poruszaniu się po nim” pozwoliły mi na odpowiedzialną interpretację uzyskanego materiału badawczego.

Celem zastosowania wywiadu było uchwycenie genezy zjawiska, se-kwencji zdarzeń prowadzących do zaistnienia (przed)wczesnego obowiązku macierzyńskiego, unikalności problemu, procesu rozwoju i dojrzewania małoletnich matek, kształtowania się poglądów na temat macierzyństwa

i obowiązków z nim związanych. Efektem tego typu wywiadu jest pewna historia życia bądź jego fragmenty. Zebrane w ten sposób dane zostały usy-tuowane w czasie. Dążyłam do tego, by opowiadający sam nadawał porzą-dek swej historii. Zastosowanie otwartego wywiadu pogłębionego pozwoli-ło na dotarcie do odczuć badanych, do subiektywnych sensów i znaczeń zdarzenia, jakim jest (przed)wczesna ciąża dla młodych matek. Badania umożliwiły wgląd w życie nowo powstałej rodziny, obarczonej wielkim stresem, poczuciem niepewności i zagubienia. Ustne opowiadanie własnych losów skłoniło małoletnie matki do refleksji nad przeszłością, która dokonu-je się w kontekście ich wszystkich dotychczasowych doświadczeń. Nie było to więc proste wspomnienie, ale raczej nadawanie znaczeń własnej przeszło-ści, ponieważ opowiadanie było skonstruowane na bazie retrospektywnej interpretacji działania (por. Bauman 2001, s. 330).

W omawianym wywiadzie można wyróżnić sześć faz jego przebiegu⁸⁷, do których stosowano się w trakcie jego prowadzenia.

_________________

87 Rozpoczyna się on od fazy objaśnień, w której badacz informuje rozmówcę o istocie i funkcjach wywiadu. Drugą fazę stanowi wprowadzenie. Ma ono postać „pytania opowiada-jącego”, to znaczy zadaje się pytanie, które powinno być krótką historią, uświadamiającą ba-danemu ważność jego opowieści, a także ma stanowić dla niego zachętę do opowiadania. Fazę najważniejszą stanowi główne opowiadanie (rekonstrukcja przebiegu życia, lub wypowiedź dotycząca sformułowanego pytania). Czwartą i piątą fazę można nazwać fazą uzupełniania i bilansowania wszystkiego tego, co zostało powiedziane, ponieważ jest w niej miejsce na wyjaśnianie wszelkich problemów, które nasunęły się badaczowi, a także możliwość nawiąza-nia dialogu z badanym. Ostatnawiąza-nia faza wywiadu przyjmuje niekiedy samodzielną formę, nazywaną wywiadem w oparciu o dyspozycje (Knopp, Lippitz 2001 za: T. Bauman 2001, s. 330–331).

R

VI

Poprzeczna analiza przypadków